Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142.5 KB

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Профессионал жиноятчилар руҳий оламининг моҳияти ва хусусиятлари 2. Жиноятчилар дунёсининг ахлоқий ёмонлик қонунлари 3. Профессионал жиноятчиларнинг таркибий тузилиши ва тоифаси. 4. «Ишбилармонлар» ва «цеховиклар».

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари Профессионал жиноятчилик одатда доимий равишда ғайриқонуний даромад олиш билан чамбарчас боғланади. Бироқ, профессионал жиноятчиликни фақат «даромад» тушунчаси билан эмас, балки яхши ишланган, йўналиш, изга тушган усуллар билан амалга ошириладиган барқарор, доимий машғулот сифатида тушуниладиган «профессионализм» деган психологик тушунча билан ҳам боғлаш лозим. Масалан, ўғрилик касбга айланганида у билан ҳар қандай касб билан бўладиган ҳодиса рўй беради: меҳнат тақсимоти юзага келади, касб турмуш тарзига айланади. Профессионал жиноятчи ўз ишини яхши билади ва бутун интилишларини унга бўйсундиради, шунингдек жиноий ихтисослашуви билан ажралиб туради. Профессионал жиноятчилар ўз ҳаётларида бир неча марта айбли ижтимоий хавфли қилмиш содир этиб, муайян билим ва тажриба тўплаган, фақат жиноят содир этиш туфайли қўлга киритилган моддий неъматлар эвазига яшашга ўрганган кишилардир. Профессионал жиноятчилар руҳий оламининг моҳияти ва хусусиятлари уларнинг ахлоқий ёмонлик қонунларида ўз ифодасини топган. Жиноятчилар дунёсининг ахлоқий ёмонлик қонунларига қуйидагилар киради: 1. Ҳар бир жиноятчининг, жиноятчилар гуруҳи аъзоларининг асосий вазифаси, бурчи «ўғрилар ғояси»га садоқат билан хизмат қилишдир. Ушбу қонун ҳар бир жиноятчидан: а) жиноят содир этиш ҳаётининг бош мақсадини ташкил этишини; б) тўплаган маблағларини ўғриларнинг умумий пул маблағлари жамғармаси (обшак)га топширишни, ошиқчасини эса ҳар хил кўнгилхушликка, қиморбозликка сарфлашини;

в) махфийлик қоидаларига қатъий амал қилишни, ҳар қандай аҳволда ҳам, яъни қийноққа солинганда, наркотик моддалар таъсирида, ақлдан озганда ҳам «ўғрилар биродарлиги» ғояларига содиқ қолиб, уларни сотмасликни, ҳуқуқни муҳофаза қилувчиларга ҳеч қандай маълумотларни ошкор қилмасликни; г) жамият учун фойдали меҳнат қилмасликни, яъни умумий фой- дали меҳнат фаолияти билан шуғулланиш – «фрайер учун ишлаш»ни энг ифлос, ҳазар қилинадиган иш деб билишни; д) оила қурмаслик, қариндошлар билан алоқада бўлмасликни талаб қилади. Бу ахлоқий ёмонлик талабларини бузганлар қаттиқ жазоланадилар. Жиноятчилар дунёсининг ахлоқий ёмонлик қонунлари жиноятчининг ўз онаси билан нормал инсоний муносабатда бўлишгагина монелик қилмайди. Бироқ, жиноятчининг баданига ёзилган «Не забуду мать родную» деган татуировканинг онага бўлган меҳр-муҳаббатни ифодалашга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бу татуировка уларнинг фақат жиноятчилар гуруҳига бўлган муҳаббатини, садоқатини ифодалаб, жиноятчилар дунёсини «родная мать» – «жонажон она» деб билишларини ифодалайди, холос. Жиноятчилар дунёсининг ахлоқий ёмонлик қонунлари жиноятчиларнинг ишқ-муҳаббатлари, жинсий ҳаёти борасида уларга фақат «шалавалар» – бузуқ аёллар билан ишқий-интим муносабатда бўлишларига, яъни баъзида эр-хотин бўлишларига рухсат беради. Бунда профессионал жиноятчининг хотини бошқа жиноятчиларни ҳам интим жиҳатдан таъминлаб юриши кераклиги, айниқса, «қонуний эри» қамоққа тушса, унинг бошқа жиноятчилар ихтиёрига ўтиб кетиши, айни вақтда қамоқдаги эридан хабар олиб туриши талаб қилинади. Бундай «шалава» хотинлар гарчанд ўз эрки билан ўғриларнинг хотини бўлган бўлса-да, ўғрилар дунёсига киргандан кейин улар бу ҳаётдан ўз ихтиёрлари билан чиқиб кета олмайдилар ва бир умр ўғрилар дунёсининг қул хотинига айланиб қоладилар. Ҳар қандай хиёнат, жиноятчилар

дунёсидан чиқиб кетишга уриниш унинг учун фожиали тугаши муқаррар бўлади. Ҳозирги замон жиноятчилари бола-чақа масаласида ҳам ахлоқий тарбияни жиноятчилар дунёсининг ахлоқий ёмонлик қонунлари асосида олиб боришга ҳаракат қиладилар. Айниқса, профессионал жиноятчининг боласи жиноят содир этса, у бола ва унинг отаси катта нуфузга эга бўлиб, унга ишонч билдирилади. Бундан асосий мақсад ана шу жиноятчилар ичидан «қонундаги ўғриларни» тарбиялаб етиштириш ҳисобланади. 2. Ҳар қандай профессионал жиноятчининг давлат органлари, айниқса, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар ходимлари билан алоқа қилишлари, муносабатда бўлишлари қатъиян тақиқланади. Бу қонунни жорий қилишдан асосий мақсад жиноятчиларнинг ўз шерикларини сотмаслигини, уларнинг ишига ва ғоясига содиқ қолдиришни таъминлашдан иборат. Шунга кўра, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимлари билан қилинган ҳар қандай алоқа хиёнат ҳисобланади. Борди-ю, жиноятчи давлат органларига, қамоқ жойларидаги маъмуриятга бирор-бир маълумот берса, у жиноятчиларнинг «қардошлик» оиласидан чиқарилади ва жиноятчилар суди томонидан ўлимга ҳукм этилади. Бу қонунни амалга ошириш учун махсус «қасамёд» қабул қилиш анъанаси қабул қилинган. Ҳар қандай ёш, қобилиятли ўғри маълум синов тажрибаларидан ўтганидан сўнг, жиноятчилар дунёсига қабул қилиниши олдидан «қасамёд» қабул қилади. Бу «қасамёд»да, масалан, «мен, ёш пацан, ўғрилар йўлини танлар эканман, мана шу йиғинда иштирок этаётган ўғрилар олдида бутун умрим давомида садоқатли ўғри бўлишга, чекистлар билан ҳеч қандай муносабатда бўлмасликка қасам ичаман...», дейилади. Бу қасам жиноятчилар дунёси ахлоқий ёмонлик қонунларининг энг олий чўққилардан бири ҳисобланади. Ана шундай қасамёд қилганларгагина ўғрилар ишонадилар. «Қасамёд»ни бузганлар, албатта ўлимга ҳукм этиладилар. Бу ахлоқий

ёмонлик тилсимотини ички ишлар идораларининг ҳар бир ходими яхши билмоғи зарур. 3. Ҳар қандай жиноятчи ўз гуруҳи аъзоларига нисбатан ҳалол ва тўғри муносабатда бўлиши, хушмуомалалик билан иш кўриши лозим. Бу қонун тенг тоифадаги жиноятчиларнинг бир-бирлари билан уришишини, ҳар хил ҳақоратомуз сўзлар айтиб сўкинишларини тақиқлайди. Ўғрилар «одоби»да тенг тоифадагилар ўртасида «қўл силташ»га рухсат берилади, холос. Бироқ, бу ахлоқий талаблар ўзларидан пастки табақадагиларга нисбатан қўлланилмайди. Юқори табақадагиларнинг пастки табақадагиларни уриши, сўкишига рухсат этилади. Шунинг учун «қонундаги ўғрилар» ўзларини жиноятчилар дунёсининг «князлари» деб атайдилар. 4. «Қонундаги ўғри»ларнинг қамоқ жойларидаги тартибни назорат қилиши, жиноятчилар орасида бутунлай ўз ҳокимиятини ўрнатиши ва унинг ишлашини таъминлаши шарт. Бу қонун қамоқ жойларида «қонундаги ўғрилар» бошчилигидаги ҳокимиятни ўрнатиб, жиноятчилар дунёсининг бир бутунлигини таъминлаш ва уларни янги аъзолар билан тўлдириш мақсадига хизмат қилади. Бу ишни амалга ошира олмаган «қонундаги ўғрилар» ўғрилар йиғини олдида жавобгар ҳисобланадилар ва тегишли жазони оладилар. 5. Ҳар бир ўғри-жиноятчининг асосий вазифаларидан бири жиноятчилар дунёсини янгидан-янги аъзолар билан тўлдириш ишлари билан мунтазам равишда шуғулланишдир. Бу қонун жиноят қилишга мойил бўлган ёшлар орасида «ғоявий-мафкуравий иш» олиб боришни, яъни жиноятчилар дунёсидаги эркинлик, чиройли ҳаёт, ҳар хил қўшиқлар, татуировкаларни тарғиб қилиш, уларни наркотик моддалар истеъмол қилишга, спиртли ичимликлар ичишга ва бузуқ аёллар билан жинсий алоқа қилишга ўргатиш; шантаж қилиш, қўрқитиш, иғво қилиш, қимор ўйинларига жалб қилиш, қарздор қилиш орқали уларни жиноятчилар дунёсига жалб этиб, ўз

сафларини кенгайтиришни ва жиноятчилар авлодининг узлуксиз давом этишини таъминлашни талаб қилади. 6. Ҳар қандай профессионал жиноятчининг сиёсий фаолият билан шуғулланиши, яъни партияларга аъзо бўлиши, газета ўқиши, тергов ва суд ишларида гувоҳ сифатида, жабрланувчи тарзида қатнашиши тақиқланади. 7. Ҳар бир профессионал жиноятчи қимор ўйинларини яхши билиши лозим. Қимор ўйинлари жиноятчиларнинг ақлини пешлашдан ташқари, жиноятчилар дунёсининг бошқа одамлар билан тил топишишининг энг муҳим усулларидан бири ҳисобланади. Бу ўйинлар орқали улар бошқа жиноятчилар устидан ўзларининг ҳукмронлигини ўрнатадилар, яъни уларнинг мол-мулки, хотини, бола-чақасини ва ҳатто ҳаётини ҳам ютиб оладилар. Ютқазиб қўйганларни ўзларининг хизматкорига айлантирадилар ва энг хавфли топшириқларни бажаришга мажбур қиладилар. Профессионал жиноятчиларнинг ахлоқий ёмонлик қонунлари талабларини бузганларга ва бажармаганларга қарши қуйидаги жазолар қўлланилади. 1. Ошкора тарзда шапалоқ уриш . Бу жазо кўпинча қилган майда гуноҳлари, хусусан ҳақорат қилганлиги учун қўлланилади. Уни амалга ошириш чун жиноятчилар йиғиладилар ва тенг тоифадаги гуноҳсиз жиноятчи уларнинг олдида тенг тоифадаги гуноҳкорни бир шапалоқ уради. 2. Жиноятчилар гуруҳидан чиқариш ёки бир табақа пастга тушириш. Бунда одамлар йиғилиб, гуноҳкорнинг қулоғи тагига ўйин картаси билан урилади. Бу «қулоғининг тагига тушириш билан жазолаш» дейилади. 3. Катта пул жаримасини солиш. Бу жазо чораси айни бозор иқтисодиётига ўтиш вақтида кенгайиб кетди. Айниқса, ўғрижиноятчилар ўғрилар йиғинига кечикиб келганликлари ҳамда ўзлари бўлиб олган ҳудудлардан чиқиб, бошқаларнинг ҳудудида иш олиб борганлиги учун катта пул жарималарини тўлайдилар.

4. Олий жазо – ўлим жазоси. Бу жазо асосан хиёнат учун қўлланилади. Бунда ўлдириш қуроли сифатида кўпинча пичоқ ишлатилади. Профессионал жиноятчиларнинг қуйидаги тўрт асосий белгиси мавжуд: 1) жиноятчилик билан шуғулланишдаги барқарорлик, яъни бирор-бир жиноят турини содир этишга ихтисослашганлик; 2) маълум кўникма ва малакага эга бўлиш; 3) жиноят туфайли мол-мулк топиш ҳаётининг асосини ташкил этиши; 4) жамиятдаги тартибга хилоф тарзда ҳаёт кечирувчилар билан алоқада бўлиш. Жиноятчилар дунёси жамиятнинг иллати бўлиб, ундан ажралган ҳолда иш кўради. Шунинг учун ҳам жиноятчилар бошқалар билмаслиги ёки тушунмаслиги учун ўзларининг тилини, ҳар хил лақабларини, белгиларини ишлаб чиққанлар. Бу тил (жаргон), лақаб, белги (татуировка)лар орқали улар сирли мулоқотда бўладилар. Ана шу сирни билиш ва натижада улар содир этмоқчи бўлаётган жиноятларнинг олдини олиш ва уларни фош қилиш ички ишлар идоралари ходимларининг вазифаларидан бири ҳисобланади. Жиноятчилар дунёси жиноятчилардан кишилар орасида ва ижтимоий ҳаётнинг иллатлари бўлган бошқа қатламлар билан мулоқот қилишда муомала қилиш элементларини, яъни: а) махсус тил, яъни жаргонларни; б) жиноятчиларнинг белгилари (татуировкалар)ни; в) жиноятчиларнинг лақабларини яхши билишларини талаб қилади. А . Жиноятчилар дунёси «эстетик маданияти»нинг асосий элементларидан бирини уларнинг нутқ маданиятига кирувчи тили (жаргонлари) ташкил этади.

Жиноятчилар дунёсида амал қилувчи жаргонларни уч гуруҳга ажратиш мумкин: 1) оддий ҳуқуқбузарлардан тортиб, профессионал жиноячиларгача фойдаланадиган умумий жаргонлар; 2) озодликдан маҳрум этилганлар қамоқхоналарда ишлатадиган жаргонлар; 3) профессионал жиноятчилар ишлатадиган махсус жаргонлар. Жиноятчилар дунёсининг жаргонлари икки хил вазифани: биринчидан, жиноятчиларнинг сўзларини оддий фуқаролар тушунмаслиги учун махфийлаштириш; иккинчидан, жаргонига қараб жиноятчининг қайси тоифага кириши ва жиноятчилар дунёсида қандай ўрин тутишини аниқлаш, билиш вазифасини бажаради. Жиноятчилар ўзларининг тилини санъат билан қиёслаб, уларга эстетик тус берадилар, яъни «мусиқа садолари остида қадамма-қадам юради» («по музыке ходит») деб ўзларининг тил ҳунарларини мақтайдилар. Ҳозирги кунда жиноятчиларнинг луғавий бойлиги 10 минг сўздан ортиқ бўлган ҳар хил жаргонлари мавжуд. Шулардан баъзи бирларини келтирамиз: масалан, поляк тилидан кириб келган жаргонларга капать – етказиш, чақиш, мент – милиционер, турма назоратчиси; украин тилидан кириб келган жаргоналарга хавать – емоқ, хомка – пичоқ; лўлилар тилидан кириб келган жаргонларга чувиха – суюқоёқ; турк тилидан кириб келган жаргонларга яманий – ёмон, кича – турма; немис тилидан кириб келган жаргоналарга гутен морген – эрталабки ўғрилик; француз тилидан кириб келган шпана – майда ўғрилар каби сўзлар киради. Шунингдек, ҳозирги кунда муомалада бўлган баъзи бир жаргонларни ҳам келтирамиз. Масалан, айва – қоч, алкаш – ароқхўр, амба – тамом, ампула – шиша идиш, балда – наша, бан – бозор, бабан – қишлоқи, баруха – хотин, бугор – бригадир, шайба – пул, жук – тажрибали ўғри, шалото –

тилла, артист – фирибгар, зажигалка – тўппонча, бродяга – дайди, басяки – ялангаёқ, ширмоч – чўнтаккесар ва бошқалар 1 . Б . Профессионал жиноятчилар оламининг ўзига хос жиҳатларидан яна бири бу жиноятчиларнинг баданларига чизилган ёки куйдириб ёзилган ҳар хил мазмундаги белгилар – татуировкалар ҳисобланади. Татуировкалар қуйидаги маъноларни англатади: 1. Жиноятчининг қайси табақага мансуб эканлигани англатади. Масалан, баданга чизиб ишланган «хоч» (крест) – киссавурни, «гладиатор» – безорини, «ўргимчак инидаги ўргимчак» – гиёҳвандни англатади ва ҳ.к. 2. Жиноятчининг қасд олишга ва қамоқдан қочишга бўлган майлларининг мавжудлигини англатади. Масалан, йўлбарс бошининг тасвири – тажовузкор жиноятчини, «погонга санчилган пичоқ» – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимларидан ўч олишга қасд қилганлигини, «қуролланган эчки» – милиция ходимидан ўч олиш, «каллага қадалган пичоқ, ханжар» – етказилган ҳамма мусибатлар учун ўч олиш, «оғзида пичоқ тишлаш» – «фаолларни сўяман», «юракка қадалган ханжар ва ўқдон» – «қонундаги ўғрилар»дан ўч оламан, деган маъноларни билдиради. 3. Шунчаки баданни «безаш» учун хизмат қилади. Ҳаттоки, жаҳонга машҳур санъат асарларидан нусхалар чиздириш, яъни завқшавқ олиш мақсадида ҳамда ўзининг юксак эстетик дид эгаси эканлигини, маданият соҳиби эканлигани кўрсатиш учун махсус чизилган татуировкалар бор. Масалан, Васнецовнинг «Уч баҳодир», Леонардо Да Винчининг «Сикстин Мадоннаси» асарларини баданга чиздирадилар. 4. «Қаҳрамонлик» ва чидамлиликни намойиш қилиш учун чизилади. Масалан, жон оғрийдиган нозик жойларга, кўзнинг устига ва бошқа жойларга чизилган татуировкалар шулар жумласига киради. В. Профессионал жиноятчиларда лақаблар уларнинг иккинчи исми ҳисобланади. Жиноятчиларнинг лақаблари асосан конспирация яъни ниқоблаш, яшириш вазифасини бажаради. Шунинг учун ҳам ҳар бир 1 Қаранг: Империя страха. – М., 1992. – С.146–148.

жиноятчининг лақаби мавжуд бўлади. Лақабларига қараб улар бир- бирларининг нима иш билан шуғулланишларини, қаерда туришларини, ким билан алоқа қилишларини биладилар. Лақаб уюшган жиноятчиларнинг ажралмас белгиларидан бири ҳисобланади. Баъзида лақаблар жиноятчининг жисмоний жиҳатларини билдириш учун ҳам ишлатилади. Масалан, «Япончик» (В. Иваньков 1940 йилнинг 2 январида Москвада туғилган, унинг бу лақаби ҳақида икки хил тахмин бор: баъзилар унинг ташқи кўриниши шарқона бўлгани учун «Япончик» лақабини олган дейишса, баъзилар В. Иваньков «джиу-джитсу» деб номланган япон курашининг устаси эди, лақаб шундан келиб чиққан дейишади), «Қора кардинал» (Отари Квантришвили 1947 йилда Грузияда туғилган, «кардинал» католик динида Рим папасидан кейин турувчи мартабаси улуғлиги жиҳатидан иккинчи шахс ҳисобланади) «қонундаги ўғри»ларнинг лақаби, «Маша» ўғрилар бандасига бошчилик қилувчи аёлнинг лақаби, «Малина» ўғрилар учун махсус квартира сақловчиларнинг лақаби ва ҳоказо. Сургун қилинган жиноятчиларда «Иван»лар деганда босқинчилик, иғво билан шуғулланган жиноятчилар; «Храпн» деганда ўз ишларини ўзгалар қўли билан қиладиган жиноятчилар; «Игроки» деганда ҳар хил қиморбозлар тушунилади. Жиноятчилар дунёсининг ўзига хос «санъати» ҳам мавжуд. Буларга жиноятчилар ҳаётини куйлайдиган қўшиқлар, мусиқалар, рақслар киради. Уларда жиноятчилар дунёси «романтик» тарзда тарғиб қилинади. Бу «романтик» тарғибот эса жиноятчилар дунёсига янгидан-янги аъзоларни жалб этишга хизмат қилади. Айни вақтда жиноятчилик руҳида ёзилган қўшиқлар, шеърлар, куйлар жиноятчиларга завқ бағишлайди. Масалан, Александр Галичнинг «Турма мотивлари» туркумидаги шеърлари шулар жумласига киради. Жиноятчилар дунёсидаги ахлоқий ёмонлик қонунлари, уларнинг баданларига чизилган татуировкалар, қўйилган лақаблар, куйланган

қўшиқлар ва бошқалар қанчалик гўзал кўринмасин, улар инсонийликка ёт нарсалар ҳисобланади. Профессионал жиноятчиларнинг таркибий тузилиши ва тоифаси . Ҳозирги замон жиноятчилар оламининг таркибий тузилишини таҳлил қиладиган бўлсак, уларнинг бир неча тоифага бўлинганлигини ва ҳар бир тоифадаги жиноятчиларнинг ўзига хос ички ва ташқи турмуш тарзи, унда амал қилувчи қандайдир қонунлар ва ахлоқ, хулқ-атвор меъёрлари борлигини, уларнинг барчаси ўзининг мазмун-моҳияти билан жиноятчилар оламини такомиллаштиришга қаратилганлигини кўрамиз. Жиноятчилар оламининг психологик хусусиятларини ифода этувчи ўзига хос ёзилмаган хулқ-атвор меъёрлари, кўрсатмалар, тил (жаргон), лақаб, қўшиқ, мусиқа, татуировкалари мавжуд. Буларни билмасдан туриб, жиноятчилар оламида бўлаётган ўзгаришларни билиш ва уларга қарши самарали курашиш мумкин эмас. Ҳозирги кунда жиноятчилар олами қуйидаги тоифалардан ташкил топган: 1) «қонундаги ўғрилар» (вор в законе); 2) «обрўлилар» («авторитеты»); 3) «ишбилармонлар» (дельцы); 4) «қиморбозлар» (каталы); 5) «тилёғламачи» («шестерки»); 6) «эркаклар» («мужики»); 7) «болалар, йигитчалар» («пацаны»); 8) «шўрпешоналар» ва «пасткашлар» («обиженные и опущенные»). Улардан дастлабки бештаси жиноятчилар дунёсининг ўзагини ташкил қилувчи профессионал жиноятчилар гуруҳларига киради. Хўш, «қонундаги ўғрилар» кимлар? Биз жиноятчи деб биладиган оламнинг ўзига яраша одатлари, анъаналари мавжуд. Ўзига яраша мартабаю «унвонлари» ҳам бор. Бу орлам

ўзига яраша улуғларию хиёнаткорларидан ҳам холи эмас. Жиноят оламининг энг юқори табақаларидан бири ўзбекчасига «Тож гули» (русларда «Цветная масть» ) деб аталади. Мана шу олий табақа бутун жиноят оламини бошқаради. Жиноят оламида «қонундаги ўғри» («вор в законе») деган тушунча ҳам бор. Тўғрироғи, бу оддий тушунча эмас, балки мартаба, унвон ҳисобланади. «Қонундаги ўғри» номини олиш учун, бу мартабага етиш учун кўп синовлардан ўтиш керак. «Қонундаги ўғри» атамасини «қонуний ўғри» деган маънода тушуниш керак эмас. Айримлар бу мавзуда ёзганларида «вор в законе»ни «тоза ўғри» деб таржима қиладилар. Бу ҳам унчалик тўғри эмас. «Қонундаги ўғри» – ўғрилар оламининг қонун-қоидаларини ҳеч бир оғишмай амалга оширадиган, ўғрилик одатларига содиқ, ўғри дўстларига ҳеч қачон хиёнат қилмайдиган, бутун ҳаётини шу оламга бағишлаган одамдир. Бу номни уларга НКВД ходимлари ХХ асрнинг 20 – 30 йилларида беришган. У вақтда бу ибора «ашаддий ўғри», «ашаддий жиноятчи» деган маъноларда қўлланилган. Ўғрилар эса ўзларининг «ҳалоли» (честняга) деб аташган. Яъни энг яхши ўғри – ҳалол ўғри. Бу биз учун бир оз кулгули туюлади, албатта. Чунки, жамият уларни жиноятчи деб ҳисоблайди, улардан нафратланади ва уларни жазолайди. Улар эса ўзларини жамият устидан ҳукмронмиз деб ҳис қиладилар ва жамиятдаги ҳеч қандай қонун-қоидани тан олмай яшайдилар. Иккинчи жаҳон урушидан кейин жиноят оламининг табақалашуви тезлашди. Аввало, жарима батальонларида («штрафбат») жанг қилиб тирик қайтган жиноятчи-жангчилар ҳукуматдан қурол олдилар. Ўғриларнинг ҳукумат билан муроса қилиши жиноят оламининг қонунига мутлақ зид бўлгани сабабли уларга «қанжиқ» деган «мартаба» берилган. Уруш пайтида Ғарбий Европага кетиб қолган айрим жиноятчилар урушдан кейин тижорат билан шуғуллана бошлашган. Ўғрилар қоидасига кўра бу ҳам мумкин бўлмагани сабабли улар «польшалик ўғрилар» деб ном олишган. Мана шулар ва шуларга ўхшаб ўғри номусини қадрлай олмаганларга «эгилувчи ўғрилар» деган ном берилган ва улар билан аёвсиз

уруш олиб борилган. Натижада «қонундаги ўғри»ларнинг сони кескин камайиб, фақат 3 – 4 % нигина ташкил қилган. ХХ асрнинг 70–80 йилларида собиқ компартиянинг калтабинлиги туфайли жиноят кодексларидан «бандитизим», «шайка», «уюшган жиноятчилик» каби тушунчалар чиқариб ташланди. СССРда гўё бундай хавфли жиноятчилар йўқ деб кўрсатишмоқчи бўлишди. Компартиянинг бундай нодон сиёсатидан жиноят олами унумли фойдаланди ва ривожланди. Оқибатда аввал 300 ўғри расмий равишда «қонундаги ўғри» тожини кийган бўлса, тўқсонинчи йилларнинг бошларида уларнинг сони 1500 дан ошди. Бу малакалари ошган, ўғрилик номуси қоидаларига риоя қила оладиган ёшлар сафи кенгайди, деганидир. «Ўғрилик» деганда биз уйга бостириб кирадиган, йўлда тунаган ёки чўнтак кесган одамларни тушунамиз. Тўғри бу ҳам ўғрилик, аммо бу олам йўлидаги биринчи босқичлардан ҳисобланади. Жиноят олами бизнинг ҳалол оламга нисбатан фарқли ўлароқ миллат ва динга аҳамият бермайди. Бугунги кунга келиб собиқ Иттифоқ ҳудудидаги «қонундаги ўғри»ларнинг 33 % ини руслар, 32 % ини грузинлар, 8 % ини арманилар, 5 % ини озарбайжонлар, 22 % ини куртлар, абхазлар, қозоқлар, украинлар ва бошқа миллат вакиллари ташкил этишлари аниқланган. «Қонундаги ўғри»лар одатда узоқ яшамайдилар. Илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, уларнинг ўртача умри кўпи билан 50–55 ёшдан ошмайди. Айримлари кам ҳоллардагина 60 ёки ундан сал зиёдроқ умр кўрадилар. 65 ёшдан ошганлари бармоқ билан санарли, 70 дан ошганлари иккитагина бўлган. Шулардан бири саратовлик «Мордак»лақабли «қонундаги ўғри» бўлса, иккинчиси америкалик «Кац» лақабли «қонундаги ўғри» бўлган. Шунингдек, жиноятчилик оламида 18–20 ёшдаги «қонундаги ўғри» ларни ҳам кўриш мумкин. Масалан: «Худо» лақабли Гасоян 1953 йилда Тбилисида туғилган, 1997 йилда ўлдирилган. «Валтер» лақабли Валерьян Джанашия 1957 йилда Абхазияда туғилиб, 1997 йилда ўлдирилган. Улар 20 ёшидаёқ «қонундаги ўғри» унвонини олишган Маълумотларга қараганда,

«қонундаги ўғри»ларнинг 80 % ини 30 – 35 ёшдаги жиноятчилар ташкил этар экан 2 . «Қонундаги ўғрилар». Жиноятчилар оламининг «олий табақаси»га кирувчи бу тоифадаги жиноятчиларни ўзининг оғир ва ўтаоғир жиноятлари билан камида 2–3 маротаба қамалиб чиққан, жазони ўташ жойларида 13–15 йиллаб ўтирган, жиноятчилар оламининг барча ахлоқий қонун-қоидаларини пухта ўзлаштириб олган, жиноятчилар дунёсида обрў-эътиборга сазовор бўлган ҳамда ўғриларнинг махсус йиғинларида ушбу «олий унвонни» олган профессионал жиноятчилар ташкил қилади. «Қонундаги ўғрилар»га қўйиладиган асосий талаблар қуйидагилардан иборат: – «ўғрилар ғоя»сига чексиз содиқлик; – жиноят қилишда тажриба ва катта ташкилотчилик қобилиятига эга бўлиш; – ўғриларнинг «қонунлари»ни пухта билиш; – «обрўсизлантирадиган» (армияда хизмат қилганлиги, партияга аъзо бўлганлиги, давлат мукофотлари орден ва медаллар билан тақдирланганлиги ҳақидаги) маълумотларнинг бўлмаслиги; – жиноятчилар оламида нуфузга эга бўлганлардан оғзаки ёки ёзма тавсияноманинг бўлиши. Ҳаётнинг ўзгариши билан «қонундаги ўғрилар»нинг турмуш тарзи, уларга қўйиладиган талаблар ҳам ўзгариб боради. Ҳозирги кунда мавжуд бўлган «қонундаги ўғрилар» 50-йиллардагиларидан қуйидаги жиҳатлари билан фарқ қилади: биринчидан, жиноятни бевосита ўзлари эмас, балки бошқаларнинг («пехота»ларнинг) ёрдамида амалга ошириши; иккинчидан, катта ташкилий ишларни бажариш, яъни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва маъмурий органлар билан алоқа ўрнатиб ишни ўзларининг фойдасига ҳал қилиш билан шуғулланиши; учинчидан, бевосита ўғрилик билан эмас, балки рэкет, қимор ўйини, гиёҳвандлик билан шуғулланишлари. 2 Разинкин В.С . Воры в законе и преступные кланы. – М., 1995. – С. 30–31.

Шундай қилиб, ҳозирги кунда «қонундаги ўғрилар»нинг икки тоифасини, яъни эски ўғричилик анъаналарига содиқ қолиб, уларнинг қонунларини қатъий равишда амалга ошираётган «нэпман ўғрилар» ҳамда эски қонун-қоидаларни замонга мослаб ўзгартирган «янги ўғрилар»ни кузатиш мумкин. «Янги ўғрилар»нинг қамоқда ўтирган бўлиши шарт эмас, улар катта пул эвазига «қонундаги ўғри» рутбаси (титули)ни сотиб олиб, эски «нэпман ўғрилар»га қарши кураш олиб борадилар. Бу кураш кўпинча бир-бирларини жисмоний йўқ қилиш билан тугалланади. Умуман олганда, «қонундаги ўғрилар» қуйидаги ахлоқий ёмонликларни бажарадилар: – жиноятчилар турмуш тарзини, ўғрилик «ахлоқи», хулқ-атвори қонун- қоидаларини тарғиб қилиш, ўз сафларини ўғриларнинг урфодатларини яхши эгаллаб олган ёшлар билан тўлдириш; – бошқа уюшган жиноятчи гуруҳлар билан алоқа ўрнатиш, битим тузиш, уларга ўзларининг таъсирини ўтказиш ҳамда янги хулқ меъёрларини ишлаб чиқиш ва жиноятчилар дунёсига татбиқ этиш; – умумий пул жамғармасини ташкил этиш ва уни мунтазам равишда тўлдириб бориш; – ўғрилар, фирибгарлар ва бошқа текин томоқларни топиш ҳамда уларнинг устидан ўз назоратларини ўрнатиш; – қамалган ўғриларга, уларнинг оиласига моддий ёрдам кўрсатиш; – ўғриларнинг йиғинини чақириш ва унда кўриладиган масала-ларни белгилаб олиш (Ўғрилар йиғини ўғрилар ҳаётининг муҳим масалаларини, масалан, пул жамғармасини ташкил этиш, уни тўлдириш, сотқинларни йўқ қилиш, ҳар хил низоларни ҳал қилиш каби масалалар бўйича кўпчилик томонидан «демократик» асосда қарор қабул қиладиган кенгаш ҳисобланади);

– жиноят қидирув ходимларига қарши иш олиб бориш, ўзга жиноятчи гуруҳлар томонидан тарқатилаётган гап-сўзларни текшириб кўриш, жиноятчилар бошлиқларининг хавфсизлигини таъминлаш ишларини ташкил этиш; – жиноятчилар ўртасида вужудга келган низоларни, зиддиятларни ҳал этиш, уларнинг ахлоқ меъёрларига, қонунларига мос келмаган хатти- ҳаракатларни содир этганларни суд қилиш, қилмишига яраша жазо чораларини белгилаш, ижро этилишини назорат қилиш ва ҳ.к. Худди шунингдек, жазони ижро этиш муассасаларида қамоқ жазосини ўтаётган «қонундаги ўғрилар» қуйидаги ахлоқий ёмонликларни бажарадилар: – ўзига рутбаси тўғри келадиган ёки ўғриларнинг олий табақасига мансуб ёхуд шуларга яқин бўлган жиноятчилар билан алоқа қилиш; – ЖИЭМда бажариладиган ғайриинсоний, ахлоққа зид ишларни бевосита ўзи эмас, балки хизматкорлари «тилёғламачилар», уларнинг қилган гуноҳини ўзига олувчи «балогардонлар» («фомоотводлар»), жазолаш ишларини бажарадиган «буқалар» («быки»), «солдатлар» орқали амалга ошириш; – ташқи дунё билан махфий йўллар орқали алоқада бўлиш, яъни ҳар хил товарлар, озиқ-овқат, пул кабиларни олиб туришни таъминлаш; – қамоқдаги назоратчилар устидан ҳар хил иғво гапларни тарқатувчи гуруҳга раҳбарлик қилиш, қонунларни бузиб талқин этиш каби тарғибот-ташвиқот ишларини уюштириш; – камерада, ошхонада, ётоқда, ҳаммомда ўзига ёққан жойни зўр- лик билан эгаллаш; – ЖИЭМ раҳбарларининг, ходимларининг хатоларини, ишдаги камчиликларини топиш ва улардан бузғунчилик, иғво мақсадларида унумли фойдаланиш;

– қийин ишларни бажармаслик, енгил ишлар – бригадирлик, сартарошлик каби ишлар билан шуғулланиш; – ЖИЭМ ходимлари ва ҳарбий хизматчилар орасидан ғайриқонуний иш қилувчиларни топиш ва улар билан алоқа ўрнатиш; – белгиланган шаклдаги кийим-бошлардан ажралиб турувчи кийим кийиш, ҳар хил маиший ҳожат предметларига эга бўлиш ва ҳоказо 3 . «Обрўлилар». Булар жиноятчи унсурлар ўртасида катта обрўэътиборга эга бўлган профессионал жиноятчилар ҳисобланиб, «қонундаги ўғрилар»дан кейин турувчи тоифани ташкил қилади. Бу тоифадаги жиноятчилар ҳам икки гуруҳга ажралади. Биринчи гуруҳга «қонундаги ўғриларга» яқин бўлган, улар билан бевосита боғланган «обрўлилар» кирса; иккинчи гуруҳга ўзларининг моддий имкониятларига кўра мустақил бўлган «обрўлилар» киради. Бу «обрўлилар»нинг ўз одамлари, қўриқчилари, маслаҳатчилари бўлади. Бундай «обрўлилар» одатда қаллоб, тамагир бўладилар ва улар билан «қонундаги ўғрилар» ҳисоблашишга, келишишга мажбур бўладилар. «Обрўлилар» «қонундаги ўғрилар» амал қиладиган ахлоқий қоидаларни, бурч ва вазифаларни деярли бажарсалар-да, бироқ баъзи жиҳатлари билан фарқ қиладилар. «Обрўлилар» ўғрилар йиғинини чақиришга, озодликдан маҳрум этилган жойларда умумий пул жамғармасини ташкил этишга ёки ташкил этилган «касса»даги маблағларни сарфлашга, ўғрилар йиғинида ҳал қилувчи овоз билан қатнашишга, «қонундаги ўғрилар» ваколатларидан фойдаланиб, ҳар хил қарорлар қабул қилишга, судьялик функциясини бажаришга ҳақли эмаслар. «Ишбилармонлар» ва «цеховиклар». Бу гуруҳдагиларга иқтисод ва хўжалик юритишда жиноят содир этганлар киради. «Ишбилармонлар»га олибсотарлар, мансабдор жиноятчилар, «валютачилар» кирса, «цеховиклар»га хусусий тадбиркорлик билан яширинча, давлат ҳисобидан ўтмаган ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарувчи 3 Қаранг: Гуров А. И . Профессиональная преступность: прошлое и современность. – М., 1990. – С. 175–176.

жиноятчилар киради. Нима бўлганда ҳам маҳсулотни ишлаб чиқариш ва тезликда сотиб катта фойда олиш уларнинг асосий қонуни ҳисобланади. «Қиморбозлар» қимор ўйинлари билан шуғулланувчи профессионал жиноятчилар бўлиб, бу тоифадаги жиноятчилар фирибгарлар фаолиятининг давомчилари сифатида келиб чиққан. Уларнинг асосий вазифаларидан бири жиноятчилар дунёсининг пул жамғармаларини тўлдириш ҳисобланади. «Тилёғламачилар» жиноятчилар дунёсининг энг пастки табақасига мансуб бўлган жиноятчилар жумласига кириб, ўғрилар бошлиқларининг хизматкорлари вазифасини бажарадилар, яъни уларнинг ҳар хил топшириқларини бажарувчи майда жиноятчилар ҳисобланадилар. Масалан, чақимчилик, воситачилик, алоқачилик, пул маблағларини йиғиш каби вазифаларни бажарадилар. «Тилёғламачилар» озодликда бўлганида, ўзлари жиноятчи гуруҳларга бошчилик қилиши, ўз одамларига эга бўлиши мумкин, бироқ «обрўли»га қатъиян бўйсунган ҳолда иш кўради, қамоқхоналарда эса хизматкорлик вазифасини ўтайди. «Эркаклар» ва «болалар, йигитчалар». «Эркаклар» асосан хўжалик жинояти бўйича озодликдан маҳрум қилинганлар бўлиб, улар умуман яхши ишлайдилар, кун тартибини бажарувчан, маъмурият билан яхши муносабатда бўлиб, «қонундаги ўғрилар» билан алоқасини узиб, тезликда озодликка чиқишга ҳаракат қиладилар. Яна шуни алоҳида қайд қилиш керакки, қаттиқ, алоҳида режимдаги турмада ўтирган «эркаклар» ўзларининг қадри-шаънини ҳимоя қилиш учун бирлашиб «қонундаги ўғрилар» ва уларнинг гумашталарига қарши курашадилар. Улар ўзларини «бандитлар» деб атаган ҳолда «қонундаги ўғрилар»нинг етакчиларини топиб, кўпчилик олдида номусига тегиш – бесоқолбозлик қилиш орқали «қонундаги ўғрилар»ни шарманда қилиб, обрўсини туширадилар. «Болалар, йигитчалар» қароқчилиги, ўғрилиги учун озодликдан маҳрум қилинган ёш жиноятчилар бўлиб, улар асосан жиноятчилар дунёсида яхши обрўга эга бўлиш учун «қонундаги ўғри»ларга яқин бўлишга, улар ўрнатган ахлоқ қоидаларини бажаришга ҳаракат қиладилар.

«Қонундаги ўғри»ларни қўллаб-қувватловчиларнинг ахлоқ меъёрларига қуйидагилар киради: – озодликдан маҳрум этилганлар орасида мустақил бўлиш, яъни ҳеч кимга бўйсунмаслик, уларнинг ахлоқий қоидаларини бажариш; – ўз ҳақ-ҳуқуқларини бошқа жиноятчи гуруҳлар поймол қилсалар, уларнинг устидан «қонундаги ўғри»ларга арз қилиш; – жамоат жойларини супуриб-сидириш, тозалаш ишларидан бош тортиш; – тақиқланган предметларга эга бўлишга ҳаракат қилиш ва ҳ.к. «Шўрпешоналар» ва «пасткашлар». Буларга бесоқолбозлар, баччабозлар, балоғат ёшига етмаганларни зўрлаб номусига текканлар ва шу қилмишлари учун озодликдан маҳрум этилиб, қамоқда ўтирганлар киради. Улар одатда ана шу қилмишлари учун қамоқхонадаги ўғри- жиноятчиларнинг ҳам тегишли жазосига дучор бўладилар, яъни зўрланадилар. Бундайлардан кўпчилик жиноятчилар ҳазар қиладилар. Ўғрилар чўнтаккесарлар, уй ўғрилари, дўкон ўғрилари, автомобиль ўғрилари, антиквариат ўғрилари каби бир неча гуруҳларга бўлинадилар. Фирибгарлар эса шулерлардан, фолбинлардан, «қўғирчоқбоз»лардан, ёлғончи олиб-сотарлардан ташкил топади ва уларнинг ҳар бир тоифасининг ўзига хос ахлоқий қонунлари бўлади. Жиноятчилар дунёсидаги қонунлар бирор жойда ёзилган, тасдиқланган ёки рўйхатдан ўтган бўлмайди. Шунинг учун ҳам уларни қонун деб ҳисоблаш мумкин эмас, уларни фақат жиноятчиларнинг «ахлоқ қоидалари» деб аташ мумкин. Рецидивист жиноятчи шахслар ва уларнинг типологияси. Рецидивист 4 жиноятчиларнинг энг кўп қисми ғаразли ҳамда ғаразлизўравонлик жиноятчилари содир этганлар орасида кузатилади. Уларнинг аксарияти гуруҳий жиноятлар иштирокчиларидир. Улар ушбу 4 Рецидивист – жиноят ҳуқуқида суд ҳукми билан ҳукм қилингандан кейин, жазони ўтаб бўлганидан сўнг ва судланганлик муддати суд ҳукми билан олиб ташланмай туриб, қайтадан жиноятга қўл урган шахс

жиноятларни ўз даромадларининг барқарор манбаига ва ҳаётий фаолиятининг асосий усулига айлантирадилар. Бекорчилик, ичкиликбозлик, мулоқот доирасининг жиноий муҳит, жорий ибтидоий истаклар билан чекланганлиги, вазиятга тобелик уларнинг руҳий ривожланиш даражасини ниҳоятда чеклаб қўяди. Шафқатсиз уруш- тўполонларда ижтимоий жиҳатдан рўёбга чиқмаган шахс намоён бўлади. Рецидивист шахсларнинг аксариятида руҳий бузилишлар ва аномалиялар кузатилади. Уларнинг хулқи ёрқин кўриниб турган бебошлик, жиззакилик, беадаблик, атрофдаги одамларга нисбатан душманлик билан ажралиб туради. «Эркинликдаги» ҳаёт шароитларининг ниҳоятда ноқулайлиги, «зона»га кўникиб қолиш унинг жазодан қўрқиш ҳисси йўқолишига олиб келади. Янги жиноятни рецидивист одатдаги даражада – жиноий хулқнинг афзаллигига бўлган қараш туфайли содир этади. Озодликдан маҳрум қилиш жойларидаги одатда энг юқори мақом, имтиёзли ҳолат таъминланган ҳаёт эса нафақат қўрқитмайди, балки ўзига тортади. Рецидив жиноятчилик индивиднинг барқарор ғайриижтимоий хислатларининг намоён бўлишидир. Ўзини бошқаришдаги нуқсонлари ғайриижтимоий қадриятли мўлжаллари билан биргаликда вазият билан муҳитга боғлиқлиги рецидивистнинг асосий психологик хусусиятларидан биридир. Рецидивистнинг жиноий хулқида ўзини бошқаришининг онгли ва онг ости механизмларининг ўзаро таъсирига хос хусусиятлар кўзга ташланади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 34-моддасига кўра, рецидив жиноят деганда, муқаддам қасддан содир этган жинояти учун судланган шахс томонидан такроран жиноят содир этилиши тушунилади. «Рецидив» сўзи такроран, бошқатдан бўлиб ўтган ишга яна қайтиш маъносини англатади 5 . 5 Криминология: Дарслик // Проф. З. С. Зариповнинг умумий таҳрири остида. – Т., 2007. – 203-б.

Рецидивист шахс – хавфли жиноий йўналишга ва ўта юқори онгга эга бўлган ғайриижтимоий тип. Яъни криминал оламида ноижтимоий кўринишдаги юқори даражада англанган жиноий ҳаракатларга мойил шахс. Рецидивист жиноятчи шахснинг барқарор ғайриижтимоий йўналишига эгалиги унинг қийинчилик ва низоларни фақат куч ишлатиш орқали ҳал қилишга доимий тайёрлигида намоён бўлади. Рецидив жиноятчилик руҳий аномалиялар, психопатиянинг енгил даражаси, характернинг акцентуациялари, алкоголли деградация кабилар билан юқори даражада мос келади. Аёлларда рецидивлик истерик ҳолат ва алкоголлашув билан бирга келади. Улар эркакларга қараганда кўпроқ ҳолларда невротик ва психопатик бузилиш ҳолатида жиноят содир этадилар. Рецидивист жиноятчиларнинг ижтимоий-ахлоқий бузилиши озодликдан маҳрум қилиш жойларида узоқ вақт бўлиш жараёнида чуқурлашади. Невротизм, психопатизация, характернинг акцентуациялашуви, хатти- ҳаракатнинг ноадекватлиги, тажовузкор кўринишларга барқарор мойиллик нафақат жиноий турмуш тарзининг, балки озодликдан маҳрум қилиш жойларида узоқ вақт бўлишнинг ҳам одатдаги оқибатларидир. ХХ асрнинг 20-йиллардаёқ машҳур психолог ва психиатр А. Ф. Лазурский таклиф этган психологик типлаштиришга асосланган ҳолда рецидивист жиноятчини шахснинг бузилган типига киритиш лозим, ушбу типнинг турларини эса ҳар хил характерологик оғишларга қараб аниқлаш мумкин. А. Ф. Лазурский барқарор жиноятчиларни ақлли, иродаси суст, жиззаки ва ҳиссий беқарор турларга ажратган. Масалан, иродаси суст рецидивистлар жиноятларни ижтимоий ҳаётга мослашмаганлиги, ниҳоятда ноқулай ҳаётий вазиятлар, турмушининг йўлга тушмаганлиги сабабли содир этадилар. Улар одатда ҳар хил жиноятларни содир этадиган, вазиятга боғлиқ индивидлардир.

Рецидивист жиноятчи шахсларни қуйидаги типларга ажратиш мумкин: Импульсив (ғайриихтиёрий) рецидивистлар типи – эксплозив (портловчи) типлар, яъни ўз ҳаракатининг оқибатларини олдиндан кўрмайдиган индивидлар. Улар арзимаган сабабларга кучли таъсирни намоён этадилар. Содир этилган жиноятларнинг оғирлиги одатда уларнинг сабабларига мос келмайди. Улар ўз мақсадлари, қарашлари, одатларининг қулларидир. Уларнинг истаклари (айниқса, алкоголдан маст ҳолатда) дарҳол кескин ғайриижтимоий ҳаракатларга айланади, яхши кўрган иши – безорилик, зўрликка асосланган қилмишлар ҳисобланади. Улар одатда неврозлар, ичкилик туфайли бузилишлар, ақлий етишмовчиликлар, инфантивизмга дучор бўлган шахслардир. Аффектив (кучли ҳис-ҳаяжон ҳолати) рецидивистлар типи ниҳоятда чуқур эмоционал беқарорлиги, асабий ҳолатни ҳатто мураккаб бўлмаган низоли вазиятларда ҳам тезлаштириши, қийинчиликка бардош бера олмаслиги билан ажралиб турадилар. Улар ўзларининг камчиликларини ўта тажовузкорлик, хулқининг умумий кучли энергетизми билан қоплашга уринадилар. Улар доимо фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига тажовуз қилишга, мулкни ишдан чиқариш ва бузишга мойилдирлар. Ушбу жиноятчиларнинг рецидивлари одатда бир хил ёки ўхшаш жиноятлардан ташкил топади. Рецидивистнинг эмоционал типи қандайдир барқарор, устунлик қилувчи ҳиссий-салбий ҳолат (ҳаддан ташқари кучли алам, қасос, рашк ҳисси) билан ажралиб туради. Барқарор ғазаб, қасоскорлик, шафқатсизлик, бахиллик уни узоқ вақт жиноий қасд режасини кўтариб юришга, жиноий мақсадга эришиш воситалари ва усулларини пухта ўйлашга ундайди. Жиноий ғаразни одатда ўта шафқатсизлик ва усталик билан бажаради. Унинг яхши кўрган иши – ашаддий безорилик, қийнаш, номусга тегиш, қотиллик. Бундай жиноятчилар ҳиссизлиги, ачина олмаслиги, шафқатсизлиги билан ажралиб турадилар. Бу типдаги рецидивистлар одатда

психопатия, деградация ва алкоголлашувнинг енгил даражаларига дучор бўладилар. Ушбу тоифадаги жиноятчиларга хос жиҳатлар орасида доминантлик – атрофидагилардан устунлик, таваккал қилиш, сохта қаҳрамонлиги билан ўзига бино қўйиш, мақтанчоқлик, савлатга зўр бериш алоҳида кўзга ташланади. Жиноятчилар орасида улар шаддодлик, шафқатсизлик, ниҳоятда қўполлик, куч ишлатиш, шантаж ва таҳдидларни намоён этадилар. Рецидивист жиноятчиларнинг ижтимоий хавфлилиги уларнинг ахлоқий жиҳатдан беқарор шахсларга, айниқса ўсмирлар ва ёшлардан бўлган ана шундай шахсларга ғайриижтимоий таъсирининг кучи туфайли ошиб боради. Рецидивист жиноятчилар терговга қаршилик кўрсатиш тажрибасига эгалиги туфайли ўз жиноятчиларини пухта яширадилар. Махсус рецидив (ўхшаш жиноятни такрорлаш) жиноий «ихтисослашув»нинг кучайиб бориши, жиноий қилмиш усулларининг такомиллашуви билан боғлиқ. Ўта хавфли рецидивистнинг белгиларидан бири – жиноятни содир этишнинг оғир усулидир. Узоқ давом этувчи жиноий фаолият муайян барқарор шароитларнинг яратилиши – «ишончли» шерикларнинг танланиши, жиноий йўл билан топилган буюмлар, қимматбаҳо нарсаларни ўтказишнинг ташкил қилиниши ва кўп ҳолларда жиноий гуруҳнинг ташкил этилиши билан боғлиқ. Бир турдаги рецидивнинг кўпайиб бориши жиноятчиларнинг маҳорати ошиб бораётганидан, уларнинг ғайриижтимоий йўналганлиги чуқурлашаётганидан, жиноий фаолиятининг таъсири ортиб бораётганидан далолат беради. Рецидивист жиноятчилар жиноят оламининг ўзаги, жиноий субмаданиятнинг қўриқчилари, жиноят содир этиш ва уларни яширишнинг нозик усулларини ишлаб чиқувчилардир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004. 8. Глоточкин Д., Пирожков В. Ф. Исправительно-трудовая психология. – М., 2004.

Похожие

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари

Маъмурий ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари

Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Жиноятларни «излар босилмай туриб» тергов қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

Суд департаменти органлари томонидан суриштирув олиб боришнинг ўзига хос хусусиятлари