Маъмурий ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Маъмурий ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Маъмурий ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси. 2. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши асослари. 3. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари ва объектлари. 4. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг турлари.

Маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқий муносабатларнинг, яъни бошқарув соҳасидаги ҳуқуқ билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг алоҳида туридир. Ҳар қандай ҳуқуқий муносабат каби маъмурий-ҳуқуқий муносабат: биринчидан, ижтимоий муносабатга ҳуқуқ нормасининг тартибга солувчи ва унга юридик тус берувчи таъсири маҳсулидир; иккинчидан, ҳуқуқий муносабат томонларининг ҳаракатлари (хулқ- атвори)ни ҳуқуқ нормаси билан тартибга солади; учинчидан, ҳуқуқий муносабат томонларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини ҳуқуқий норма билан белгиланган тартибда меъёрлайди ва мутаносиблаштиради; тўртинчидан, ҳуқуқ нормаси талабларига жавоб бермайдиган хулқ- атвор учун томонларнинг юридик жавобгарлигини белгилайди. Шундай қилиб, маъмурий-ҳуқуқий муносабат икки томонлама хусусият касб этади, яъни, бир субъйект ҳуқуқларига бошқа субъйектнинг мажбуриятлари мос келади, ёки аксинча. Маъмурий ҳуқуқ нормаси ўз-ўзидан муайян маъмурий- ҳуқуқий муносабатни вужудга келтирмайди. У — бундай муносабат вужудга келишининг асоси болиб, тэгишли шароитда ва тэгишли субъйектлар мавжуд болганда бошқарувга оид муносабат маъмурий-ҳуқуқий шакл-шамойил касб этади. Маъмурий-ҳуқуқий норма тарафлар ваколатларининг ҳажмини, уларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларини, шунингдек мажбуриятларни бажармаганлик ёки ҳуқуқларни бузганлик учун юридик жавобгарликни белгилайди. Маъмурий-ҳуқуқий норма бир тараф учун мумкин болган хулқ- атвор тури ва меъёрини, бошқа тараф учун еса — жоиз хулқ-авор тури ва меъёрини белгилайди. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатни давлат бошқаруви соҳасида вужудга келувчи, маъмурий-ҳуқуқий норма билан тартибга солинган бошқарувга оид ижтимоий муносабат сифатида тавсифлаш мумкин. Маъмурий ҳуқуқ назариясида қайд этилишича, барча маъмурий- ҳуқуқий муносабатлар бошқарувга оид муносабатламинг юридик шакли бўлганлиги

боис, уларга бошқарувнинг асосий хусусиятлари хосдир. Улар давлат бошқаруви функсияларини амалга ошириш жараёнида турли жамоалар ўртасида юзага келувчи ижтимоий муносабат шаWларидан биридир. Улар ўз мазмунига кўра иродавий муносабатлардир, чунки маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар ўз иштирокчиларининг хоҳиш- иродаси ва онги билан белгиланади. Шунингдек, бундай муносабатлар ташкилий хусусиятга эга, зеро улар давлат бошқарувининг ташкиллаштирувчи моҳиятини акс эттиради. Ниҳоят, мазкур муносабатлар маъмурий хусусият касб этади, яъни тарафлар ўртасидаги алоқалар замирида ҳокимиятташкилий (бошқариш- бўйсуниш) муносабатлари ётади. Ушбу муҳим умумий жиҳатлар доирасида уларнинг асосий хусусиятларини ёритиш ўринли бўлади. Биринчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар фақат мазкур муносабатларни вужудга келтирадиган ва улар орқали амалда жорий этиладиган маъмурий-ҳуқуқий нормаларга муволиқ юзага келади, ўзгартирилади ёки бекор қилинади. Бу ҳуқуқий муносабатлар доирасида тарафламинг хулқ-атвори, уларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари маъмурий ҳуқуқ нормалари билан қатъий тартибга солинади. Иккинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар алоҳида соҳада, аниқроқ айтганда, давлат бошқамви субъйектларининг ижроия-бошқарув, яъни ҳокимият-ташкилий фаолияти соҳасида вужудга келади. Бу ҳуқуқий муносабат тарафларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари мазкур турдаги давлат фаолиятининг вазифалари билан узвий боглиқ. Демак, маъмурийҳуқуқий муносабатлар юзага келадиган, ўзгарадиган ва бекор қилинадиган соҳанинг чэгараси анча аниқ намоён бўлади. Учинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатламинг тарафлари субъйектив ҳуқуқлар ва юридик мажбуриятлар билан ўзаро боглиқ. Бу богланиш натижасида юзага келувчи ҳуқуқий муносабат доирасида бир тарафнинг (ҳуқуқий муносабат субъйектининг) ҳуқуқига бошқа тарафнинг мажбурияти мос келади, ёки аксинча.

Тўртинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар иродавий хусусият касб этади, чунки унинг ўз-ўзидан намоён болиши ва иштирокчиларининг ёки ҳеч болмаса, улардан бирининг хоҳиш- иродасисиз амал қилиши мумкин емас. Бинобарин, ҳуқуқий муносабатга туртки берувчи иродавий ҳаракат юз бериши зарур. Бешинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатларда субъйектнинг мавжудлиги муқаррардир. Бундай субъйект сифатида, одатда, давлат бошқарувининг тэгишли органи (ёки мансабдор шахс) намоён бўлади. Мазкур муносабатлар ижроия-бошқарув фаолиятини амалга ошириш бўйича мажбурият ва ҳуқуқларга эга болган субъйектнинг иштирокисиз вужудга келиши мумкин емас. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг еҳтимол тутилган бошқа барча субъйектлари иккинчи тараф болиши мумкин. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг мазкур хусусияти, аwало шу билан изоҳланадики, ижроия- бошқарув фаолиятини давлат номидан амалга оширишга давлат бошқаруви органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ваколатли бўлади. Айнан шу сабабли уларнинг иштирокисиз ҳуқуқий шаклдаги бошқарувга оид муносабатнинг болиши мумкин емас. Олтинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар ҳам ҳуқуқ каби давлат томонидан қўриқланади. Ҳуқуқий муносабатни ташкил этувчи ҳуқуқлар ва мажбуриятларни бузганлик учун юридик жавобгарлик белгиланади. Бу билан ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларидан, хусусан ахлоқий муноса- батлардан фарқ қилади. Эттинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар яна шуниси билан ажралиб турадики, уларнинг муқаррар субъйекти доимо юридик ирода билан иш кўради. Уларнинг бу хусусияти бундан олдинги хусусият билан белгиланади ва бевосита ундан келиб чиқади. Дарҳақиқат, маъмурийҳуқуқий муносабатларда муқаррар субъйект давлат номидан иш кўрса ва бу муносабатларда унинг манфаатларини ифода еца, у ҳокимият иродасисиз иш кўриши мумкин емас. Ҳокимият ваколатлари ҳамиша ижроия-бошқарув фаолиятини амалга оширувчи субъйект томонида бўлади.

Саккизинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар тарафлардан исталган бирининг ташаббуси билан юзага келиши мумкин, лекин иккинчи тарафнинг розилиги (истаги) муқаррар шарт ҳисобланмайди. Бундай розилик талаб этилган ҳолларда у маъмурий-ҳуқуқий муносабат юзага келишига замин яратувчи омил ролини ўтайди. Аммо бу йерда розилик бевосита ҳуқуқни вужудга келтирувчи аҳамият касб этмайди, яъни мустақил юридик актга (масалан, шартномага) айланмайди. Бу ҳои, аwало шу билан изоҳланадики, давлат бошқаруви органлари ўз ташаббуси билан муайян маъмурий-ҳуқуқий муносабатларни яратишга ҳақлидирлар. Бинобарин, тарафлар ташаббуси бевосита маъмурий-ҳуқуқий муносабатни у маъмурий-ҳуқуқий нормаларда (ҳуқуқий муносабат юзага келишининг юридик шарти сифатида) назарда тутилган ҳоллардагина вужудга келтиради. Бундай муносабатларга киришишнинг ҳуқуқий имконияти давлат бошқаруви органлари учун айни вақтда мажбурият ҳам ҳисобланади. Бироқ, маъмурий- ҳуқуқий муно- сабатнинг бошқа тарафлари бундай имкониятга эга бўлмайди. Тўққизинчидан, маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг муҳим хусусияти шундаки, уларнинг иштирокчилари ўртасида кеҳб чиқиши мумкин болган низолар, одатда, маъмурий тартибда (судсиз), яъни ваколатли давлат бошқаруви органи (мансабдор шахс)нинг бевосита юридик аҳамиятга эга болган ва бир тарафлама фармойиши билан ҳал қилинади. Айни вақтда, амалдаги қонунчилик ҳужжатларида бундай низолами судда кўришнинг айрим ҳолатлари назарда тутилади. Субъект, объект ва юридик фактлар маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг елементлари ҳисобланади. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг субъектларига маъмурий ҳуқуқлар ва мажбуриятлар юклатилади; булар давлат бошқаруви субъйектлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, давлат идоралари ходимлари, фуқаролар, чэт элликлар, фуқаролиги бўлмаган шахслардир.

Давлат бошқаруви органлари маъмурий ҳуқуқ лаёқатининг моҳияти уларнинг махсус ижтимоий вазифаси билан белгиланади. У мазкур органларнинг у ёки бу ҳажмда давлат бошқаруви вазифаларига эга бўлиш ва улами бажариш, мазкур вазифалари амалга ошириш билан боғлиқ бўлган маъмурий-ҳуқуқий муносабатларга киришиш лаёқатини англатади. Унга давлат бошқаруви тизимининг мазкур бўғинига бериладиган давлатбошқарув ваколатлари ҳажми мос келади. Давлат бошқаруви органларининг ваколатлари мажмуи белгиланган тартибда тасдиқланадиган тэгишли низомларда, шунингдек бошқа нормативҳуқуқий ҳужжатларда мустаҳкамланади. Уларда муайян бошқарув органи иштирок этишга ҳақли болган ҳуқуқий муносабатларнинг турлари, шунингдек унга берилган ваколатлар ва маъмурий-ҳуқуқий муносабатларни амалга ошириш жараёнида у фойдаланадиган давлат-бошқарув ваколатлари доираси белгиланади. Давлат бошқаруви органининг умумий маъмурий ҳуқуқ лаёқатига унинг тэгишли ҳажмдаги ижроия-бошқарув фиинксияларини мустақил бажариш лаёқати хосдир. Бундан ташқари, бошқарув органи махсус маъмурий ҳуқуқ лаёқатига эга бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳуқуқ лаёқатига муволиқ, бошқарув органига унга юклатилган вазифаларга мос келувчи алоҳида ваколатлар берилади. Масалан, маъмурий мажбурлов чораларини бевосита қўллашга ҳар қандай бошқарув органи ҳам ҳақли емас. Одатда, махсус ҳуқуқ лаёқати умумий ҳуқуқ лаёқатига қўшимча ҳисобланади. Давлат бошқарув органларининг маъмурий ҳуқуқ лаёқати улар ташкил топган ва ваколатлари белгиланган пайтдан еътиборан вужудга келади; шу билан бир вақтда ушбу органламинг маъмурий муомала лаёқати, яъни ўз ҳуқуқ лаёқатини амалда рўёбга чиқариш лаёқати (имконияти) ҳам вужудга келади. Давлат хизматчиларининг маъмурий ҳуқуқ лаёқати шу билан белгиланадики, улар амалда давлат бошқаруви органларининг хизмат аппаратига уюшган ҳолда кундалик ижроия-бошқарув фаолияти билан

шуғулланади. Табиийки, ушбу ўринда маъмурий-бошқарув персонал таркибига кирувчи ходимлар назарда тутилади. Давлат хизматчисининг маъмурий ҳуқуқ лаёқати у бошқарув аппаратида эгаллаган лавозими билан белгиланади. Умуман олганда, у мазкур бошқарув органининг ваколатлари, унинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати билан белгиланади. Давлат хизматчисининг фаолияти давлат органи фаолиятининг таркибий қисмидир, чунки ҳар қандай бошқарув органи мазкур органнинг вазифалари ва ташкилий тузилмасига бўйсундирилган шахслар жамоаси (гуруҳи) ҳисобланади. Давлат хизматчисининг ваколатлари мажмуи - у муайян лавозимни эгаллаган орган ваколатлари мажмуининг бир қисми. Унинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати лавозим йўриқномалари билан, агар улар болмаса, давлат ҳуқуқи ва маъмурий ҳуқуқнинг умумий ёки махсус нормалари билан белгиланади. Давлат хизматчиси маъмурий ҳуқуқ лаёқатининг ҳажми у ходимламинг қайси тоифасига (раҳбарий таркиб, ёрдамчи ходимлар) кириши билан белгиланади. У мансабдор шахслар ва маъмурий ҳокимият вакилларида айниқса салмоқҳдир, бунда маъмурий шахслар умумий маъмурий ҳуқуқ лаёқатига, ҳокимият вакиллари еса — махсус маъмурий ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Давлат хизматчиларининг бу икки тоифаси вакиллари тэгишли давлат бошқаруви органларининг бошқарув ваколатларини бевосита амалга оширадилар. Ёрдамчи таркиб ходимлари, одатда, мансабдор шахслар томонидан бошқариладиган шахслар ҳисобланади. Жамоат бирлашмаларининг маъмурий-ҳуқуқий лаёқати устав нормалари билан емас, балки давлат органларининг ҳужжатлари билан белгиланади. Мазкур ҳужжатларда жамоат бирлашмалари органларининг давлат бошқаруви соҳасидаги ваколатлари, улар иштирок этиши мумкин болган маъмурий-ҳуқуқий муносабатларнинг турлари назарда тутилади. Бундай ҳужжатлар қабул қилинган пайтдан эътиборан улар маъмурий ҳуқуқ субъйектига айланади.

Жамоат бирлашмалари иштирокидаги маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар уларнинг ўзида емас, балки улардан ташқарида, яъни улар давлат бошқаруви органлари, фуқаролар билан ҳамкорлик қилиши чоглда юзага келади. Фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати улар туғилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Уларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги муомала лаёқати еса, одатда, 16 ёшдан пайдо бўлади. Фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати ҳажми Конституция, қонунлар, шунингдек маъмурий-ҳуқуқий нормалар мустаҳкам- ланган бошқа норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар билан белгиланади. Фуқаролар ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг муайян ҳажми бир қанча ҳолатларга, чунончи: уларнинг ёши, маълумоти, жинси, соғлиғининг ҳолатига боғлиқ бўлади. Фуқароларнинг маъмурий ҳуқуқ лаёқати уларда давлат бошқаруви соҳасида субъйектив ҳуқуқлар ва мажбуриятлар мавжудлиги билан тавсифланади. Давлат бошқаруви соҳасидаги муносабатлар маъмурий- ҳуқуқий муносабатларнинг умумий обйекти ҳисобланади. Ҳар бир муайян маъмурийҳуқуқий муносабатда унинг иштирокчилари ҳуқуқ ва мажбуриятлари йўналтирилган обйект мазкур муносабат обйекти ҳисобланади. Маъмурийҳуқуқий муносабатларда бошқарув соҳасидаги субъйектларнинг хулқ-атвори, ҳаракатлари ва уларнинг натижалари муайян ҳуқуқий муносабатлар обйекти сифатида намоён бўлади. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатламинг турлари Маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар ўз мазмунига, иштирокчилари ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ўзаро нисбатига, шунингдек уларни вужудга келтирувчи юридик фактларнинг хусу- сиятига кўра бир-биридан фарқ қилади. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар мазмун жиҳатидан моддий ва процессуал бўлади. Моддий маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар қаторига бошқарув соҳасида юзага келувчи ва маъмурий ҳуқуқнинг моддий нормалари билан тартибга солинувчи ижтимоий муносабатлар киради. Маъмурийпроцессуал муносабатлар—бошқарув соҳасида индивидуал-аниқ ишлар ҳал қилиниши туфайли юзага келадиган ва маъмурий-ҳуқуқий

нормалар билан тартибга солинадиган муноса- батлардир. Масалан, фуқароларнинг аризалари ва шикоятларини ижро этувчи ҳокимият органлари ва уларнинг мансабдор шахслари томонидан ҳал қилиш билан боглиқ болган муносабатлар маъму- рий-процессуал муносабатлар ҳисобланади. Моддий ва процессуал маъмурий-ҳуқуқий муносабатламинг ўзаро алоқаси шундан иборатки, моддий муносабатлар процессуал муносабатлар воситасида амалга оширилади. Бундан ташқари, процессуал маъмурий- ҳуқуқий муносабатлар воситасида ҳуқуқнинг бошқа тармоқлари (молия, йер, екология ва бошқа) ҳуқуқий муносабатлари ҳам ҳаётга жорий этилади. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчилари ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ўзаро нисбатига кўра икки гуруҳга бўлинади: иштирокчилардан бири бошқасига бўйсунувчи муносабатлар (вертикал ҳуқуқий муносабатлар) ва иштирокчилари бир-бирига бўйсунмайдиган муносабатлар (горизонтал ҳуқуқий муносабатлар). Вертикал маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар бир муносабат субъектининг бошқасига бўйсуниши доирасида - ижро этувчи ҳокимиятнинг юқори турувчи ва қуйи турувчи органлари ўртасида, ижро этувчи ҳокимият органлари ва тобе ташкилотлар ўртасида, ижро этувчи ҳокимият органларининг бири бошқасига бўйсунувчи тузилмалари ўртасида; бири бошқасига бўйсунувчи давлат хизмати ходимлари ўртасида юзага келади. Бунда ижро этувчи ҳокимият органлари ва фуқаролар ўртасида фуқароламинг бошқарув соҳасидаги мажбуриятларини амалга ошириш (жамоат тартибига риоя қилиш, ҳарбий мажбуриятни бажариш ва ш.к.) борасидаги ҳуқуқий муносабатлари, одатда, вертикал муносабатлар ҳисобланади, чунки фуқарога унинг мажбуриятларини бажариш қисмида ижро этувчи ҳокимият органининг бошқарув ваколатлари татбиқ этилади. Вертикал маъмурий-ҳуқуқий муносабатларда маъмурий- ҳуқуқий тартибга солишнинг ҳамда давлат-бошқарув фаолиятига хос болган бошқарув субъйекти ва объекти ўртасидаги бошқариш - бўйсуниш алоқаларининг моҳияти айниқса яққол намоён бўлади. Бу муносабатлар, одатда, ҳокимиятга

оид муносабатлар деб аталади. Улар бири бошқасига бўйсунувчи тарафлар ўртасида юзага келади ва айни вақтда, фуқароликҳуқуқий муносабатлардан фарқли олароқ, тарафлар тенглиги мавжуд емаслигидан далолат беради. Аммо бири бошқасига бўйсунишни айнан тушунмаслик лозим. Амалда вертикаллик бир тарафда юридик бошқарув ваколатлари болиб, улар бошқа тарафда (масалан, фуқарода) йўқлигини, ёки уларнинг ҳажми унда (масалан, қуйи турувчи бошқарув органида) камроқ еканлигини англатади. Бунда бошқарувчи тараф сифатида ижро этувчи ҳокимиятнинг тэгишли субъйекти (ижро этувчи орган, давлат бошқаруви органи) амал қилади. Ўз-ўзидан равшанки, бошқарув субъйектининг ташкилий жиҳатдан барча ҳолларда ҳам ўзига бўйсунмайдиган муайян обйектга бевосита бошқарув мазмунидаги таъсири айнан вертикал муносабатларда амалга оширилади. Горизонтал маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар бир-бирига бўйсунмайдиган субъйектлар ўртасида вужудга келади. Бундай муносабатлар ижро этувчи ҳокимиятнинг бир-бирига бўйсун- майдиган органлари, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқаролар ўртасида улар бошқарув соҳасидаги ўз ҳуқуқларини рўёбга чиқаришлари муносабати билан (масалан, фуқаро ижро этувчи ҳокимият органига шикоят билан мурожаат этганда, жамоат ташкилоти рўйхатдан олказилганда ва ш.к.) вужудга келади. Тарафлар амалда ва юридик жиҳатдан тенг ҳуқуқли болган муносабатлар горизонтал ма ъмурий-ҳуқуқий муносабатлар деб еътироф этилади. Уларда бир тарафнинг бошқа тараф учун мажбурий саналган ҳокимият амри-иродаси мавжуд бўлмайди. Албатта, бундай ҳуқуқий муносабатлар давлат бошқаруви соҳасида вертикал ҳуқуқий муносабатлар каби кенг тарқалмаган. Бу табиий ҳолдир, зеро улар маъмурий-ҳуқуқий тартибга солишнинг умумий ўзанидан чэтга чиқади. Шунга қарамай, уларнинг юзага келиш имконияти мавжуд. Бошқарувга оид алоқаларнинг умумий мажмуида горизонтал муносабатларни фарқлаш нисбатан қийин, чунки улар давлат бошқаруви соҳасига хос емас ва вертикал муносабатлар каби яққол намоён бўлмайди.

Шунга қарамай, бошқарув амалиётида улар қаторига қуйидаги маъмурийҳуқуқий муносабатларни киритиш учун муайян асослар мавжуд. Бевосита бошқарув та ъсири ко ърсатилишига сабаб бо ъИган муносабатлар. Улар вертикал муносабатлар учун асос бўлиб хизмат қилади, яъни бир тарафлама юридик бошқарув қарорини қабул қилиш учун зарур бўлган шарт-шароитлар яратиш учун молжал- ланган. Булар — бир ҳуқуқий даражада турган ижро этувчи органлар (мансабдор шахслар) ўртасида юзага келувчи, масалан, бошқарувнинг қўшма норматив ҳужжатларини тайёрлаш ва қабул қилиш (масалан, икки вазирлик ўртасида); биргаликдаги бошқарув ҳаракатиарини мувофлқлаштириш; қўшма мажлислар (масалан, икки вазирлик ҳайъатларининг мажлисларини) ўтказиш; идоралараро маслаҳат ёки мувофлқлаштириш кенгашларини тузиш билан боглиқ болган алоқалар; булар ижро этувчи ҳокимият органлари ва, масалан, касаба уюшмалари ўртасидаги мазкур уюшмаларнинг қонуний манфаатларини қондириш борасидаги муносабатлардир. Бир тарафлама тартибда қабул қилинган юридик бошқарув қарорини самарали амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиш мақсадида бевосита бошқарув таъсири кўрсатиш амалга оширил- ганидан сўнг юзага келадиган муносабатлар. Бу муносабатлар жараёни ва натижасида норматив ҳужжатларни ижро этиш бўйича биргаликда чора-тадбирлар ишлаб чиқилади (идоралараро комиссиялар тузиш, қўшма тафтишлар олказиш ва ш.к.). Муносабатламинг бу икки гуруҳи маъмурий-процедурага оид (белгиланган тартиб-таомил асосидаги) муносабатлар жумласига киради. Тарафлари тенг ҳуқуқли бўлган маъмурий-процессуал муносабатлар (масалан, фуқароларнинг шикоятлари бўйича, маъмурий ҳуқуқбузарликларга доир ишлар бўйича иш юритиш доирасидаги муносабатлар). Бу муносабатламинг мазмуни маъмурий-ҳуқуқий низоларни кўриб чиқиш билан белгиланади. Турли битимлар ко ъринишидаги ма ъмурий-шартнома муноса- батлари (масалан, у ёки бу лавозимга қабул қилиш тўғрисидаги дастлабки битим).

Битимлар ижро этувчи ҳокимият субъйектлари ўртасида ҳам тузилиши мумкин. Маъмурий ҳуқуқ соҳасидаги юридик фактлар Юридик фактлар маъмурий-ҳуқуқий муносабатламинг юзага келиши, уларни ўзгартириш ёки бекор қилиниши учун асос бўлади. Юридик фактлар шахслар ва органларнинг ҳаракатлари натижасида ҳам, муайян воқеалар натижасида ҳам юзага келиши мумкин. Ҳаракатлар субъйект ўз хоҳиш-иродасини фаол ифода этиши маҳсулидир. Тэгишли юридик фактлар иродавий юридик фактлар деб аталади. Масалан, фуқаронинг ижро этувчи ҳокимият органига шикоят бериши унинг мансабдор шахслар томонидан кўриб чиқилиши билан боглиқ болган ҳуқуқий муносабатни вужудга келтиради. Бунда муайян маъмурий қонунчиликда назарда тутилган ҳуқуқ амалга ошади ва тэгишли маъмурий ҳуқуқий мажбурият адо этилади. Маъмурий-ҳуқуқий муносабатларда қонуний ва ғайриқонуний ҳаракатлар фарқланади. Қонуний ҳаракатлар ҳар доим маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг талабларига мос келади. Фуқароларнинг ва маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар бошқа иштирокчиларининг қонуний ҳаракатлари юридик фактлар сифатида амал қилади. Масалан, фуқаронинг шикоят бериши у билан шикоят берилган ижро этувчи орган (мансабдор шахс) ўртасида муайян маъмурий-ҳуқуқий муносабат юзага келишига сабаб бўлади. Маъмурий ҳуқуққа доир юридик фактлар бо либ, қонуний ҳаракатларнинг асосий тури сифатида ижро этувчи ҳокимият субъйектларининг индивидуал хусусият касб этувчи, яъни муайян шахс ва ишга тааллуқли ҳуқуқий ҳужжатлари хизмат қилади. Уларнинг бевосита юридик натижаси — маъмурий-ҳуқуқий муносабат юзага келиши, унинг ўзгартирилиши ёки бекор қилинишидан иборат. Ғайриқонуний ҳаракатлар маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг талабларига мос келмайди, аксинча уларни бузади. Булар — интизомий ва маъмурий

қилмишлар (улар, айниқса, кўпроқ давлат бошқаруви соҳасига хосдир). Улар юрисдиксион (ваколатни амалга ошириш билан боглиқ) ҳуқуқий муносабатлар юзага келишига сабаб бўлади. Ғайриқонуний ҳаракатлар қаторига ҳаракацизлик (масалан, тэгишли ички ишлар органи жамоат тартибини таъминлаш бўйича зарур чоралар кўрмагани) ҳам киради. Воқеалар - ҳуқуқий оқибатларга сабаб болувчи, аммо кишиларнинг хоҳиш- иродасига боглиқ бўлмаган ҳолда юз берувчи юридик фактлар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида паспорт тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги 1999-йил 26-февралдаги фармони билан тасдиқланган Низомга муволиқ Ўзбекистон Республикасининг 16 ёшга тўлган ва Ўзбекистон ҳудудида яшайдиган ҳар бир фуқароси паспортга эга бўлиши мумкин. Бинобарин, фуқаронинг 16 ёшга толиши унда паспорт олиш ҳуқуқи ва мажбуриятини, давлат органларида еса фуқарога бундай паспортни бериш ҳуқуқи ва мажбуриятини вужудга келтирувчи юридик факт ҳисобланади. Шундай қилиб, иродавий ва ноихтиёрий юридик фактлар ўртасидаги фарқ шундан иборатки, идоравий юридик фактлар вужудга келиши кишиларнинг хоҳиш-иродасига бевосита боглиқ бўлади, ноихтиёрий юридик фактламинг вужудга келиши эса кишиларнинг хоҳиш-ихтиёрига боғлиқ бўлмайди.

Похожие

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари

Маъмурий ҳуқуқий нормалар

Ҳуқуқий муносабатлар

Ҳуқуқий муносабатлар

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари