Маъмурий ҳуқуқий нормалар - Юриспруденция - Рефераты

Маъмурий ҳуқуқий нормалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Маъмурий ҳуқуқий нормалар Режа: 1. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар тушунчаси. 2. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар тузилиши. 3. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг турлари. 4. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг вақт ва шахслар доирасида амал қилиши.

Маъмурий-ҳуқуқий норма давлат томонидан ўрнатилган ва бажарилиши махсус давлат воситалари билан таъминланадиган, жоиз хулқ- атвор меъёридир. Ҳуқуқ нормаси ўз юридик мазмунига кўра муайян хулқатвор қоидаси бўлиб, унга риоя қилиниши турли ташкилий, маърифий ва рағбатлантириш воситаларини, шунингдек уларга риоя қилмаган шахсларга нисбатан юридик мажбурлов (интизомий, маъмурий, моддий, жиноий жавобгарлик) чораларини қоллашни назарда тутади. Ушбу хусусиятлар маъмурий-ҳуқуқий нормаларга ҳам хосдир. Улар давлат-бошқарув фаолиятининг асосий кўрсаткичларини ва мазкур фаолият жараёнида юзага келувчи бошқарувга доир муносабатларни (масалан, шахснинг, ижро этувчи ҳокимият субъйектларининг ҳуқуқий мақомини) белгилайди. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг қуйидаги функцияларини фарқлаш мумкин: ижро этувчи ҳокимият тизими ва унинг айрим бўғинлари ташкилий фаолиятини тартибга солиш ҳамда улар ўртасидаги ўзаро оқилона алоқани таъминлаш; давлат бошқаруви соҳасида фуқароларнинг, шунингдек жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқ ва еркинликлари рўёбга чиқарилиши ва ҳимоя қилинишини таъминлаш; давлат бошқаруви соҳасида бевосита иш олиб борувчи ва муайян ҳажмда унинг функсияларини бажарувчи (масалан, маҳаллий ҳокимликлар) ёхуд ўз ҳаракатлари билан бу соҳа (масалан, фуқаролар, жамоат бирлашмаларининг) манфаатларига у ёки бу тарзда дахл этувчи барча шахслар ва фуқароларнинг ижобий хулқ-атвори вариантларини белгилаш. Ижобий ёки лозим даражадаги хулқ- атвор қандай ҳаракатларни бажариш мумкинлигини (жоизлигини), қандай хатти-ҳаракатлардан ўзини тийиш керак (тақиқларни), қандай ҳаракатларни бажариш зарурлигини (кўрсатмаларни) назарда тутади. Аслида маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар субъйектларининг хулқ- атворига бошқамвнинг таъсири худди мана шунда намоён бўлади; ижро этувчи ҳокимият механизмининг конституциявий вазифаси самараҳ амалга оширилишини, яъни қонунларда белгиланган талабларининг бажарилишини таъминлаш ва шу тариқа ягона давлат

ҳокимияти ижроия тармоглнинг моҳиятини намоён этиш; давлат-бошқарув фаолияти жараёнида юзага келадиган ижтимоий муносабатларда мустаҳкам қонунийлик тартиби ва давлат интизомини таъминлаш; маъмурий жавобгарликни нафақат бошқарувга доир муно- сабатларга, балки ҳуқуқнинг бошқа кўпгина тармоқлари (масалан, меҳнат, молия, йер ҳуқуқи) нормаларини ҳимоя қилиш воситаси сифатида татбиқ этиш. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар муайян ички мутаносибликка (ийерархияга) эга. Бу маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг поғона- ма-поғона бўйсунишини, яъни муайян ийерархиясини: конституциявий нормалар, қонунларнинг нормалари ва ижро этувчи ҳокимият субъйектлари (масалан, Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумати, вазирлик, маҳаллий ҳокимликлар) томонидан ўрнатила- диган нормалар мавжудлигини англатади. Ягона юридик мазмунга эга болган мазкур ҳуқуқий нормалар ўзининг юридик кучига кўра тенг емас. Конституциявий ва қонун хусусиятига эга болган маъмурий-ҳуқуқий нормалар ўз юридик аҳамиятига кўра бирламчидир. Ижро этувчи ҳокимият субъйектлари томонидан ўмати- ладиган маъмурий-ҳуқуқий нормалар конституциявий қонунчилик нормаларига нисбатан иккиламчи хусусият касб этади. Бундан ижро этувчи ҳокимият субъектларининг фаолиятигина эмас, балки улар яратадиган маъмурий-ҳуқуқий нормалар ҳам қонунга мос бўлиши лозим, дэган хулоса келиб чиқади. Ҳуқуқий нормалар ийерархиясида улар муайян ўрин эгаллайди. Ижро этувчи ҳокимият субъйектлари томонидан яратиладиган маъмурий- ҳуқуқий нормалар ҳуқуқ ижодкорлигининг иккиламчи (ҳосила) шакли сифатида, аввало, Конституция ва қонунчилик нормаларининг таъсирчанлигини таъминлайди. Шу тариқа улар бу нормаларга аниқ амал қилувчи ҳуқуқий қоидалар мақомини бахш этувчи муҳим юридик воситалардан бири бўлиб хизмат қилади, шунингдек уларда ифодаланган умумий хулқ-атвор қоидаларини аниқлаштиради ва муайянлаштиради.

Шу сабабли ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан яратиладиган маъмурий-ҳуқуқий нормалар ушбу ҳокимият фаолияти доирасида қонунларни амалиётга татбиқ этиш жараёнида алоҳида ўрин тутади. Таъкидлаш жоизки, ижро этувчи ҳокимият органларининг маъмурий ҳуқуқ ижодкорлиги муайян шароитларда амалга оширилиши мумкин. Бундай шароитларга қуйидагилар киради: тэгишли қонунчилик ҳужжатида мазкур имконият тўғридан- тўғри назарда тутилади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонунида Ўзбекистон Ҳукуматининг сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш схемаларини ишлаб чиқиш, мувофлқлаштириш, давлат експертизасидан ўтказиш, тасдиқлаш ва амалга татбиқ этиш тартибини белгилаши назарда тутилган; ижро этувчи ҳокимиятнинг мазкур субъйекти учун белгила- адиган ваколатлар мажмуи унинг ҳуқуқ ижодкорлик борасидаги ваколатларини оддий қайд этиш тарзида емас, балки аниқ ифодаланган кўринишда ўз ичига олади (масалан, норматив ҳужжатлар қайси масалалар бўйича қабул қилиниши мумкинлиги кўрсатиб ўтилади). Жумладан, вазирликлар тўғрисидаги низомларда ижро этувчи ҳокимиятнинг мазкур органларга ўз ваколатлари (белгиланган фаолият соҳаси) доирасида қонунларга мувофиқ ижро этувчи ҳокимиятнинг ўзга органлари, шунингдек ташкилотлар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш ҳуқуқи берилган; ижро этувчи ҳокимият (маъмурий) норма ижодкорлигидан баъзан лизим доирасида тартибга солиш мақсадида, яъни ижро этувчи ҳокимият (давлат бошқаруви) механизмининг ички ташкилий манфаатлари йўлида фойдаланилади. Муҳими шундаки, тўғридан-тўғри амал қилмайдиган қонунчилик ҳужжатларида улами ким бажариши лозимлиги аниқ кўрсатилиши ва айни вақтда, бунинг учун зарур болган қонун ости норма ижодкорлиги ваколатларининг ҳажми белгиланиши лозим.

Маъмурий ҳуқуқ соҳасидаги ижтимоий муносабатларнинг қуйидаги гуруҳлари маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг тартибга солиш предмэти сифатида намоён бўлади: давлат бошқаруви субъйектлари бошқарув фаолиятини, яъни ўз вазифалари, функсиялари ва ваколатларини бевосита амалга ошириши билан боглиқ болган муносабатлар; ташкилотнинг ички муносабатлари — давлат бошқаруви субъйектлари доирасидаги, шунингдек қонун чиқарувчи ва суд органлари тизимидаги уларнинг фаолиятини ташкил этиш (девони) ҳамда уларда давлат хизматини ўташ билан боглиқ болган муносабатлар; маъмурий судлов ишларини юритишни ташкил этиш билан боғлиқ муносабатлар. Шундай қилиб, маъмурий-ҳуқуқий нормалар дэганда, давлат бошқаруви соҳасидаги ҳамда бошқарув хусусиятига эга болган муносабатларни, ижро этувчи ҳокимият органларининг ички ташкилий соҳадаги, қонун чиқарувчи ва суд ҳокимияти органлари аппаратларининг фаолияти ҳамда давлат хизматини амалга ошириш соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий норма тушунилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг турлари, уларнинг функсиялари ва тузилиши Маъмурий-ҳуқуқий нормалар ўзининг тартибга солиш йўналишлари ва юридик мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар турли мезонлар, яъни тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг хусусиятлари, вазифаси, шунингдек фимксияларига кўра турларга ажратилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар вазифасига кўра моддий ва процессуал турларга болинади. Моддий маъмурий-ҳуқуқий нормалар маъмурий ҳуқуқ билан тартибга солинадиган бошқарувга оид муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мажмуини, шунингдек уларнинг жавобгарлиги, яъни

маъмурий-ҳуқуқий мақомини юридик жиҳатдан мустаҳкамлайди. Моддий нормаларда ижро этувчи ҳокимият (давлат бошқаруви) тизими, тартибга солинаётган бошқарувга оид муносабат иштирокчилари фаолият кўрсатиши лозим бўлган ҳуқуқий макон (режим) ўз ифодасини топади. Бундай маъмурий - ҳуқуқий нормалар баъзан статик нормалар деб аталади. Улар тоифасига мансабдор шахсларнинг фуқаролар шикоятини қабул қилиш ва белгиланган муддатда кўриб чиқиш борасидаги мажбуриятлари ёки ижро этувчи ҳокимият муайян субъектининг ваколатлари асосини белгиловчи нормалар киради. Шундай қилиб, моддий маъмурий- ҳуқуқий нормалар билан бошқарувга доир муносабат субъйектларининг ўзаро алоқаси асослари белгиланади; маъмурий ҳуқуқ нормаларининг бажарилиши, қўлланилиши ва уларга риоя қилиниши зарур ҳолларда давлат мажбурлов чоралари билан таъминланади. Процессуал маъмурий-ҳуқуқий нормалар давлат бошқарувини амалга ошириш билан боғлиқ болган процессуал масалаларни тартибга солади. Масалан, бу нормалар фуқароларнинг шикоят ва аризаларини қабул қилиш, кўриб чиқиш ва ҳал қилиш тартибини; маъмурий ҳуқуқбузарликларга доир ишларни юритиш тартибини белгилайди. Уларнинг вазифаси моддий маъмурий ҳуқуқ нормалари билан белгиланган юридик ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг тартибга солинаётган бошқарувга оид муносабатлар доирасида амалга оширилиш тартиб-таомилларини белгилашдан иборат. Маъмурий ҳуқуқ соҳасидаги моддий ва процессуал нормаларнинг ўзаро нисбатини қуйидаги мисолда кўриш мумкин. «Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий процедуралар тўғрисида»ги 2007-йил 30-июн қонунида маъмурий процедураларнинг мазмуни, уни амалга оширувчи органларнинг рўйхати ва ваколатлари, уларнинг маъмурий ишларни кўриш билан боғлиқ фаолияти таърифланган. Шунингдек, маъмурий процедураларнинг умумий қоидалари, маъмурий ишларни кўриш принсиплари, босқичлари, тартиб-таомиллари, муддатлари, процессуал расмий- лаштириш талаблари белгиланган. Бу нормалар фуқаролар ва юридик шахсларнинг маъмурий ишларни кўриб

чиқиш жараёнидаги ҳуқуқ ва имкониятларини акс эттиради. Бунда уларнинг юридик талқиндаги статик хусусияти ва моддийлиги намоён бўлади. Айни вақтда, Қонунда процессуал (динамик) нормалар тўғрисида сўз юритилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар субъйектлар хулқ-атворига та ъсир ко ърсатиш усулига ко ъра ижтимоий муносабат иштирокчиларининг хулқ- атворига турлича таъсир кўрсатади: улар ҳаракатга ундаши, муайян ҳаракатларни бажаришни буюриши, у ёки бу ҳаракатларни бажариш ваколатини бериши, ҳаракатларни бажаришни ман этиши мумкин. Уларда таърилланган қоидаларнинг хусусиятига қараб ваколат берувчи, мажбурият юкловчи ва тақиқловчи маъмурий-ҳуқуқий нормаларга ажратилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар субъйектлари ва тартибга солиш ко ъламига кўра: а) давлат органлари, корхоналар, ташкилотлар фаолиятини; б) фуқаролар хулқ-атворини; в) жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотлар фаолиятини; г) давлат хизмати ходимларининг фаолиятини тартибга солувчи турларга бўлинади. Маъмурий ҳуқуқ нормалари Ўзбекистон Республикасида бўлиб турган чэт ел жисмоний ва юридик шахсларига нисбатан ҳам татбиқ этилади. 4. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар мажбурият юклаш шаклига кўра аввало императив (қатъий) ва тавсиявий маъмурий-ҳуқуқий нормаларга бўлинади. Императив нормалар субъйектлар хулқ-атворини бевосита белгиловчи қоидалардан иборат бўлиб, улар мазкур ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг келишувига биноан бошқа хулқ- атвор қоидалари билан алмаштирилиши мумкин емас. Тавсиявий нормалар маъмурий ҳуқуқ субъйектларига у ёки бу ҳаракатларни бажариш мақсадга муволиқлиги хусусида бериладиган тавсиялардан иборат. Ҳуқуқий муносабат субъйектларига норма доирасида ўз ҳуқуқлари ва бурчларини мустақил белгилаш имкониятини берувчи диспозитив нормаларга келсак, улар маъмурий қонунчилик

ҳужжатларида нисбатан кам учрайди. Бу ҳои маъмурий ҳуқуқ соҳаси давлат бошқарувининг хусусияти билан белгиланади. 5. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар маконда (ҳудудда) амал қилишига кўра Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида, шу жумладан Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида амал қилади. Айрим ҳолларда кўрсатилган нормалар икки тарафлама ёки кўп тарафлама битимларга муволиқ бир нечта давлатламинг ҳудудида амал қилади. Мазкур амалиётнинг кенгайиши суверен давлатлар — Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатлар учун табиий бир ҳолга айланди. 6. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар вақт бо ъйича амал қилишига ко ъра муддатли, яъни амал қилиш муддати олдиндан белгиланган ва муддациз, амал қилиш муддати олдиндан белгиланмаган нормаларга бўлинади. Одатда, маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг амал қилиш муддатлари чекланмайди. Бу уларнинг расмий даражада ўзгарти- рилгунга ёки бекор қилингунга қадар амал қилишини англатади. Баъзи ҳолларда уларнинг амал қилиш муддатлари аниқ белгиланиши мумкин, масалан, фавқулодда ёки ҳарбий ҳолат муайян муддатга белгиланади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар улар ифодаланган норматив ҳужжатлар имзоланган санадан еътиборан, ёки тэгишли нормалар кучга кириши учун назарда тутилган муддатда қонуний, юридик кучга эга бўлади. Шунингдек, маъмурий-ҳуқуқий нормалар узоқ муддатли ва қисқа муддатли бўлади. 7. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар тартибга солиш ҳажмига ко ъра турларга бўлинади: умумий, яъни давлат бошқарувининг барча соҳалари ва тармоқларига нисбатан татбиқ этиладиган ва ижро этувчи ҳокимиятни амалга ошириш жараёнининг енг муҳим томонларини тартибга солувчи маъмурий-ҳуқуқий нормалар (бундай нормалар кўпинча қонунлар, Президент фармонлари ва Ҳукумат қарорларида ифодаланади); тармоқлараро, яъни давлат бошқарув фаолиятининг давлат бошқаруви тармоқларининг барчаси ёки аксарияти

учун умумий ёки чэгарадош саналган ва айни вақтда махсус хусусият касб этадиган муайян томонларини тартибга солувчи маъмурий-ҳуқуқий нормалар (масалан, бундай жиҳатлар монополияга қарши, екологик қонунчилик нормаларига, шунингдек ижро этувчи ҳокимиятнинг тармоқлараро органлари тўғрисидаги низомлардан ўрин олган (статистика, тарифларга тааллуқли болган) нормаларга хос); тармоқ маъмурий-ҳуқуқий нормалари, яъни муайян тармоққа оид бошқарув ваколатларига эга болган ижро этувчи органлар (масалан, вазирлар)га бириктирилган соҳалар доирасида юзага келувчи бошқарувга доир муносабатларнинг турли томонларини тартибга солувчи нормалар. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг бошқа таснилий гуруҳлари ҳам мавжуд. Масалан, улар ё тизим доирасида амал қилувчи (уларнинг юридик кучи ижро этувчи ҳокимият механизмининг қуйи бўғинларига нисбатан татбиқ этилади), ёки ҳамма учун мажбурий (улар тартибга солинаётган муносабатларнинг барча иштирокчиларига нисбатан татбиқ этилади) хусусият касб этиши мумкин. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг функсиялари ҳақида сўз юритганда, аввало шуни қайд этиш лозимки, улар тартибга солиш фиинксиясини бажаради, яъни давлат бошқаруви соҳасида юзага келадиган муносабатларни ташкил этиш, тартибга солиш ва такомиллаштиришга қаратилган. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар воситасида давлат бошқаруви субъйектларининг ҳуқуқий ҳолати ва ваколатлари белгиланади, улар фаолиятининг шакллари ва усуллари, фуқаролар ҳамда ташкилотларнинг ўзаро муносабатлари тартибга солинади. Маъмурий ҳуқуқ нормалари билан ташкилотлар ва фуқароларнинг давлат бошқаруви соҳасидаги ҳуқуқий ҳолати (мақоми) ҳам белгиланади. Таъкидлаш жоизки, маъмурий ҳуқуқ нормалари қўриқлаш ва ҳимоя қилиш фиинксиясини ҳам бажаради, яъни маъмурий ҳуқуқ соҳасидаги ижтимоий муносабатларнинг қўриқланиши ва ҳимоя қилинишини таъминлайди. Бу нормалар ғайриқонуний қилмишлар содир этишдан ўзини тийишни талаб

этади, шунингдек маъмурий ҳуқуқ билан қўриқланадиган муносабатларга тажовуз содир этилганда маъмурий таъсир кўрсатиш билан боглиқ болган муносабатларни тартибга солади. Маъмурий-ҳуқуқий норманинг тузилиши дэганда норманинг ички структураси, унинг таркибий қисмлари, елементлари ўзаро алоқасининг муайян тартиби, уларнинг ўзаро алоқадорлиги тушунилади. Маъмурийҳуқуқий норма гипотеза, диспозиция ва санксия сингари таркибий қисмлардан ташкил топади. Гипотеза маъмурий-ҳуқуқий норманинг бир қисми сифатида уни амалга татбиқ этишнинг ҳақиқий шартларини белгилайди. Гипотезада юридик факт, нормани амалга киритиш, унинг диспозициясини ҳаётга татбиқ этиш шарт- шароитлари (масалан, маъмурий-ҳуқуқий жавобгарликка тортиш шартлари) кўрсатилади. Гипотеза мутлақ - муайян ёки нисбий-муайян бўлиши мумкин. Мутлақ-муайян гипотеза муайян вазиятда қўлланиладиган қоидадир. Масалан, бирор хатти-ҳаракат учун жарима солинса, бу жарима уч ой ичида ундириб олиниши керак. Агар бу муддат ўтиб кеца, маъмурий жаримани ундириб олиш мумкин емас. Нисбий-муайян гипотезада бирор ҳолатга умумий тавсиф берилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар кўпинча нисбий- муайян гипотезадан иборат бўлади. Диспозиция-юридик норманинг таркибий елементи бо либ, унда норма билан белгиланган хулқ-атвор қоидаси, тарафларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари ўрнатилди. Ифодалаш шаклига кўра маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг мажбурият юкловчи, ваколат берувчи ёки тақиқловчи диспозициялари фарқланади. Мажбурият юкловчи диспозициялар субъйектларга муайян ҳаракатларни бажариш мажбуриятини юклайди, уларга жоиз хулқ- атворнинг у ёки бу кўринишини буюради. Масалан, йўл ҳаракати қоидаларининг тэгишли бандига мувофиқ ёл ҳаракати қатнашчилари ҳаракатланиш вақтида бошқа қатнашчиларнинг ҳаракатланишига хавф туғдирмасликлари лозим.

Маъмурий ҳуқуқда ваколат берувчи диспозициялар, одатда, давлат бошқаруви субъектларининг функсиялари ва ваколатларини белгилайди. Масалан, «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида» ги қонун (янги таҳрири)нинг 5-моддасига биноан Вазирлар Маҳкамаси ўз ваколатлари доирасида: иқтисодий, ижтимоий-маданий жараёнларни бошқаради, мулкчиликнинг барча шаклларини уйғунлаштириш ва уларнинг тенглиги, иқтисодиётни монополиялаштиришдан чиқариш, бозор иқтисодиётининг ҳуқуқий механизмини ишга солиш асосида еркин тадбиркорлик учун шарт-шароитлар яратади; хўжалик юритишнинг янги шакллари — консернлар, консорсиумлар, тармоқлараро бирлашмалар, турли уюшмалар ва бошқа шунга ўхшаш ташкилотлами барпо этишга ва мустаҳкамлашга ёрдамлашади, иқтисодиётни ривожлантириш ва аҳоли талаб-еҳтиёжларини қондириш заруриятидан келиб чиққан ҳолда улар фаолиятини йўналтиради ва муволиқлаштиради; Ўзбекистон Республикасида пул ва кредит тизимини мустаҳкамлаш чора- тадбирларини амалга оширишга кўмакласлиади, ягона нарх сиёсатини ўтказиш, меҳнатга ҳақ тўлаш миқдорининг белгиланган кафолатларини ҳамда ижтимоий таъминот даражасини таъминлаш чора- тадбирларини ишлаб чиқади ва амалга оширади; Ўзбекистон Республикаси Давлат буджэтини, шунингдек Ўзбекистон Республикасини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш истиқбол кўрсаткичларини ва енг муҳим дастурларини ишлаб чиқишни ҳамда уларнинг ижросини ташкил этади ва ҳоказо. Муайян ғайриқонуний қилмишлар (ҳаракат ёки ҳаракацизлик) содир этишни ман этувчи диспозициялар тақиқловчи диспозициялар деб аталади. Тақиқловчи диспозиция хулқ-атворнинг қонунга мувофиқ ҳуқуқбузарлик ҳисобланадиган муайян кўринишидан ўзини тийишниталаб қилади. Ҳуқуқлар ва мажбуриятлар бир вақтда таърилланган диспозициялар маъмурий ҳуқуқ нормаларида нисбатан кам учрайди. Санксия маъмурий-ҳуқуқий норманинг елементи сифатида ҳуқуқбузарга нисбатан кўриладиган таъсир чораларини акс эттиради. Бунда ҳар қандай

маъмурий таъсир емас, балки ҳуқуқбузарлик муносабати билан қўлланилиши нормада белгиланган таъсиргина назарда тутилади. Маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун қоланиладиган маъмурий-ҳуқуқий санксиялар Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида назарда тутилади. Масалан, мазкур Кодекснинг 96-моддасига биноан лойиҳаларни давлат екологик (санитария-экологик) експертизасининг ижобий хулосасисиз рўёбга чиқариш учун санксия мансабдор шахсларга енг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишдан, худди шундай ҳуқуқбузарликлар маъмурий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил давомида такрор содир этилган барча, мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг уч бараваридан этти бараваригача миқдорда жарима солиш билан жазоланади. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс нормаларини бузганлик учун қўлланиладиган маъмурий-ҳуқуқий санксиялар унинг 23-моддасида санаб ўтилган. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганлик учун қуйидаги маъмурий жазо чоралари қолланилиши мумкин: 1) жарима; 2) маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни ҳақини толаш шарти билан олиб қўйиш; 3) маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни мусодара қилиш; 4) муайян шахсни унга берилган махсус ҳуқуқдан (транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан, ов қилиш ҳуқуқидан) маҳрум этиш; 5) маъмурий қамоққа олиш. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш Маъмурий-ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш ушбу нормаларда акс эттирилган талаблар, хулқ-атвор қоидаларининг маъмурий ҳуқуқ субъйектлари томонидан ҳаётга татбиқ этилишидир. Бинобарин, маъмурийҳуқуқий нормаларни амалга ошириш — маъмурий ҳуқуқ субъйектларининг маъмурий ҳуқуқ нормаларида белгиланган талабларга мос келадиган қонуний хулқ-атвори (фаолияти). У нормаларда белгиланган

ҳуқуқларга эга болиш ва улардан фойдаланишда ҳамда айни шу нормаларда назарда тутилган мажбуриятлами бажаришда ифодаланади. Маъмурий ҳуқуқ назариясида ҳуқуқий нормаларни амалда жорий этишнинг тўрт шакли фарқланади: а) риоя қилиш; б) қўллаш; д) бажариш; е) фойдаланиш. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларга риоя қилиш ҳуқуқ субъйекти маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг талабларига ихтиёрий бўйсуниши билан тавсифланади. Ҳуқуқий нормаларни амалда жорий этишнинг мазкур шакли субъйектнинг тақиқланган ҳаракатларни бажаришдан тийилишини назарда тутади. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларни қўллаш ижро этувчи ҳокимиятнинг тэгишли субъйектлари томонидан амалга оширилади. У амалда ваколатли орган (мансабдор шахс) моддий ёки процессуал нормаларнинг талабларига асосланган индивидуал юридик ҳужжатларни қабул қилишида намоён бўлади. Бу ҳужжатлар муайян маъмурий ишларга татбиқан қабул қилинади (масалан, лавозимга тайинлаш тўғрисида буйруқ, фуқаронинг шикояти юзасидан чиқарилган қарор, жамоат бирлашмасини рўйхатдан ўтказиш ва ҳоказо). Шуни таъкидлаш жоизки, маъмурий ҳуқуқда ҳуқуқни қўллаш ижроия ҳокимият механизми фаолият кўрсатиши билан бевосита боглиқ. Фуқаролар маъмурий-ҳуқуқий нормаларни қўллаш ваколатларига эга емаслар. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларни бажариш — тартибга соли- наётган бошқарувга оид муносабат иштирокчиларининг бу нормаларда ифодаланган юридик қоидалар, тақиқлар ёки ижозатларга қатъий риоя қилишидир. Ҳуқуқий нормаларни амалга оширишнинг бу кўриниши универсалдир, чунки унинг субъйектлари сифатида бошқарувга оид муносабатларнинг барча иштирокчилари амал қилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар ва улар давлат бошқаруви соҳасида ўрнатадиган ҳуқуқий тартибнинг таъсирчанлиги уларни бажариш сифати, ҳажми ва даражаси билан белгиланади. Шу сабабли, маъмурий-ҳуқуқий

нормаларни бажариш ижро этувчи ҳокимиятни амалга ошириш соҳасида ҳуқуқ-тартибот ва давлат интизомини етарли даражада таъминлашнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Маъмурий-ҳуқуқий нормалардан фойдаланиш ҳуқуқ субъйектларининг бошқарув соҳасида субъйектив ҳуқуқларни амалга ошириш билан боглиқ болган қонуний ҳаракатларни ихтиёрий бажаришини назарда тутади. Бунда маъмурий-ҳуқуқий нормаларни бажаришдан фарқли олароқ, улардан фойдаланиш жараёнида субъйектив ҳуқуқлар амалга оширилишини қайд этиб олиш лозим. Масалан, фуқаро тэгишли тартиб-таомилларни бажариш (имтиҳон топшириш, ҳужжатларни қолга киритиш ва ҳоказо.) ёли билан олинган транспорт воситасини бошқаришга болган ҳуқуқни амалга ошириши мумкин. Шунингдек, амалдаги қонунчилик ҳужжатларида махсус назарда тутилган ҳолларда маъмурий тартибда ҳуқуқни қўллаш судларга (судяларга) юклатилади. Жумладан, бундай ҳаракатларни суд органлари маъмурий ҳуқуқбузарликлар содир этганлик учун маъмурий жазолар тайинлаш ҳамда айрим маъмурий низолами кўриб чиқиш ва ҳал қилиш чоглда амалга оширади. Шундай қилиб, маъмурий-ҳуқуқий нормаларни қўллаш уларга риоя қилиш, улами бажариш ва улардан фойдаланишдан айрим ўзига хос жиҳатлари билан ажралиб туради. Биринчидан, маъмурий ҳуқуқ нормаларини қўллаш давлат бошқаруви субъйектларининг ҳокимият ваколатини амалга ошириш борасидаги фаолияти бўлиб, унинг воситасида жамият ҳаёти ижтимоий муносабатламинг турли субъектлари ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг аниқ ташкилий асосларини белгилаш ёли билан тартибга солинади. Иккинчидан, ҳуқуқни қўллаш доим аниқ ҳуқуқий муносабатлар доирасида амалга оширилади. «Ҳуқуқни қоллашга доир муносабатлар» деб аталадиган бу ҳуқуқий муносабат иштирок- чиларининг ҳуқуқий ҳолати турлича бўлади.

Мазкур муносабатларда ҳуқуқни қўллашнинг давлатҳокимият ваколатларига эга болган субъйекти айниқса фаол рол ўйнайди. Учинчидан, ҳуқуқни қўллаш борасидаги фаолият доимо қонун билан белгиланган алоҳида шаклларда амалга оширилади. Тўртинчидан, ҳуқуқни қоллаш доим унинг субъйекти томонидан амалга ошириладиган индивидуал-ҳуқуқий ҳужжат (ҳуқуқни қоллашга доир ҳужжат) қабул қилиш орқали рўёбга чиқарилади. Қонунийлик, адолатлилик ва мақсадга мувофиқлик маъмурий ҳуқуқ нормаларини қўллашнинг асосий талабларидир. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш да кўрсатилган муносабатламинг барча субъйектлари ўз маъмурий-ҳуқуқий мақомига мувофиқ иштирок этади. Маъмурий ҳуқуқ манбалари Ҳуқуқ манбаи дэганда ҳуқуқ нормаларини ифода этиш, расмийлаштириш ва мустаҳкамлаш шакли тушунилади. Бу йерда диалектика нуқтаи назаридан ҳуқуқ нормаси—мазмунни, норматив-ҳуқуқий ҳужжат (қонун, фармон, қарор ва бошқалар)— шаклни акс эттиради. Юридик адабиётларда ҳуқуқ шакли билан ҳуқуқ манбаи синоним тушунчалар сифатида талқин этилади. Шундан келиб чиқиб, маъмурий ҳуқуқ манбалари дэганда маъмурий-ҳуқуқий нормаларни акс эттиришнинг ташқи шакли тушунилади. Амалда турли давлат органларининг бундай ҳуқуқий нормаларни ўз ичига олган юридик ҳужжатлари, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар назарда тутилади. Маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг ранг-баранглиги улар акс эттирилган ва ифодаланган манбаларнинг турли-туманлигини ҳам назарда тутади. Маъмурий ҳуқуқ манбалари (шакллари) жумласига қуйидагилар киради: Аксарият нормалари тўғридан-тўғри маъмурий-ҳуқуқий йўналишга эга болган Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Бу, масалан, рўёбга чиқариш асосан давлат бошқаруви соҳасида амалга ошириладиган фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, еркинликлари ва бурчларини мустаҳкамловчи (21, 24-25, 27, 30- 36-моддалар); давлат органларининг

ваколатларини белгиловчи (68-73, 78-80, 93, 99-105-моддалар) конституциявий нормалар. Конституцияга ижро этувчи ҳокимият фаолияти соҳасидаги муносабатларни тартибга солишга қаратилган нормалар киритилган. Улар жумласига, хусусан, Ўзбекистон Республикасида ижро этувчи ҳокимият тизимини белгиловчи 98, 99-102-моддаларнинг нормалари, шунингдек ижро этувчи ҳокимиятни амалга ошириш тартиби, Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг мақоми, унинг функсиялари ва ваколатларини, ижро этувчи ҳокимият маҳаллий органлари, бошқа давлат органлари билан ўзаро муносабатлари тартибини белгиловчи нормалари киради. Ўзбекистон Республикасининг, шунингдек Қорақалпоғистон Республикасининг қонунчилик ҳужжатлари. Бу йерда конституциявий қонунлар ва қонунлар айниқса катта аҳамият касб этади. Маъмурий ҳуқуқнинг мазкур манбалари орасида «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги қонунни, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексни, давлат бошқаруви масалаларига доир бошқа бир қатор қонунларни қайд этиш мумкин. Жумладан, «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги қонун Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг мақоми, таркиби ва уни шакллантириш тартибини, Ҳукуматнинг ваколатларини, унинг фаолиятини ташкил этиш масалаларини, Ҳукумат ва давлат ҳокимияти органларининг ўзаро муносабатларини, Вазирлар Маҳкамасининг фаолиятини таъминлаш масалаларини ўз ичига олади. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг вазифаларига инсон ва жамият фаровонлиги йўлида фуқароларнинг ҳуқуқ ва еркинликларини, мулкни, давлат ва жамоат тартибини, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, ижтимоий адолат ва қонунийликни таъминлаш, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларнинг ўз вақтида ва обйектив кўриб чиқилиши, шунингдек бундай ҳуқуқбузарликламинг олдини олиш,

фуқароларни Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этиш руҳида тарбиялаш киради. Бу вазифалами амалга ошириш учун Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси қандай ҳаракат ёки ҳаракацизлик маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланишини, маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этган шахсга нисбатан қайси орган (мансабдор шахс) томонидан қай тартибда қандай маъмурий жазо қўлланилиши ва ижро этилишини белгилайди. Маъмурий-ҳуқуқий нормалар Қорақалпоғистон Республикаси давлат органларининг қонунчилик ҳужжатларида ҳам ўз ифодасини топиши мумкин. Маъмурий ҳуқуқ манбалари орасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг норматив фармонлари айниқса муҳим рол ўйнайди. Бу Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 94- моддасида белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари қонун ости ҳужжатларнинг юқори чўққисида туради. Президент фармонлари норматив ва индивидуал хусусиятга эга бўлиши мумкин. Фармонлар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига муволиқ ва улар ижроси юзасидан чиқарилади. Президентнинг давлат ҳокимияти органлари фаолиятини муволиқлаштирувчи лигура сифатида давлат механизмида тутган қатъий ўрни унинг фармонларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизимида эгаллайдиган юксак мавқеи ва ролини белгилаб беради. Президент фармонлари юридик кучи ва аҳамияти жиҳатидан қонундан кейинги ўринда туради. Президент фармонлари юксак нуфузлилиги туфайли мамлакат иқтисодиётининг, аҳоли ижтимоий ҳаётининг ҳамда давлат бошқарувининг қонунлар ва ҳукумат қарорлари билан қамраб олинмаган талайгина долзарб масалаларини тез ва самарали ҳал этиш имконини беради. Президент фармонлари стратэгик ва дастурий характерга эга бўлиб, уларда Ҳукумат, у ёки бу вазирлик, давлат қўмитаси муайян йирик мураккаб масалани қандай ҳал этиши кераклигининг аниқ режаси ва йўл-йўриқлари

белгилаб берилади. Фармонлар Вазирлар Маҳкамаси ва давлат бошқарувининг бошқа бўғинлари фаолиятига раҳбарлик қилишнинг самарали воситасидир. Бироқ, фармонлар ҳукумат қарорлари ўрнини эгаллаб олмайди. Ҳар икки турдаги бу ҳужжатлар Конституция ва қонунда белгиланган ваколатлар доирасида чиқарилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Республикада давлат назорати тизимини такомиллаштиришнинг баъзи чора-тадбирлари тўғрисида»ги 1994- йил 16-феврал, фармони, «Республика давлат бошқаруви органлари тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги 2003- йил 9-декабр фармони, шунингдек, вазирликлар ва давлат қўми- таларини ташкил этишга оид ҳужжатлар, масалан, Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги (1997-йил 8-июл), «Ўзбекистон Республикаси Йер ресурслари давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида»ги (1998-йил 24-июл) фармонлари ва бошқалар маъмурий ҳуқуқ манбалари сифатида алоҳида аҳамиятга молик. Маъмурий ҳуқуқ манбалари қаторига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ҳам киради. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 98-моддасининг 1- қисмида таъкидланганидек, «Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонун ҳужжатларига муволиқ Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳуду- дидаги барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий болган қарорлар ва фармойишлар чиқаради». Қуйидаги қарорларни мисол тарзида келтириш мумкин. Республика Ҳукуматининг «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аппарати лузилма- сини такомиллаштириш тўғрисида»ги (1997йил 20-май), «Кимё саноати корхоналарини бошқариш тузилмасини такомиллаштириш ва қишлоқ хўжалигига агрокимё хизмати кўрсатишни яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги (2004 йил 23-январ), «Ўзбекистон Республикасига истеъмол товарларини олиб келишни такомиллаштириш чора-тадбирларини амалга ошириш тўғрисида»ги (2002-йил 5- декабр),

«Муаллифлик ҳақи ва бошқа ҳақ толаш ставкаларини тасдиқлаш тўғрисида»ги (2007-йил 8-январ) ва бошқа қарорлари шулар жумласидан. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси турли низомлами тасдиқлайди. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг норматив қарорлари ҳам маъмурий ҳуқуқнинг манбаи бўлиб ҳисобланади.

Похожие

Маъмурий ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва ўзига хос хусусиятлари

Маъмурий жавобгарлик

Давлат бошқарувида алоҳида соҳалар ва тармоқларни маъмурий-ҳуқуқий тартибга солиш

Ўзбекистоннинг маъмурий-ҳудудий тузилиши

Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида