Маъмурий жавобгарлик - Юриспруденция - Рефераты

Маъмурий жавобгарлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

209 KB

Маъмурий жавобгарлик Режа: 1. Маъмурий ҳуқуқбузарлик ва унинг юридик таркиби. 2. Маъмурий жавобгарлик тушунчаси ва унинг ҳуқуқий асослари. 3. Маъмурий жазо турлари. 4. Маъмурий жавобгарликдан озод этиш асослари.

Маъмурий жавобгариик тушунчаси ва унинг асосий хусусиятлари Маъмурий жавобгарликнинг қонунчилик асослари. Маъмурий ҳуқуқбузарлик ва унинг юридик таркиби: объект ва объектив томон, субъект ва субъектив томон. Маъмурий жавобгариик субъектламипг турлари: жисмоний шахслар, мансабдор шахслар, махсус субъектлар. Маъмурий жазо турлари: жарима, ашёни ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйиш; ашёни мусодора қилиш; махсус ҳуқуқдан маҳрум этиш; маъмурий қамоқ. Маъмурий жазоиии қўллаш тартиби. Маъмурий жавобгарликнинг жамоат таъсири чоралари билан уйғунлашуви. Маъмурий жавобгарликдан озод этиш. Маъмурий жавобгарликничэгаралаш. Ташкилотламинг маъмурий жавобгарлиги. Алоҳида турдаги ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгариик. Маъмурий жавобгарликни лебирализациялаш масалалари. Маъмурий жавобгариик тўғрисидаги кодекснининг янги концепцияси. Интизомий жавобгариик тушунчаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Интизомий ножўя ҳаракат ва унинг таркиби. Маъмурий ҳуқуқ нормалари бўйича интизомий жавобгариик субъектлари. Интизомий жазолар ва улами қўлла$ҳ тартиби. Маъмурий ҳуқуқ бўйича моддий жавобгарликнинг хусусиятлари, унинг субъектлари ва қўллаш тартиби. Юридик адабиётларда маъмурий жавобгарликни қўллашнинг икки асоси кўрсатиб ўтилган: биринчиси, қонуннинг ҳуқуқий (норматив) асоси сифатида; иккинчиси — маъмурий ножўя хатти-ҳаракатнинг (ҳуқуқбузарлик) фактик асоси сифатида 1. Ҳар икки асос ҳам Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида ўз ифодасини топган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг (кейинги ўринларда МЖТК) 1моддасида маъмурий жавобгарликнинг ҳуқуқий (норматив) асоси мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 10-моддасига биноан еса, маъмурий ҳуқуқбузарлик дэганда (фактик асос) қонун ҳужжатларига биноан маъмурий жавобгариикка тортиш назарда тутилган шахсга, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва еркинликларига, мулкчиликка, давлат ва жамоат тартибига, табиий

муҳитга тажовуз қилувчи ғайри- ҳуқуқий, айбли (қасддан ёки еҳтиёцизлик орқасида) содир этилган ҳаракат ёки ҳаракацизлик тушунилади. Ҳуқуқ назариясига кўра, ҳар қандай юридик жавобгарликнинг асосини қонунга хилоф, айбли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракацизлик), яъни ҳуқуқбузарлик ташкил этади. Ҳуқуқбузарликлар ўзининг маз- муни, юридик хусусиятлари ва таркибига эга болиб, турли қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Ҳуқуқбузарлик ижтимоий ма ънода, фуқаролар, жамият ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига хавфни вужудга келтирувчи хулқ-атвор бўлиб, у гоктимоий муносабатламинг ривожланишига тўсқинлик қилади ва уларнинг бузилишига олиб келади. Ҳуқуқбузарлик қасддан ёки еҳтиёцизлик орқасидан содир этиладиган хулқ-атвор болиб, унинг натижасида жамият, давлат ва фуқаролар манфаатларига моддий ёки маънавий зарар етказилади. Ҳуқуқбузарлик ўматилган хулқ-атвор қоидаларининг бузилишида ифодаланади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик уч хил аломатни ўз ичига олади: ғайриҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракацизлик; айбдорлик; жавобгарликка тортиш. Маъмурий қонунчилик томонидан тақиқланган ғайриҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракацизлик ғайриҳуқуқий маъмурий ҳуқуқбузарлик деб ҳисобланади. Давлат бошқаруви соҳасида содир этиладиган ва кўп учрайди- ган ҳуқуқбузарлик кўринишларидан бири - маъмурий ҳуқуқбу- зарликдир. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг мазмуни амалдаги қонунчиликда аниқ кўрсатиб ўтилган бўлиб, қуйидаги умумий хусусият- ларга эга. Биринчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик — ижтимоий зарарли ҳисобланади, яъни унинг содир этилиши жамият ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига моддий ва маънавий зарар етказади. Иккинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик — ма ъмурий ҳуқуққа хилоф ҳисобланади, яъни бундай хатти-ҳаракатларни содир этиш қонунчилик ҳужжатларида тўғридан-тўғри тақиқланган.

Айрим ҳолларда, маъмурий ҳуқуқбузарлик маъмурий-ҳуқуқий нормаларни бузиш маъносида талқин қилинади. Лекин маъмурий- ҳуқуқий нормалар турли кўринишга эга, масалан, намунали хулқ- атвор қоидаларини ўматувчи, тартибга солувчи маъмурий-ҳуқуқий нормалар ва бу қоидаларнинг бузилиши учун жавобгарлик ўрна- тувчи, муҳофаза этувчи маъмурийҳуқуқий нормалар. Ҳуқуқбузарликларга қарши курашда, одатда, уч кўриниш- даги: интизомий, маъмурий важиноий жазо санксияларидан фойдала- нилади. Мазкур санксиялар барча ҳуқуқ тармоқларида муҳофаза қилиш вазифасини бажаради. Масалан, конституциявий, молия, меҳнат, фуқаролик, йер ва бошқа ҳуқуқ тармоқлари маъмурий жавобгарликнинг тартибга солувчи нормалари орқаҳ муҳофаза қилинади. Шу сабабли, маъмурий ҳуқуқбузарлик умумий маъмурий- ҳуқуқий нормалар бузилиши сифатида емас, балки аниқ тартибга солувчи нормалар бузилиши сифатида талқин қилиниши лозим. Учинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик қилмишдир. Маъмурий ҳуқуқбузарлик - бир ёки бир неча инсонларнинг онгли ва иродали ҳаракати ёки ҳаракацизлигида ифодаланади. Тўртинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик - жисмоний шахс томонидан содир этиладиган қилмишдир. Ўзбекистон Республикасининг МЖТКга биноан маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъйекти сифатида фақатгина жисмоний шахслар намоён болиши мумкин. Бешинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликда айбнинг мавжудлиги, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик қасддан ёки еҳл иёлсизл ик орқасидан содир этиладиган онгли, иродали қилмиш ҳисобланади. Олтинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик жазога сазовор қилмишдир. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси МЖТК 10-моддасининг қисмига биноан маъмурий ҳуқуқбузарлик дэганда қонунчилик ҳужжатларига биноан маъмурий жавобгариикка тортиш назарда тутилган қилмиш тушунилади. Шундай қилиб, маъмурий ҳуқуқбузарлик дэганда — қонун ҳужжатларига биноан, маъмурий жавобгариикка тортиш назарда тутилган шахсга,

фуқаронинг ҳуқуқлари ва еркинликларига, мулкчиликка, давлат ва жамоат тартибига, табиий муҳитга тажовуз қилувчи ғайриҳу- қуқий, айбли (қасддан ёки еҳтиёцизлик орқасида) содир этилган ҳаракат ёки ҳаракацизлик тушунилади. Ҳуқуқбузарликнинг барча хусусиятлари ҳисобга олиниб, шахсни амалдаги қонунларга биноан жиноий жавобгариикка тортиш мумкин емас, деб ҳисобланган тақдирда, бу ҳуқуқбузарликка нисбатан маъмурий жавобгарлик амалга оширилади. Жавобгариикка тортиш - ҳуқуқбузарликнинг асосий хусусиятларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси МЖТК 10-моддасининг 2-қисмига биноан маъмурий ҳуқуқбузарлик учун, агар бу ҳуқуқбузарлик ўз хусусиятига кўра жиноий жавобгариикка тортишга сабаб бўлмаса, маъмурий жавобгарлик келиб чиқади. Лекин жиноий жавобгариикка тортишга сабаб бўладиган ҳолатлар мазкур Кодексда назарда тутилмаган. Фақатгина, МЖТК 271моддасининг 8-бандида маъмурий жавобгариикка тортилаётган шахс хусусида шу факт юзасидан жинояий иш қўзгатилган бўИса, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида иш юритишни бошлаш мумкин емаслиги, бошланган ишнинг еса тугатилиши лозимлиги белгиланган. Бундан ташқари, юридик адабиётларда «ҳуқуқбузарлик» ва «ножо ъва хатти-ҳаракат» терминлари кўрсатиб ўтилган. Бу терминлар мазмуни ва хусусиятлари жиҳатидан ўхшаб кэтади. Лекин ҳуқуқбузарлик кенг тушунча болиб, ҳуқуқ назариясига биноан, барча ҳуқуқбузарликлар жиноят ёки ножўя хатти-ҳаракат сифатида намоён болиши мумкин. Маъмурий, интизомий ҳуқуқбузарликлар маъмурий, интизомий ножўя хатти-ҳаракат сифатида намоён бўлади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик ўз номи ҳам ғайриҳуқуқий хатти- ҳаракатдир. Бу қилиниши тақиқланган нарсани содир этиш ёки ҳуқуқий норма билан буюрилган нарсани қилмасликдир. Кодекснинг баъзи моддалари муайян турдаги ҳуқуқбузарликларга таъриф беришда гипотезани

(диспозицияни) ва ҳуқуқий норма санксиясини ўз ичига олади, лекинкўпинча у «қоидаламибузиш...» дэганҳавола қилувчи ифодани қоллайди (сўнгра айнан қандай қоидалар ҳақида гап бораётгани кўрсатилади ва санксия қўлланилади). Ўзбекистон Республикаси МЖТКда ма ъмурий ҳуқуқбузарликлар тажовуз қиладиган ижтимоий муносабатлар доираси атрофлича тавсифлаб берилган. Уларга аҳолининг соғлиғига, мулкига тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги, саноат, қурилиш, иссиқлик ва електр енергиясидан фойдала- нишдаги, савдо ва молия каби соҳалардаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар киради. Қонун чиқарувчи маъмурий ҳуқуқбузарликларга умумий тавсиф беришда уларни жиноятлардан фарқли олароқ ижтимоий хавлли хаттиҳаракатлар деб атамаган. Бу билан ҳуқуқбузарликларнинг мазкур икки тури ўртасидаги фарктлар қайд этилган. Амалдаги қонунчилик ҳужжатларида еса жавобгарликнинг содир этилган айбга муволиқ- лигини таъминлаш ва давлат мажбурловининг ҳаддан ташқари кенгайи- шига барҳам берилиши назарда тутилган. Маълумки, содир этилган жиноятлар учун санксиялар жиноятга оид қонунчилик ҳужжатларида «жазолаш» деб аталган, хусусан, «жазо» сифатида тавсифланган. Маъмурий ҳуқуқда еса «жазолаш» ва «жазо» атамалари йўқ ва жиноятлар билан маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун бериладиган санксиялар шу билан сифат жиҳатидан фарқ қилиши таъкидланган. Маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларнинг қонунларга риоя қилиш, умумий яшаш қоидаларини ҳурмат қилиш руҳида тарбиялаш, шунингдек, ҳуқуқ- бузарларнинг ҳам, бошқа шахсларнинг ҳам янги ҳуқуқбузарликлар содир этишининг олдини олиш мақсадида фақат «жавобгарлик меъёри» татбиқ этилади. Бинобарин, қонун чиқарувчи маъмурий жазо қўллаш мақсадини аниқлаш вақтида жиноий жазо мақсадидан фарқли олароқ, «тузатиш ва қайта тарбиялаш» кўрсатиб ўтилмайди, бу ҳам жиноят содир этган шахсларга қўлланиладиган чоралар

билан маъмурий ҳуқуқбузарликка ёл қўйган шахсларга нисбатан (булар, одатда, тузатиш ва қайта тарбиялашга муҳтож емас) қолланиладиган чоралар ўртасидаги фарқни билдиради. Бироқ, маъмурий ҳуқуқбузарликлар орасида жиноятларга туташиб кэтадиган- лари ва уларга яқинлари ҳам бўлади. Ана шу «чэгара минтақаси»га нисбатан ҳуқуқбузарликларни тўғри таснифлаш муаммоси жуда муҳим ва айни вақтда мураккабдир. МЖТК Махсус қисмининг кўпгина моддаларидаги маъмурий ҳуқуқбузарликлар билан уларга яқин жиноятлар ўртасида аниқ чэгара мавжуд емас. Бундай чэгара ҳамиша ҳам кўзга ташланавермайди ва улар фақат Жиноят кодекси билан Маъмурий жавобгарлик тўғриси- даги кодекснинг тэгишли моддалари қиёслангандагина кўзга ташланади. Қонун чиқарувчи чэгара чизиқлари сифатида қуйидаги белгилардан фойдаланади: оғир оқибатларнинг мавжудлиги, ана шундай оқибатларнинг рўй бериши мумкинлиги; ҳуқуқбузарлик етказган зарарнинг миқдори; маъмурий жазо қўлланилган тақдирда ҳуқуқбузарликнинг такрорланиши ёки бир неча марта содир болиши, қасддан ёки еҳтиёцизлик оқибатида содир этилиши, яъни қасддан айб еканини била туриб содир этилиши жиноят ҳисобланади (жиноят белгилари орасида камдан-кам ҳолларда фойдаланилади). МЖТКнинг 10-моддасига кўра маъмурий ҳукуқбузарлик содир қилганлик учун қонунчилик ҳужжатларида жавобгарлик назарда тутилган бўлиб, бу жавобгарлик бошқа жиноий, интизомий, моддий ва бошқа жавобгарликдан фарқли болган маъмурий жавобгарликдир. Чунки ҳамма учун мажбурий болган қоидаларнинг барчаси ҳам маъмурий жавобгарлик орқали муҳофаза қилинавермаслигини ҳисобга олиш керак. Қонунда маъмурий ҳуқуқбузарлик белгилари ифодаланган ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг субъйектив томонига катта еътибор берилади ва шуни ҳисобга олган ҳолда маъмурий ҳуқуқбузарликни у билан ташқи томондан ўхшаш обйектив ғайриҳуқуқий хулқ-атвордан, у билан расман ўхшаш бўлган ҳаракатлардан фарқ қилинади. Масалан, охирги зарурат, зарурий мудофаа ва

ғайриҳуқуқий ҳолатда, қонунга кўра, маъмурий ҳуқуқбузарлик йўқ ва шу сабабли маъмурий жавобгарлик истисно қиҳнади. Маъмурий жавобгарлик оммавий ҳуқуқий хусусиятга эга. Бу давлат ва унинг ваколатли органлари олдидаги жавобгарликдир. Агар маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этиш билан бирон-бир кишига мулкий зарар етказилган болса, у ҳолда бу зарарни қоплаш масаласи алоҳида (зарарнинг миқдори ва ишни ҳал қиладиган органга қараб) ҳал этилади ёки маъмурий тартибда ҳуқуқбузарлик ҳақидаги ишни кўриб чиқиш билан бир вақтда суд томонидан умумий даъво билдириш тартибида ҳал қилинади. Биринчи ҳолда биз янги ҳуқуқий ҳодисани, маъмурий ишдаги фуқаролик даъвосини билдиришга ўхшаш бир ҳолатни кўрамиз. Зарарни бундай қоплаш маъмурий жавобгарлик ҳисобланмайди. Қонунчилик ҳужжатларида ҳуқуқбузарни маъмурий жавобгар- ликдан озод қилиш мумкинлиги ҳам назарда тутилган. Маъмурий ҳуқуқбузарлик кам аҳамиятли болган тақдирда орган, мансабдор шахс умуман огоҳлантириш билан кифояланиши мумкин, бу еса маъмурий жазо ҳисобланмайди. Бу ўринда маъмурий ҳуқуқбузарлик яққол кўриниб турса ҳам унинг учун жавобгарлик белгиланмаган. Мазкур хатти-ҳаракат учун қонунчилик ҳужжатларида айнан маъмурий жавобгарлик кўзда тутилганлиги ва унинг ўзи шу сабабли маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланиши факти бундай хаттиҳаракат учун жавобгарликнинг бошқа тури болган интизомий жавобгар- ликнинг қўлланишини асло истисно қилмайди. Маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари бундай ҳуқуқбузарлик содир этганида айрим тоифадаги ходимлар учун маъмурий жавобгарлик емас, балки бевосита интизомий жавобгарлик қўлланишини назарда тутади, бу еса ҳуқуққа зид хатти-ҳаракатларга бир вақтнинг ўзида маъмурий ҳамда интизомий хатти-ҳаракат сифатида икки томонлама баҳо бериш билан боглиқдир. Масалан, ҳарбий хизматчилар ҳамда ички ишлар органларининг оддий аскар ва бошлиқлар таркибига мансуб шахслар маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий емас, балки интизомий

жавобгар бўладилар. Қонунчилик ҳужжатларида юридик жиҳатдан икки томонлама баҳо бериладиган, яъни ҳам интизомий, ҳам маъмурий жазо бериладиган айни битта хатти-ҳаракатга нисбатан тақиқлаш мавжуд емас. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг ўзига хос хусусиятлари. Юқорида кўриб ўтганимиздек, давлатнинг ҳуқуқий тизими, одатда жиноий, маъмурий ва интизомий жазо санксиялари билан муҳофаза қилинади. Жумладан, аниқ ҳолатларга қараб сайлов ҳуқуқини, мулкчиликни, меҳнат, санитария, екология қоидаларини бузганлик учун жиноий, маъмурий ёки интизомий жавобгарлик қўлланилиши мумкин. Ушбу жавобгарликларнинг биринчи ўхшаш томони шундаки, улар ҳуқуқ-тартиботни муҳофаза қилади; иккинчидан, бу жавобгарлик санксиялари қонунлар билан ўрнатилган; учинчидан, улар ҳуқуққа хилоф айбли қилмиш (ҳуқуқбузарликлар) учун қўлланилади; тўртинчидан, қонунчилик ҳужжатларида жавобгарликни қўллаш жараёни ва уни қўлловчи органламинг ваколатлари кўрсатиб ўтилган; бешинчидан, уларни қўллаш айбдор шахсга нисбатан «нохуш» оқибатларга, шунингдек, маълум муддатга жавобгариикка тортил- ганликка (масалан, жиноятда судланганлик, маъмурий ва интизомий жавобгариикка тортилганликка) олиб келади. Демак, жиноий, маъмурий ва интизомий жавобгарлик кўпгина ўхшаш томонларга эга. Лекин қонунийлик тартибини таъминлашда ҳуқуқбузарликни таснифлаш, айбдор шахсни қонуний ва асослан- тирилган жазога тортиш мақсадида, ҳуқуқбузарлик кўринишларини фарқлаш лозим. Жиноят ножўя (маъмурий, интизомий) хатти-ҳаракатдан бир қатор хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу биринчи навбатда, ҳуқуққа хилоф қилмишнинг ижтимоий хавфи ва турига тэгишли. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 14-моддасига биноан ушбу Кодекс билан тақиқланган, айбли ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракацизлик) жазо қўллаш таҳдиди билан жиноят деб топилади. Ушбу Кодекс билан қўриқланадиган обйектларга зарар етка- задиган ёки шундай зарар етказиш реал хавфни келтириб чиқа- радиган қилмиш — ижтимоий хавфли қилмиш деб топилади.

Маълумки, ҳар қандай ҳуқуққа хилоф қилмишдан келиб чиқадиган моддий, яъни жамиятга етказиладиган зарар даражаси биринчи ўринда туради. Айнан унга қараб ҳуқуққа хилоф қилмишнинг тури: жиноий, маъмурий ёки интизомий ҳуқуқбузарлик еканлиги масаласи ҳал қилинади. Иккинчидан, мазкур жавобгарликларни фарқ- лашда уларнинг турли процессуал нормалар орқали тартибга солинган- лиги, шунингдек, судланганлик, маъмурий ёки интизомий жавобгарликка тортилганлик масаласи еътиборга олинади. Юридик адабиётларда, ҳуқуқбузарликларнинг ижтимоий хавфлилиги масаласи бўйича икки хил ёндашув мавжуд. Кўпгина ҳуқуқ- шунос олимлар, ҳуқуқбузарликларнинг барчаси ижтимоий хавлли, яъни ижтимоий хавли юқори болган хатти-ҳаракатлар жиноят, ножўя хатти-ҳаракатлар еса, кам аҳамиятли ҳуқуқбузарлик, деб кўрса- тадилар. Баъзи ҳуқуқшунос олимларнинг кўрсатишича, ҳуқуқбузарликлар ўртасида миқдорий даража (ижтимоий хавфнинг юқори ёки кам аҳамиятлилиги) емас, балки аниқ сифат даражасида фарқлар мавжуд. Жиноят — ижтимоий хавлли, ножўя хатти-ҳаракатлар еса, ижтимоий хавлли емас. Ҳуқуқбузарликда ижтимоий хавфнинг мавжудлиги ёки йўқлиги масаласи тэгишли давлат органлари ваколатига мансуб ва ҳуқуқбузарлик таркибининг хусусиятларини аниқлаш орқали ҳал қилинади. Ножўя хатти-ҳаракатларнинг ижтимоий хавлли қилмишга кириши ёки кирмаслиги масаласи анча вақтдан буён мунозарали болиб келмоқда. Ижтимоий хавлли қилмишнинг аниқ даражалари ўрнатилмас екан, ягона қарорга келиш мушкулдир. Масалан, белгиланмаган жойдан кўчани кесиб олиш, транспортда чиптасиз юриш, ҳарбий рўйхатда туриш мажбуриятини бажармаганлик ва бошқа шунга ўхшаш хатти-ҳаракатлар ижтимоий хавлли деб топилса, «ижтимоий хавлли» дэган ибора тушунчаси нима, бу тушунчанинг чэгараси қайерда, дэган савол вужудга келади. Ижтимоий хавфли қилмиш — ижтимоий муносабатларга маълум бир зарар келтирадиган ёки келтириши мумкин болган қилмишдир. Бундай хатти-

ҳаракатлар йиглндиси муайян шароитда, жиноят юзага келишига таъсир кўрсатиши мумкин. Шу сабабли, барча ҳуқуқбузарликни (шунингдек, маъмурий ножўя хатти-ҳаракат- ларни) ижтимоий хавфли қилмиш деб топиш мумкин емас. Баъзи ҳуқуқшунос олимлар, маъмурий ножўя хатти- ҳаракатларда ижтимоий хавфнинг болишини, бутунлай инкор этадилар. Лекин умумий қоидага тўғри келмаса ҳам, баъзи бир ножўя хатти-ҳаракатлар ижтимоий хавфни вужудга келтириши мумкин. Ножўяхатти-ҳаракатлар, одатда, ижтимоий хавфлилик хусусиятига эга болмай, ижтимоий зарарли қилмиш ҳисобланади. Демак, жиноятнинг ножўя хатти-ҳаракатдан асосий фарқи шундаки, унда қилмиш ижтимоий хавфли ҳисобланади. Масалан, айнан битта кўринишга эга болган, лекин икки хил жавобгарликни вужудга келтирадиган ҳуқуқбузарликни, яъни жиноят ва маъмурий ҳуқуқбузарлик ўртасидаги фарқни, ижтимоий хавфлилик даражасида кўриш мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 41- моддасига биноан ҳақорат қилиш, яъни шахснинг шаъни ва қадр- қимматини қасддан камситиш маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 140моддасига биноан еса, ҳақорат қилиш, яъни шахснинг шаъни ва қадрқимматини беодоблик билан қасддан таҳқирлаш, башарти, шундай ҳаракатлар маъмурий жазо қўлланилгандан кейин содир этилган бўлса, жиноят ҳисобланади. Бунда, ҳақорат қилиш ҳаракати маъмурий жазо қўлланилганидан сўнг, қайта содир этилиши ижтимоий хавфни (жиноий қилмишни) вужудга келтиради. Қонун чиқарувчи маъмурий ҳуқуқбузарликларга тавсиф берар екан, жиноятлардан фарқли олароқ, уларни ижтимоий хавфли хатти- ҳаракатлар деб атамаган (Қаранг, Ўзбекистон Республикаси МЖТК 10-моддасининг 1қисми). Бу билан мазкур ҳуқуқбузарликлар икки турининг сифат жиҳатдан фарқлари қайд этилган.

Масалан, маъмурий ҳуқуқбузарлик билан жиноят ўртасидаги фарқловчи хусусиятлар (чэгара чизиқлари) сифатида: биринчидан, оғир оқибатларнинг мавжудлиги, уларнинг рўй бериши мумкинлиги; иккинчидан, ҳуқуқбузарлик оқибатида етказилган зарарнинг миқдори; учинчидан, маъмурий жазо қолланилгандан сўнг такроран ҳуқуқбузарлик содир этиш ва бошқалар кўрсатиб олилади. Қилмиш жиноят ёки маъмурий ҳуқуқбузарлик сифатида таснифлангандан сўнг, жавобгариикка тортиш тартиби, жазо чораси ва бошқаларда намоён болувчи иккинчи даражали хусусиятлар вужудга келади. Жумладан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга биноан 16 ёшга толган фуқаролар, Жиноят кодексига биноан еса, айрим жиноятлар учун 13 ёшга толган фуқаролар жавобгарликка тортилади. Маъмурий жавобгарликда уни қўллаш жараёни соддалаштирилган (масалан, маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этган шахсга баённомани тузиш орқали маъмурий жазони қўллаш мумкин), жиноятда еса, жиноят-процессуал қонунчилигида назарда тутилган процессуал ҳаракатларни амалга ошириш лозим; маъмурий жавобгарлик суд ва бошқа давлат органлари томонидан, жиноий жавобгарлик еса, фақатгина суд органлари томонидан қўлланиши мумкин ва ҳоказо. Маъмурий ножўя хатти-ҳаракатлар билан интизомий ножўя хаттиҳаракатларни таққослаганда, уларнинг иккаласи ҳам ижтимоий хавфли қилмиш ҳисобланмаслигини еътиборга олиш лозим. Лекин уларнинг формал хусусияти - ҳуқуққа хилофлиги нуқтаи назаридан келиб чиққанда, маълум фарқли томонлар мавжуд. Маъмурий ҳуқуқбузарлик билан боглиқ барча ҳолатлар: унинг таркиби, санксиялар тизими ва бошқалар маъмурий ҳуқуқ билан тартибга солинади. Интизомий ножўя ҳатти-ҳаракатларга қарши кураш - меҳнат қонунчилиги билан, ҳарбий хизматчиларнинг, йиғинга чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар ҳамда ички ишлар органларининг оддий аскарлар ва бош- лиқлар таркибига мансуб шахсларнинг интизомий жавобгарлиги - маъмурий қонунчилик (интизом уставлари) билан,

озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг жазони олаш қоидалари жиноят ижроия қонунчилиги билан тартибга солинади. Бунда интизомий ножўя хатти- ҳаракатларнинг таркиби умумий асосда кўрсатиб олилган, яъни аниқлаштирилмаган. Интизомий жавобгарлик одатда, хизмат вазифаларини бажармаган- ликдан ёки лозим даражада бажармаганликдан вужудга келади. Маъмурий жавобгарлик еса, умумий қоидага биноан, давлат бошқаруви соҳасидаги умуммажбурий қоидалар бажарилмагандан ёки лозим даражада бажарилмагандан келиб чиқади. Демак, маъмурий жавобгарлик орқали муҳофаза этиладиган ижтимоий муносабатлар доираси, интизомий жавобгарликка қараганда кенгроқдир. Интизомий ножўя хатти-ҳаракатлар учун интизомий жавобгарлик ваколатли раҳбар (юқори турувчи орган ёки мансабдор шахс) томонидан ўзига бўйсунган шахсга нисбатан, маъмурий жавобгарликда еса ваколатли давлат органлари ёки мансабдор шахслар томонидан хизмат бўйича бўйсунув мавжуд болмаган ҳолат- ларда қўлланилади. Демак, маъмурий ҳуқуқбузарлик (ножўя хатти- ҳаракат) тушунчаси жиноят ва интизомий ножўя хатти-ҳаракат тушунчаларига яқин туриши билан бир вақтда, турли асосларга кола фарқ қилувчи ва ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг таркиби Ҳар қандай ҳуқуқбузарлик таркиби сингари, маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳам: ҳуқуқбузарликнинг обйекти ва обйектив томони, субъйекти ва субъйектив томони каби хусусиятлар йиғиндисидан иборат бо ълади. Ма ъмурий ҳуқуқбузарликнинг обйекти — бу маъмурий ҳуқуқ нормалари билан ўрнатилган ва муҳофаза этиладиган ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Бу, биринчи навбатда давлат бошқаруви соҳасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлардир. Давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга ошириш жараёнида нафақат маъмурий ҳуқуқ нормалари билан, балки маъмурий-ҳуқуқий воситалар билан муҳофаза этиладиган бошқа ҳуқуқ тармоқлари (конституциявий, молия, йер, меҳнат ва ҳ.к.лар) нормалари билан

тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ҳам вужудга келади. Шу сабабли, маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектига Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс нормалари билан ҳимоя қилинадиган ҳар қандай муносабатларни киритиш мумкин. Маъмурий ҳуқуқ назариясида ҳуқуқбузарлик обйекти, одатда уч гуруҳга болинади: Биринчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг умумий обйекти давлат бошқаруви жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТК 10- моддасининг 1-қисмида маъмурий ҳуқуқбузарлик обйекти умумий ҳолда — «шахс, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва еркинликлари, мулкчилик, давлат ва жамоат тартиби, табиий муҳит» кўрсатиб олилган. Иккинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг турдош обйекти мазмуни ва ўзаро яқин хусусиятларига қараб ягона тизимга келтирилган обйектлардир. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг Махсус қисмида маъмурий ҳуқуқбузарликлар қуйидаги гуруҳларга бирлаштирилган: фуқароларнинг ҳуқуқ ва еркинликларига тажовуз қиладиган ҳуқуқбузарликлар; аҳоли соғлиғини сақлаш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар; мулкка тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар; табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар; саноатдаги, қурилишдаги ва иссиқлик ҳамда електр енер- гиясидан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар; қишлоқ хўжалигидаги ҳуқуқбузарлик, вэтеринария-санитария қоидаларини бузиш; транспортдаги, ёл хўжалиги ва алоқа соҳаларидаги ҳуқуқбузарликлар; фуқароларнинг турар жой ҳуқуқларига тааллуқли, коммунал хизмат ва ободонлаштириш соҳасидаги ҳуқуқбузарликлар; савдо, тадбиркорлик ва молия соҳаларидаги ҳуқуқбузарликлар; одил судловга тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар; жамоат тартибига тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар; бошқарувнинг белгиланган тартибига тажовуз қилувчи ҳуқуқбузарликлар.

Учинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг бевосита обйекти ҳуқуқбузарлик оқибатида бевосита зарар етказилган аниқ обйект ҳисобланади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 40- моддасида мустаҳкамланган туҳмат ҳуқуқбузарлигининг бевосита обйекти - фуқаронинг шаъни ва қадр-қиммати ҳисобланади ёки 237-моддасига биноан ҳарбий хизматга ёки муқобил хизматга чақирилишдан бош тортишда ифодаланган ҳуқуқбузарликнинг бевосита обйекти болиб бошқарув жараёнида ўрнатилган тартиб, яъни фуқароларнинг ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташ мажбурияти ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг обйектив томони— ҳуқуққа хилоф қилмиш, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектига қаратилган ҳаракат ёки ҳаракацизлик, унинг хусусиятлари, шунингдек, уни содир этиш (ёки содир этмаганлик) шароитлари ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектив томондан икки кўринишга эга: Биринчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликни ҳаракат натижасида содир этиш. Ҳаракат - инсоннинг фаол хулқ-атвори ҳисобланади. Аксарият маъмурий ҳуқуқбузарликлар, обйектив томондан шахсларнинг ҳаракати орқали содир этилади. Масалан, туҳмат, ҳақорат қилиш, йенгил тан жароҳати етказиш, ўрнатилган турли умуммажбурий қоидаларни бузишда ифодаланган ҳуқуқбузарликлар ҳаракатлар натижасида содир этилади. Иккинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг ҳаракацизлик натижасида келиб чиқиши. Ҳаракацизлик — инсоннинг белгиланган вазифа, мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганликда ифодаланадиган пассив хулқ-атвори. Масалан, мансабдор шахслар томонидан фуқароларнинг мурожаатларини ўз вақтида кўриб чиқ- маганлик, ота-оналарнинг болаларни тарбиялаш ва уларга таълим бериш бўйича мажбуриятларни бажармаганлиги, ҳокимият вакил и- нинг қонуний талабларини бажармаганликда ифодаланган ҳуқуқбузарликлар — ҳаракацизлик натижасида келиб чиқади.

Хуқуқбузарликни содир этиш шароитлари, маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектив томонининг елементи сифатида, уни содир этиш вақти ва услубини назарда тутади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТК 90-моддасининг 2-қисмида ов қилиш қоидаларини бузишнинг шартлари, яъни тэгишли рухсати болмай туриб ёки тақиқланган жойларда ёхуд тақиқланган муддатларда, тақиқланган қуроллар ёки услублар билан ов қилиш ёки балиқ тутиш кўрсатиб ўтилган. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг обйектив томони — ҳуқуқ нормалари билан назарда тутилган, мазкур ҳуқуқбузарликнинг ташқи кўринишини ифодалайдиган хусусиятлар йиғиндисидир. Обйектив томон - қилмишни ҳуқуқбузар хулқ-атворининг ташқи кўриниши сифатида ифодалайди. Обйектив томон хусусиятларига: ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракацизлик ва уларнинг содир этилиши билан вужудга келган зарарли оқибат киради. Масалан, транспорт воситалари ҳайдовчилари томонидан ёл ҳаракати қоидаларини бузиш ҳаракат тезлигини ошириш (ҳаракат), ёл белгиларига риоя этмаслик (ҳаракацизлик)да ифодаланувчи турли хатти-ҳаракатларда намоён бўлади. Бундай қилмишлар ёл ҳаракати хавфсизлигига таҳдид солиши, бошқа ёл ҳаракати иштирокчиларининг ҳаракатланишига ҳалақит бериши, авария ҳолатини вужудга келтириши ёки ёл-транспорт ҳодисаларининг содир этилишига олиб келиши мумкин. Маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектив томонининг таркибий қисмларига, ҳуқуққа хилоф қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракацизлик) ва вужудга келган зарарли оқибатдан ташқари, содир этилган қилмиш ва ундан келиб чиқадиган зарарли оқибат о ъртасидаги сабабий боғланиш ҳам киради. Бундай богланишни аниқлаш - зарарли оқибатларнинг келиб чиқиши шароитларини, зарарли оқибатларнинг айнан мана шу ёки бошқа қилмиш оқибатида вужудга келганлигини, қилмишнинг вужудга келган оқибатларга қай даражада таъсир этганлиги ва бошқаларни аниқлашга хизмат қилади. Лекин маъмурий ҳуқуқбузарликда сабабий богланишни аниқлашга ҳожат йўқ, чунки қоида бўйича вужудга келган зарарли оқибатлар номоддий ва одатда ижтимоий

зарар ёки ижтимоий хавфли кўринишда бўлади. Шу сабабли, ҳуқуққа хилоф қилмиш билан унинг оқибати ўртасида сабабий богланишнинг мавжудлигига шубҳа туғилмайди. Ҳуқуқбузарликнинг қандай услубда содир этилганлиги ҳам маъмурий ҳуқуқбузарликнинг таркибини вужудга келтирувчи хусу- сиятлардан биридир. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 183-моддасида майда безорилик, яъни жамоат жойларида уятли сўзлар билан сўкиниш, фуқароларга ҳақоратомуз шилқимлик қилиш ҳамда жамоат тартибини ва фуқароларнинг осойишталигини бузувчи шу каби бошқа хатти-ҳаракатларда ифодаланган жамиятда юриш-туриш қоидаларини қасддан менсимаслик учун маъмурий жавобгарлик назарда тутилган бўлиб, қонун чиқарувчи, қилмишнинг жамиятга нисбатан яққол менсимаслик услубида содир этилишини кўрсатиб ўтади. Ма ъмурий ҳуқуқбузарликни такроран содир этиш — ҳуқуқбузарлик обйектив томони хусусиятларидан бири болиб, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчиликнинг кўпгина моддаларида назарда тутилган. Лекин амалдаги Ўзбекистон Республикасининг МЖТКда маъмурий ҳуқуқбузарликни такроран содир этиш тушунчаси берилмаган. Маъмурий ҳуқуқбузарликни такроран содир этиш дэганда, маъмурий жавобгарликка тортилган шахс томонидан бир йил давомида турдош (бир хил ёки ўхшаш) маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этишни тушуниш лозим. Ҳуқуқбузарликни такроран содир этиш айбдор шахсга нисбатан жавобгарлик санксияларида назарда тутилган оғирроқ жазо чорасини қўллашга сабаб бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 190-моддасига биноан фоҳишалик билан шуғулланиш, - енг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида такроран содир этилган болса, енг кам иш ҳақининг уч бараваридан беш барваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади.

Маъмурий ҳуқуқбузарлик обйектив томонининг юқорида кўрсатиб олилган хусусиятлари (қилмшини содир этиш вақти, жойи, услуби, такроран содир ецҳи ва ҳоказо) барча ҳуқуқбузарликларга ҳам хос емас, балки улар маъмурий ҳуқуқбузаплик таркибининг факултатив белгилари ҳисобланади. Ҳуқуқбузарлик таркибининг факултатив белгиларидан фарқли равишда, ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракацизлик, уларни содир этишдан келиб чиқадиган зарарли оқибат ҳамда зарарли оқибат билан қилмиш ўртасидаги сабабий боғланиш - маъмурий ҳуқуқбузарлик таркибининг мажбурий хусусиятлари ҳисобланади. Ҳуқуқбузарлик содир этган шахс — маъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъйекти ҳисобланади. Буларга 16 ёшга толган ақли расо шахс, мансабдор шахс, чэт ел фуқаролари ва фуқаролиги болмаган шахслар, ҳарбий хизматчилар ва интизом устави татбиқ этиладиган бошқа шахслар киради. Ҳуқуқбузарнинг ҳуқуққа хилоф қилмишни содир этишда айби мавжуд болганида, уни жавобгарликка тортиш мумкин. Айб - содир этилган қилмишга нисбатан шахснинг руҳий муносабатидир. Айб икки шаклда: қасд ва еҳтиёцизликда ифодаланган болиши мумкин. Айб - маъмурий ҳуқуқбузарлик субъйектив томонининг мажбурий хусусияти ҳисобланади. Ма ъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъйектив томони — бу ҳуқуқбузарлик субъйекти (жисмоний шахс)нинг ҳуқуққа хилоф ҳаракат ёки ҳаракацизлик ҳамда унинг оқибатларига нисбатан руҳий муносабати ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик айбнинг икки шаклида ҳам, яъни қасддан ва еҳтиёцизликдан содир этилиши мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 11-моддасига биноан маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракацизлиги ғайриҳуқуқий еканлигини билган болса, унинг зарарли оқибатларига кўзи етган, юз беришини истаган болса ёки бу оқибатларнинг келиб чиқишига онгли равишда ёл қўйган болса, бундай маъмурий ҳуқуқбузарлик қасддан содир этилган деб ҳисобланади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 61- моддасида мулкчилик шаклидан қатъи назар, корхона, муассаса, ташкилот-

ламинг молмулкини ўғирлаш, ўзлаштириш, растрата қиҳш, мансаб лавозимини суиистеъмол қилиш ёки лирибгарлик ёли билан оз миқдорда талон-торож қилиш учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Ушбу қилмиш қасддан содир этилади. Ҳуқуқбузар мол-мулкини ўғирлаш, ўзлаштириш, растрата қилиш, мансаб лавозимини сувис- теъмол қилиш ёки лирибгарлик ёли билан оз миқдорда талон-торож қилиш каби ҳаракатларнинг ҳуқуққа хилоф еканлигини билади, уни содир этиш орқали корхонага зарар етказилишига кўзи етади ва унинг юз беришини истайди. Маъмурий ҳуқуқбузарликни қасддан содир этиш икки кўринишда болиши мумкин: тўғри қасд, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракацизлиги ғайриҳуқуқий еканлигини билади, унинг зарарли оқибатларига кўзи етади ва унинг юз беришини истайди; эгри қасд, яъни маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракацизлиги ғайриҳуқуқий еканлигини билади, унинг зарарли оқибатларига кўзи етади ва бу оқибатларнинг келиб чиқишига онгли равишда ёл қўяди. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 12-моддасига биноан маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракацизлиги зарарли оқибатларга олиб келиши мумкинлигига олдиндан кўзи йеца-да, лекин калтабинлик билан унинг олдини олиш мумкин деб ўйлаган бо Иса, ёхуд бундай оқибатларнинг келиб чиқиши мумкинлигини олдиндан кўзи етиши лозим ва мумкин болгани ҳолда олдиндан кўзи етмаган бо Иса, бундай маъмурий ҳуқуқбузарлик еҳтиёцизлик орқасида содир этилган деб ҳисобланади. Ҳуқуқбузарлик фақат қасддан содир этилиши мумкин. МЖТК Махсус қисмининг айрим моддаларида айбнинг қасддан содир қилинган шакли тўғридан-тўғри кўрсатиб ўтилади. Булар маъмурий ҳуқуқбузарликларнинг ҳарбий билэтни, ҳарбий ҳисоб ҳужжатларини қасддан яроқсизлантириш (236-м.), муҳрлар (пломбалар)ни қасддан бузиш ёки юлиб олиш (228-м.) каби

таркибларидир. Бироқ кўпчилик ҳолларда ҳуқуқбузарлик таркибининг субъйектив томони тўғрисида Махсус қисмнинг тэгишли моддасида келтирилган барча белгиларни таҳлил қилиш асосидагина хулоса чиқариш мумкин. Қасддан содир этилган айб, хусусан, албатта ғаразли ният билан боғлиқ бўлиб, мақсад белгиси гувоҳлик берадиган, масалан, милиция ходимининг қонуний талабларини бажармаслик, майда безорилик қилган вақтда жамиятдаги хулқ-атвор қоидаларини қасддан менсимаслик, транспорт воситаси ҳайдовчисининг мастлик ҳолати тўғрисида кўрик- дан ўтишдан бош тортиши ва ҳоказолар шулар жумласига киради. Ҳам қасддан, ҳам еҳтиёцизлик оқибатида содир этилиши мумкин болган маъмурий ҳуқуқбузарликлар таркибида қасддан содир этилган айбнинг мавжудлиги айбдорга янада қаттиқроқ жазо қўллаш учун асос болиб хизмат қилиши мумкин. Маъмурий ножўя хатти-ҳаракатларнинг моддий таркибларида қасддан содир этилган айб ҳаракат ёки ҳаракацизликнинг ғайри- ҳуқуқий еканлигини англаб етишдан ташқари, ҳуқуқбузарнинг келиб чиққан зарарли оқибатларга муносабатини ҳам ўз ичига олади. Шахснинг бу оқибатларга олдиндан кўзи етади ва шуни хоҳлайди ёки уларнинг содир болишига онгли равишда ёл қўяди. Айтиш мумкинки, оқибатларга олдиндан кўзи етиш ғаразли ниятнинг ақлий жиҳатини ифодалайди, зарарли оқибатларнинг бошланишини исташ ёки унга ёл қўймаслик ихтиёрий жиҳатни англатади. Ихтиёрий жиҳатга боглиқ равишда бевосита ғаразли ният ва бавосита ғаразли ният фарқланади. Бевосита ғаразли ниятда шахс оқибатларнинг келиб чиқишини истайди, бавосита ғаразли ниятда еса у фақат оқибатларнинг бошланишига онгли равишда ёл қўяди. Муайян маъмурий ҳуқуқбузарлик таркибига (шахс бу ҳуқуқбузарликни содир этгани учун маъмурий жавобгарликка тортилади) кирадиган оқибатларга олдиндан кўзи етиш билан ҳам, шунингдек, исташ ёки ёл қўйиш билан ҳам қамраб олиниши лозим. Масалан, шахс майда ўғрилик қилганда ўзининг озроқ миқдордаги мулк, яъни енг кам иш ҳақининг бир миқдоридаги мулкни бепул, ғаразли мақсад билан эгаллаб олаётганини

англаб етади, бунинг натижасида мулкчилик шаклларидан қатъи назар, корхонага, муассасага, ташкилотга шундай зарар етаётганига олдиндан кўзи етади ва шуни хоҳлайди. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг айрим моддаларида еса айб шакллари аниқ кўрсатиб олилади. Масалан, 52-модданинг биринчи қисмида еҳтиёцизлик орқасида баданга йенгил шикаст етказиш, иккинчи қисмида еса, баданга қасддан йенгил шикаст етказиш учун маъмурий жавобгарлик назарда тутилган. МЖТКда маъмурий ҳуқубузарликнинг мақсад ва мотив сингари факултатив белгилари ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин. Масалан, 141моддага биноан ҳайдовчиларнинг корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга қарашли транспорт воситаларидан шахсий бойлик орттириш мақсадида фойдаланиши, маъмурий жавобгарликни вужудга келтиради. Бундай мақсаднинг болмаганҳги еса, жавобгарликка олиб келмайди. Ва аксинча, масалан, МЖТКнинг 56-моддасига биноан гиёхвандлик воситалари ёки психотроп моддаларни олказиш мақ- садини ко ъзламай оз миқдорда ғайриқонуний тарзда тайёрлаш, олиш, сақлаш, ташиш ёки жўнатиш — маъмурий жавобгарликка тортишга асос бўлади. Шундай қилиб, шахснинг содир этган қилмишини маъмурий ҳуқуқбузарлик сифатида таснифлаш учун биринчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликнинг юридик хусусиятлари — ҳуқуққа хилофлилик, айбнинг мавжудлиги, жазога сазоворлиги ва иккинчидан, юридик таркиби маъмурий ҳуқуқбузарликнинг обйекти ва обйектив томони, субъйекти ва субъйектив томони мавжуд болиши керак. Маъмурий жавобгарлик тушунчаси, субъйектлари Маъмурий жавобгарлик — юридик жавобгарликнинг алоҳида тури ҳисобланиб, бир вақтнинг ўзида маъмурий мажбурлашнинг бир тури ҳамдир. Маъмурий жавобгарлик - маъмурий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинган болиб, айбдор шахсга нисбатан ваколати давлат органлари ва

мансабдор шахслар томонидан маъмурий-процессуал тартибда маъмурий жазони қўллашдир. Маъмурий жавобгарлик қуйидаги хусусиятларга эга: бу давлат мажбурлови болиб, давлат фаолиятининг ҳар хил соҳаларида содир этилган маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун қўлланилади; айбдор шахслар қонунлар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ваколатли органлар, мансабдор шахслар томонидан жавобгариикка тортилади; маъмурий жавобгариикка тортилганлар судланган ҳисоблан- майди; йенгил жазо берилади ва жазо муддати қисқа белгиланади; моддий жавобгарлик моддий зарар етказилгандагина қўлланилади, маъмурий жавобгариикка моддий зарар етказилмаган бо Иса ҳам тортиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 13-моддасига биноан маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган пайтда ўн олти ёшга то Иган шахслар маъмурий жавобгариикка тортиладилар. Айрим турдаги жиноятларни содир этган шахсларни 14 ёшда- ноқ жиноий жавобгариикка тортишга ёл қўядиган жиноятга оид қонунчилик ҳужжатларидан фарқли олароқ, маъмурий ҳуқуқда шахс фақат 16 ёшга толган тақдирдагина маъмурий жавобгариикка тортилади, бунда ишни кўриб чиқиш ёки иш бўйича қарорни бажаришнинг бошланиш пайтида емас, балки маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган пайтга келиб мазкур ёшга толган шахслар шу жавобгарликка тортилади. 16 ёшга толган шахслар маъмурий ҳуқуқбузарлик нимадан иборат еканлигини тола англаб етишга, уларни содир этишга ёл қўйиб болмаслигини тушунишга ва уларни содир этганлик учун шахсан жавоб беришга қодир бўладилар. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача болган шахсларга нисбатан Вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссиялар тўғрисидаги низомда назарда тутилган чоралар қўлланилади. Ана шу шахслар МЖТКнинг 61, 125- 136, 138, 183- 185, 194, 218, 220, 221- моддаларида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбузарликларни содир этган тақдирда, улар умумий асосларда маъмурий жавобгарликка тортиладилар.

Содир этилган ҳуқуқбузарлик хусусиятини ва ҳуқуқбузарнинг шахсини ҳисобга олган ҳолда мазкур шахсларга нисбатан (МЖТКнинг 194моддасида назарда тутилган ҳуқуқбузарликни содир этган шахслар бундан мустасно) ишлар Вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи шаҳар, туман, шаҳарлардаги туман комиссиялари ихтиёрига берилиши мумкин, Ўзбекистон Республикси МЖТКнинг 61-моддасида назарда тутилган ҳуқуқбузарликни содир этган шахсларнинг ишлари еса шу комиссияларга берилиши лозим. Келтирилган рўйхат тугалланган рўйхат болиб, уни кенгайти- рилган ҳолда талқин қилишга еҳтиёж йўқ. У фақат қонунчилик ҳужжатларида бевосита назарда тутилган ҳолларда ўзгартирилиши мумкин, шу билан бирга, бу масалаларни ҳал қилиш Ўзбекистон Республикасининг махсус ваколатларига киритилган. Ножўя хатти-ҳаракатлар содир қилган 16 ёшгача болган шахслар маъмурий жавобгарликка тортилмайди. Ўзбекистон Республикаси МЖТК 14-моддасининг 2-қисми вояга етмаганларга нисбатан жавобгарлик ҳолларини катта ёшдагилар билан умумий асосларда белгилар екан, бундай ҳолларда ҳам ишларни Вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссияларга бериш имкониятини (194-моддадан ташқари) истисно қилмайди. Оз миқдорда талон-торож тўғрисидаги ишлар (61-модда), одатда, вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссияларга кўриб чиқиш учун берилиши керак. Ишларни комиссияларга юбориш ҳақидаги масалалар ҳал қилинаётганда ҳуқуқбузарликнинг хусусияти ва ҳуқуқбузарнинг шахси, яъни ҳуқуқбузарликнинг ижтимоий зарарлилик даражаси, айбнинг англаб етилганлиги, жазолаш чорасидан кўра тарбиялаш чорасини қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги, шунингдек, ҳуқуқбузарнинг хулқ-атвори, иши ёки ўқиши устидан, бўш вақтни қандай ўтказиши устидан доимий назорат ўрнатилиши зарурлиги ҳисобга олинади. Вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссия, ўз навбатида, ўсмирнинг турмуш шароити ҳақидаги; ота-оналарининг уни тарбиялаш соҳасидаги бурчларни бажаришлари тўғрисидаги; оиланинг моддий- маиший шароити, балоғатга

етмаганларнинг хулқ-атвори, уларнинг яқин кишилари ва бошқа иштирокчилар ҳақидаги маълумотларни; ўсмир илгари ҳуқуқбузарликлар содир этгани учун жавобгариикка тортилган-тортилмаганлиги; тарбиявий ишда қандай камчиликларга ёл қўйилганлиги ва шу кабилар тўғрисидаги маълумотларни тўпла- ши лозим. Башарти, ҳуқуқбузарлик алкоголли ичимликларга қарши қонунчилик ҳужжатлари талабларинин бузиш билан боглиқ бо Иса, у ҳолда спиртли ичимликлами харид қилиш манбалари, уларни истеъмол қилиш шарт-шароитлари аниқланади. Мансабдор шахслар бошқарув, давлат ва жамоат тартибини сақлаш, табиий муҳитни, аҳоли соғлиғини муҳофаза қилиш соҳасида белгиланган қоидаларга ва бажарилишини таъминлаш ўз хизмат вазифаларига кирадиган бошқа қоидаларга риоя этмаганлик билан боғлиқ маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганликлари учун маъмурий жавобгариикка тортилишлари лозим. Мулк шаклидан қатъи назар, корхона, муассаса, ташкилотда муайян мансабни эгаллаб турган шахс, башарти унга раҳбарлик, ташкилий, фармойиш бериш, текширув-назорат вазифалари ёки моддий бойликлар ҳаракати билан боглиқ болган вазифалар юклатилган болса, мансабдор шахс деб ҳисобланади. Мансабдор шахслар маъмурий жавобгарликнинг махсус субъйектлари ҳисобланади. Модданинг моҳиятидан келиб чиқиб, мансабдор шахсларнинг маъмурий ножўя хатти-ҳаракатлари бир нечта турда болиши мумкин. Мансабдор шахсларнинг, бирин- чидан, ўз ҳаракатлари билан белгиланган қоидаларни бузишлари; иккинчидан, ўз қол остидагиларга ана шу қоидаларга зид келадиган кўрсатмалар беришлари; учинчидан, ўзларига бўйсунувчи шахсларнинг тэгишли қоидаларга риоя қилишини таъминлаш юзасидан (башарти бу қоидаларга риоя қилишни таъминлаш муайян мансабдор шахснинг хизмат вазифаларига кирса) чоралар кўр- маганлиги билан ғайриҳуқуқий болиб жавобгарликка тортишга сабаб бўлади. Мансабдор шахслар Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг кўпгина моддаларида жавобгарликнинг еҳтимол тутилган субъйектлари сифатида

тилга олинади. Бироқ мазкур шахсларнинг рўйхати келтирилмайди. Мансабдор шахсга МЖТК 15-моддасининг 2-қисмида қуйидагича таъриф берилган: маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс корхона, муассаса ва ташкилотда бирор лавозимни эгаллаб турган болиши; унга раҳбарлик, ташкилий, фармойиш бериш, текширув- назорат қилиш вазифалари юклатилган болиши; унга моддий бойликлар ҳаракати билан боглиқ вазифалар юклатилган болиши зарур. Амалдаги қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ, мансабдор шахсларга нисбатан маъмурий жазонинг фақат битта тури — жарима татбиқ этилиши мумкин. Мансабдор шахсларнинг ғайриҳуқуқий хатти- ҳаракати, башарти уларда давлат-ҳокимият ваколатлари бўлса, бошқа шахсларнинг маъмурий ҳуқуқбузарликларига нисбатан кўпроқ зарар етказиши мумкин, шу боис маъмурий ножўя хатти-ҳаракат учун мансабдор шахсларга жарима солиш тарзидаги оширилган жавобгарлик белгиланади. Жариманинг еҳтимол тутилган миқдорлари МЖТКнинг 25-моддасида келтирилган. Мансабдор шахслар айбли болган тақдирдагина маъмурий жавобгарликка тортилади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик, одатда, еҳтиёцизлик орқасида содир этилади: мансабдор шахслар ўз ҳаракатларининг зарарли оқибатларга олиб келишига олдиндан кўзлари йеца ҳам, лекин калтабинлик билан уларнинг олдини олиш мумкин деб ўйлайдилар ёки бундай оқибатлар келиб чиқиши мумкинлигига олдиндан кўзлари етмайди, ҳолбуки буларга кўзлари етиши лозим ва мумкин еди. Мансабдор шахснинг маъмурий ножўя хатти-ҳаракати, айни вақтда, унинг хизмат қоидаларини бузиш, яъни интизомий хатти- ҳаракат ҳисобланади. Айбдор шахсга бирданига иккита жазо — маъмурий ва интизомий жазо берилишига ёл қўйилмайди. Мансабдор шахсларнинг маъмурий ҳуқуқбузарлиги натижасида қандайдир моддий зарар етказилган болса, уларнинг маъмурий ва моддий жавобгарлигини бирга қўшиш тўғрисидаги

масала бошқачасига ҳал қилиниши лозим. Ҳуқуқбузарга моддий зарар ҳам етказилган такдирда бир вақтнинг ўзида айни битта хатти-ҳаракат учун ҳам маъмурий, ҳам моддий жавобгарлик татбиқ этилиши мумкин. Моддий жавобгарлик маъмурий жавобгарликдан фарқ қилиб, фақат ҳуқуқни тиклаш вазифасини бажаради. Ҳарбий хизматчилар ва йиғинга чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар, шунингдек, ички ишлар органларининг оддий аскарлар ва бошлиқлар таркибига мансуб шахслар маъмурий ҳуқуқбузарлик учун интизом уставларига мувофиқ жавобгар бўладилар. Мазкур шахслар ёл ҳаракати қоидаларини, ов қилиш, балиқ тутиш ва балиқ захираларини сақлаш қоидаларини, божхона қоидаларини бузганликлари учун умумий асосларда маъмурий жавобгар бўладилар. Юқорида кўрсатилган шахсларга нисбатан маъмурий қамоққа олиш чоралари қўлланилиши мумкин емас. МЖТК 16моддасига биноан муддатли хизматдаги ҳарбий хизматчиларга жарима солиниши мумкин емас. Ушбу модданинг 1-қисмида кўрсатилган шахслар жумласига кирмайдиган, интизом уставлари ёки интизом тўғрисидаги махсус қоидалар татбиқ этиладиган бошқа шахслар, ана шу устав ёки қоидаларда тўғридан-тўғри назарда тутилган ҳолларда, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганликлари учун интизомий, бошқа ҳолларда еса умумий асосларда маъмурий жавобгар бўладилар. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида болган хорижий фуқаролар ва фуқаролиги болмаган шахслар умумий асосларда маъмурий жавобгариикка тортилишлари лозим. Дахлсизлик ҳуқуқига эга болган шахсларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг Ўзбе- кистон Республикаси қатнашчи болган халқаро шартномалар ва битимларга зид болмаган қисми қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 20-моддасига биноан еса, ғайриҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракацизлик содир этган вақтида ақли норасолик ҳолатида болган шахс, яъни сурункали руҳий касаллик, руҳий фаолияти вақтинча бузилганлиги, ақли заифлиги ёхуд бошқа хил касаллик оқибатида

ўз ҳаракатининг (ҳаракацизлигининг) аҳамиятини идрок қила олмаган ёки бошқара олмаган шахс маъмурий жавобгариикка тортилиши мумкин емас. Демак, умумий қоидага кўра, ма ъмурий ҳуқуқбузарликнинг субъйекти — бу 16 ёшга толган ақли расо жисмоний шахсдир. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларида маъмурий жавобгарликнинг субъйектлари уч гуруҳга болинган: Умумий субъйект — ҳар қандай 16 ёшга толган жисмоний шахс. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 13- моддасида маъмурий жавобгарлик субъйекти умумий ҳолда кўрсатиб олилган. Махсус субъйект — умумий субъйектга қараганда ўзига хос хусусиятларга (ко ъшимча белгиларга) эга болган субъйектлардир. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг махсус субъйектига - мансабдор шахслар, ҳайдовчилар, вояга етмаганлар ва бошқаларни киритиш мумкин. Мазкур шахслар томонидан содир этиладиган ҳуқуқбузарликлар ва уларга нисбатан қўлланиладиган жавобгарлик ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, мансабдор шахслар томонидан содир этиладиган маъмурий ҳуқуқбузарликлар уларнинг эгаллаб турган лавозими ёки мансаби билан ёхуд улар зиммасига юкланган вазиТалар (мажбуриятлар)нинг бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги билан боглиқ ҳолда содир этилади. Мансабдор шахсларнинг маъмурий жавобгарлиги фуқароларга (умумий субъйект) қараганда юқори бўлади. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 1754-моддасига биноан иш ҳақини тақиқланган шаклларда то лаш учун фақатгина мансабдор шахсларгина жавобгарликка тортилиши мумкин. Чунки ходим- ларга иш ҳақини бериш мажбурияти корхона, муассаса ва ташки- лотнинг мансабдор шахси зиммасига юкланган. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнипг 125-моддасига биноан фойдаланиш ман этиладиган даражада носоз транспорт воситаларини бошқариш учун фақатгина ҳайдовчилар жавобгарликка тортилиши мумкин.

Чунки, фақат ҳайдовчи транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқига эга бўлади. Маъмурий жавобгарлик 16 ёшга толган фуқароларга нисбатан қўлланилиши белгиланган. Лекин 16 ёшдан 18 ёшгача болган фуқаролар - вояга етмаганлар тоифасига киришини ҳам унутмаслик керак. Уларнинг маъмурий жавобгарлиги, одатда, махсус қоидалар билан тартибга солинади. Алоҳида субъйект - интизом уставлари ёки хизмат тўғрисидаги низомлар татбиқ қилинадиган шахслар, масалан, ҳарбий хизматчилар ва йиғинга чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар, ички ишлар органларининг оддий сафдорлар ва бошлиқлар таркибига мансуб шахслар. Маъмурий ҳуқуқбузарликнинг алоҳида субъйектлари - махсус субъйектларнинг алоҳида гуруҳини ташкил этади. Алоҳида субъйектлар ҳам, махсус субъйектлар сингари ўзига хос хусусият- ларга эга. Қонунчилик ҳужжатларида маъмурий ҳуқуқбузарликнинг у ёки бу субъйектлари доирасига қаратилган жавобгарликнинг қўшимча асослари ёки унинг юқори ҳажми, бошқаларига нисбатан еса маъмурий жавобгарликни қўллашда чекланишлар кўрсатиб ўтилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 53-моддасига биноан санитария қонунчилик ҳужжатларини, санитария нормалари, қоидалари ва гигийена нормативларини бузиш, фуқароларга енг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача, мансабдор шахсларга еса - беш бараваридан ўн бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларида хорижий фуқаролар ва фуқаролиги бо ъИмаган шахсларнинг маъмурий жавобгарлиги ҳам назарда тутилган. Бу тоифадаги шахслар маъмурий ҳуқуқбузарлик субъйектларининг қайси гуруҳига киради, дэган савол туғилиши мумкин. Агар, хорижий фуқаролар дипломатик иммунитэт, яъни дахлсизлик ҳуқуқидан фойда- ланмаса, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари сингари умумий асосларда жавобгариикка тортилади. Агар, бундай ҳуқуққа эга бўлса, уларнинг жавобгарлиги масаласи

халқаро шартномаларда (ёки давлатлар ўртасида тузилган халқаро битимларда) назарда тутилган тартибда ҳал қилинади. Демак, улар маъмурий ҳуқуқбузарликнинг ҳам умумий субъйекти, ҳам махсус субъйекти сифатида намоён болиши мумкин. Маъмурий жазо мақсади ва вазифалари Узоқ тарихдан маълумки, ҳар қандай ижтимоий муносабатни қўриқлаш зарурияти ҳар доим, ҳар замонда болган ва бундан кейин ҳам бўлади. Шу боис, ҳуқуқ ҳамиша ижтимоий муно- сабатлами муҳофаза этиш воситаси бўлиб келган. Ҳуқуқий таъсиминг бу йўналиши ҳуқуқнинг қўриқловчи функсиясини ташкил этади. Ҳуқуқнинг қо ъриқловчи функсияси — унинг ижтимоий вазифаси билан белгиланган ҳуқуқий таъсир этиш йўналиши болиб, у умумий аҳамиятга молик, ўта муҳим иқтисодий, сиёсий, маънавий ва бошқа ижтимоий муносабатларни муҳофаза этишга, уларнинг дахлсизлигини таъминлашга йўналтирилади ва шу билан бирга жамиятга ёт, зарарли муносабатларни сиқиб чиқаришга қаратилади. Ҳуқуқшунослик фанида қўриқловчи функсиянинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат еканлиги еътироф этилган: биринчидан, у ҳуқуқни кишилар хулқ-атворига таъсир этишнинг алоҳида воситаси сифатида таърифлайди. Ҳуқуқ бу вазифани жазо қо ъллаш, тақиқлар ўрнатиш ва юридик жавобгарликни амалга ошириш билан огоҳлантириб, инсонлар иродасига таъсир олказиш орқали бажаради; иккинчидан, унда давлат, ҳуқуқий қоидалар воситасида қандай ижтимоий қадриятларни ўз ҳимоясига олганлиги тўғрисида ижтимоий муносабат субъйектларига ахборот етказилади; учинчидан, у жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий маданияти даражасининг, ҳуқуқдаги инсонпарварлик асосларининг кўрсаткичидир. Ҳуқуқнинг қўриқловчи функсиясига хос хусусиятлар уни давлатнинг ҳуқуқни муҳофаза этиш фаолияти билан қиёслаганда, янада аниқроқ намоён

бўлади. Тэгишли давлат идоралари ҳуқуқ субъектлари томонидан қонун талабларини сўзсиз қатъий бажарилишини таъминлайди, жамиятда қонунийлик муҳитини вужудга келтиради. Бу ҳуқуқ бузилиши фактини аниқлаш, уларни кўриб чиқиш ва айбдорлами юридик жавобгариикка тортиш билан таъминланади. Бундан ташқари, енг муҳими, ҳуқуқнинг қўриқловчи функсияси ижтимоий муносабатларни ҳимоялашга йўналтирилгандир. Турли ҳуқуқ тармоқларида тартибга солинадиган ва қўриқланадиган ижтимоий муносабатларни айбдор шахс томонидан бузганлик учун юридик жавобгарлик назарда тутилади. Юридик жавобгарлик айбдор шахсга нисбатан муайян жазо қоллашда намоён бўлади. Масалан, меҳнат интизоми бузилганда — интизомий жазо, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилганда — маъмурий жазо, жиноят содир этилганда — жиноий жазо қўлланилади. Маъмурий жазо — мақсадига кўра маъмурий мажбурлов чора- ларининг бир тури болиб ҳисобланади. Маъмурий жазо — маъмурий мажбурловнинг бошқа чораларидан фарқли равишда ҳуқуқбузар томонидан маъмурий қонунчилик ҳужжатлари билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатларга тажовуз қилинганда, яъни, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилгандагина қўлланиладиган ўзига хос мақсадга эга жазо санксиялари бўлиб, маъмурий- процессуал тартибда амалга оширилади. Маъмурий жазо — Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс билан, маъмурий мажбурловнинг бошқа чоралари еса, турли норматив ҳужжатлар билан тартибга солинади. Ҳуқуқшунос олим Ю.М.Козловнинг фикрича, маъмурий жазо чоралари — маъмурий ҳуқуқбузарлик оқибатида етказилган моддий зарарни қоплаш мақсадида қолланилмайди. Агар маъмурий ҳуқуқбузарлик орқали жисмоний ёки юридик шахсга моддий зарар етказилган бо Иса, ҳуқуқбузарлик ишини кўриб чиқувчи давлат органи маъмурий жазони тайинлаш билан бир вақтда, мулкий зарарни ундириш бўйича масалани ҳам ҳал этиши мумкин. Мулкий

зарарни ундириш фуқаролик ишларини кўриб чиқиш тартибида амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 22-моддасида маъмурий жазонинг мақсади толиқ ўз ифодасини топган ва унга кўра маъмурий жазо жавобгариикка тортиш чораси болиб, у маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахсни қонунларга риоя этиш ва уларни ҳурмат қилиш руҳида тарбиялаш, шунингдек ана шу ҳуқуқбузарнинг ўзи томонидан ҳам, бошқа шахслар томонидан ҳам янги ҳуқуқбузарлик содир этилишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади. Шу боис жазолаш — маъмурий жазонинг асосий мақсади емас, балки ҳуқуқбузарлик содир этган шахсни Конституция ва қонунларни ҳурмат қилиш руҳида тарбиялаш, ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш, ушбу шахснинг ўзи ва бошқа шахслар томонидан янги ҳуқуққа хилоф қилмишлар содир этилишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади. Шу билан бирга маъмурий жазо, маълум бир маънода, жиноят- ларнинг олдини олишга ҳам хизмат қилади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов қуйидагилами алоҳида таъкидлаб ўтадилар: «Жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши кураш самарадорлиги жазонинг оғирлиги ва шафқацизлигига емас, балки биринчи навбатда, қонунни бузган шахснинг жазонинг муқаррарлигини нечоглик англашига боглиқ. Жазонинг муқаррарлиги жиноятчиликни олдини олишда самарали таъсир кўрсатувчи омиллардан бири болиб ҳисобланади. Маъмурий жазо — маъмурий қонунчиликка асосан, ҳуқуқбузарлик содир этишда айбли деб топилган шахсга нисбатан давлат номидан ваколатли орган мансабдор шахс томонидан қўлланиладиган ва ҳуқуқбузами қонунда назарда тутилган муайян ҳуқуқ ва еркинликлардан маҳрум қилиш ёки уларни вақтинча чеклашдан иборат мажбурлов чораси болса-да, ҳуқуқбузами қийноққа солиш, зўравонликка, шафқациз ёки инсон қадрқимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этиш мақсадини кўзламайди.

Бунинг исботи Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс 8моддасининг қоидасида ўз аксини топган, яъни, маъмурий ҳуқуқбузарлик учун ҳеч ким мамлакатимиз Конституциясидан келиб чиқувчи қонунчилик ҳужжатларида белгиланган асослар ва тартибдан бошқача тарзда таъсир кўрсатиш чорасига тортилиши мумкин емас. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш қонунийликка риоя қилиш асосида олиб борилади. Тегишли ваколат берилган органлар ва мансабдор шахслар маъмурий таъсир кўрсатиш чораларини ўз ваколатлари доирасида қоТлайдилар ҳамда маъмурий ҳуқуқбузарлик учун таъсир кўрсатиш чораларини қўлланиш чоғида қонунчилик ҳужжатлари талабларига риоя этилиши ваколатли юқори турувчи органлар ва мансабдор шахслар томонидан мунтазам равишда назорат қилиб турилиши билан, прокурор назорати билан, шикоят бериш ҳуқуқи билан таъминланади. Маъмурий жазонинг мақсади ва вазифалари ўзаро уйғун ҳолда бирбири билан чамбарчас боглиқдир. Маъмурий жазонинг вазифалари инсон ва жамият фаровонлиги ёлида фуқароларнинг ҳуқуқ ва еркинликларини, мулкни, давлат ва жамоат тартибини, табиий муҳитни муҳофаза қилиш, ижтимоий адолат ва қонунийликни таъминлаш, маъмурий ҳуқуқбузарлик учун адолатли жазонинг муқаррарлиги, шунингдек ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, фуқароларни Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига риоя этиш руҳида тарбиялашни ўз ичига олади. Бу вазифаларни амалга ошириш учун Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс қандай ҳаракат ёки ҳаракацизлик маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланишини, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахсга нисбатан қайси орган (мансабдор шахс) томонидан қай тартибда қандай маъмурий жазо қолланилиши ва ижро этилишини белгилайди. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 37-моддасига мувофиқ, маъмурий жазога тортилган шахс шу жазони ўташ муддати тугаган кундан бошлаб бир йил мобайнида янги маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этмаган бўлса, мазкур шахс маъмурий жазога тортилмаган деб ҳисобланади. Мазкур бир йиллик муддат ўтгач ушбу

шахс томонидан худди шундай маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилган тақдирда унинг ҳуқуқбузарликни такроран содир этган деб квалификация қилиниши мумкин емас. Маъмурий жазони қўллаш - маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахсни бажарилмаганлиги учун маъмурий жазо қўлланилган вазифани бажаришдан озод этмайди. Маъмурий жазо чоралари Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 23-моддасига мувофиқ, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганлик учун қуйидаги маъмурий жазо чоралари қолланилиши мумкин: жарима; маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш; маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни мусодара қилиш; муайян шахсни унга берилган махсус ҳуқуқдан (транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан, ов қилиш ҳуқуқидан) маҳрум этиш; маъмурий қамоққа олиш. Маъмурий жаримадан ташқари барча маъмурий жазо чоралари, фақат Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан белгиланиши мумкин. Қонунчилик ҳужжатларида маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этганлик учун хорижий фуқаролами ва фуқаролиги бўлмаган шахслами Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан маъмурий тарзда чиқариб юбориш назарда тутилиши мумкин. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ, маъмурий жазо — асосий ва қўшимча маъмурий жазо чораларига болинади. Асосий ма ъмурий жазо чоралари бу — маъмурий жазо чоралари бошқа маъмурий жазо чораларининг турларига қўшимча болиб, айни вақтда тайинланиши мумкин болмаган жазо чораларидир. Масалан, жарима, муайян

шахсни махсус ҳуқуқдан маҳрум қилиш, маъмурий қамоқ каби чоралар фақат асосий маъмурий жазо чоралари сифатида қўлланилиши мумкин. Қо ъшимча ма ъмурий жазо чоралари бу — маъмурий жазо чорасига қўшимча равишда тайинланиши мумкин болган маъмурий жазо чораларидир. Масалан, ашёларни ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш ёки мусодара қилиш, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан маъмурий тарзда чиқариб юбориш қўшимча жазо чораларидир. Бироқ, улар ҳам асосий, ҳам қўшимча маъмурий жазо тариқасида қолланилиши мумкин. Қўшимча маъмурий жазо чораларининг яна бир ўзига хос хусусияти бу уларнинг содир этилган маъмурий ҳуқуқбузарлик учун алоҳида, мустақил равишда қолланилишининг мумкин емаслиги, яъни улар фақат асосий маъмурий жазо чораларига қўшимча жазо чораси сифатида тайинланиши мумкин. Демак, бир маъмурий ҳуқуқбузарлик учун ё асосий, ёки ҳам асосий, ҳам қўшимча жазо чораси қўлланилиши мумкин. Лекин, бир вақтнинг ўзида иккита асосий ёки иккита қўшимча жазо чораларининг қўлланилиши мумкин емас. Юқорида кўрсатилган маъмурий жазо чоралами алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз. Жарима — маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларида белгиланган маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун қўлланилади. Бошқача айтганда, жарима — маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун МЖТКнинг Махсус қисми моддаларининг санксияларида белгиланган ҳолларда қўлланилади. Жарима — маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган айбдор шахслардан давлат ҳисобига пул ундиришдир. Жарима — моддий хусусиятга эга болган маъмурий жазо чораси болиб, айбдор шахслардан давлат ҳисобига ундириб олинадиган муайян бир пул миқдорида ифодаланади. Жарима тарзидаги маъмурий жазо чораси ҳуқуқбузарнинг онгига таъсир кўрсатиб, аwало, унинг моддий манфаатларига зарар етказади. Шу боис маъмурий жарима самарали жазо чораларидан бири болиб ҳисобланади.

Жарима маъмурий жазо чорасининг асосий тури ҳисобланади. У бошқа жазо чораларининг ўрнига татбиқ этилиши мумкин емас. Қонунчилик ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда жарима қўшимча маъмурий жазо чораси билан биргаликда солиниши мумкин (масалан, ашёни ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйиш ёки мусодара қилиш). Жариманинг миқдори — маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилган вақтдаги, давом этаётган маъмурий ҳуқуқбузарлик учун еса у аниқланган вақтдаги белгилаб қўйилган енг кам ойлик иш ҳақидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Жарима, солиш обйектларига кўра 2 турга бўлинади: фуқароларга, (яъни жисмоний шахсларга) ва мансабдор шахсларга солинадиган жарималар, улар миқдорига кўра фарқланади. Фуқароларга солинадиган жариманинг енг кам миқдори — енг кам ойлик иш ҳақининг елликдан бир қисмидан, мансабдор шахсларга еса — ўндан бир қисмидан кам бўлмаслиги керак. Фуқароларга солинадиган жариманинг енг кўп миқдори — енг кам ойлик иш ҳақининг беш бараваридан, мансабдор шахсларга еса — ўн бараваридан ошмаслиги керак. Қонунларда назарда тутилган айрим ҳолларда баъзи ҳуқуқбузарликлар учун фуқароларга — енг кам ойлик иш ҳақининг юз бараваригача ва мансабдор шахсларга юз еллик бараваригача миқдорда жарима солиниши мумкин. Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари билан белгиланадиган жариманинг енг кўп миқдори Кодекснинг 6- моддасига биноан фуқароларга — енг кам иш ҳақининг уч бараваридан, мансабдор шахсларга еса — беш бараваридан ошмаслиги керак. Жарима — маъмурий жавобгарликнинг самарали чораларидан бири сифатида, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга ваколатли барча орган (мансабдор шахс)лар томонидан ўрнатилган маъмурий-процессуал тартибда қўлланилади.

Маъмурий ҳуқуқбузарликларнинг муайян турлари учун жавобгарликни назарда тутувчи маъмурий-ҳуқуқий нормалар санк- сияларида жариманинг миқдорлари ҳуқуқбузарликларнинг даражасидан келиб чиқиб аниқлаштирилади. Бунда жарима миқдорлари маъмурий жазо чорасининг ушбу тури учун белгиланган енг кўп ва енг кам миқдорлар чэгарасидан чиқиб кэтмаслиги шарт. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг Махсус қисмида назарда тутилган маъмурий-ҳуқуқий нормалар санксияларининг кўпчилигида маъмурий жариманинг енг кўп миқдори, айрим санксияларида еса, жариманинг енг кўп ва енг кам миқдори кўрсатилади. Бу ҳои ваколатҳ орган (мансабдор шахс)га жарима миқдорини белгилашда содир этилган ҳуқуқбузарликни ва айбдорнинг шахсини тавсилловчи барча ҳолатлами ҳисобга олиш ҳамда адолатли жазо қўллаш имконини беради. Жарима Ўзбекистон Республикаси қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ ижро ҳужжатлари бўйича ундириб олиниши мумкин бўлмаган молмулкдан ундириб олиниши мумкин емас. Жарима солиш тўғрисидаги қарорга мувофиқ жарима тўла-тўкис ундириб олингач, унинг ижро этилганлиги ҳақида белги қўйилиб, шу қарорни чиқарган органга (мансабдор шахсга) ёки судга қайтарилади. Маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйиш — маъмурий жазонинг тури сифатида фақат маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёлар учунгина татбиқ этилади. Мазкур жазо чораси мулкий хусусиятга эга болган маъмурий жазо чораси болиб, фақат маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса сифатида фойдаланилган ашёлар эгасига нисбатангина қолланилиши мумкин. Лекин, ҳуқуқбузарга тэгишли болмаган ашёларни (масалан, ғайриқо- нуний ов қилиш, балиқ тутиш натижасида қолга киритилган маҳсулотлар: ёwойи ҳайвонлар, балиқлар) ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш маъмурий жазо чораси ҳисобланмайди.

Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 26-моддасига мувофиқ, маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш — шу ашёни мажбурий тарзда тортиб олиб, уни кейинчалик сотиб юбориш ҳамда сотишдан тушган пулни ашёнинг собиқ эгасига тортиб олинган ашёни сотиш харажатларини чэгириб ташлаган ҳолда топширишдан иборатдир. Ўқотар қуроллар ва ўқ-дориларни ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш асосий тирикчилик манбаи овчилик болган шахсларга нисбатан қўлланилиши мумкин емас. Ашёни ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш чораси ни қўллаш тартиби ва тортиб олинадиган ашёламинг турлари Ўзбекистон Республикаси МЖТК ва Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонунчилик ҳужжатлари билан белгилаб қўйиладил. Ашёни ҳақини толаш шарти билан олиб қўйиш маъмурий жазо чораси мазмунига кўра кэтма-кэтликда ўзаро богланган қуйидаги уч ҳаракатни амалга оширишдан иборат: ҳуқуқбузар шахсдан маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни мажбурий тарзда олиб қўйиш; мажбурий тарзда олиб қўйилган ашёни сотиш; ашёни сотишдан тушган пулни ашёнинг собиқ эгасига ашёни сотиш харажатларини чэгириб ташлаган ҳолда топшириш. Ашёни ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйиш ҳам асосий, ҳам қўшимча маъмурий жазо чораси сифатида қўлланилиши мумкин. У асосий жазо чораси сифатида фақат МЖТК 220-моддасининг 1- қисмида ўқотар қуроллар ва ўқ-дориларни сақлаш ёки ташиш қоидаларини бузганлик учун жарима билан муқобил тарзда назарда тутилган. Қўшимча жазо чораси сифатида ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйиш, хавфли моддалар ва ашёларни транспортда ташиш қоидаларини бузганлик учун (МЖТК 142-м. 2-

қ.) ва ўқотар ов қуроллари ва ўқ-дориларни сотишдан бўйин товлаганлик учун (222- м.) белгиланган. Шу билан бирга, башарти биринчи ҳуқуқбузарлик учун қонун чиқарувчи ашёни ҳақини тўлаш шарти билан олиб қўйишни қўшимча жазо чораси сифатида назарда туца, иккинчи ҳуқуқбузарлик учун мазкур жазо чорасини албатта асосий жазо чораси болган жарима билан толдиради. Ўзбекистон Республикаси МЖТКнинг 142, 222-моддаларига мувофиқ бундай ашёлар портловчи, тез алангаланувчи, заҳарли ва заҳарловчи моддалар ҳамда ашёлар, шунингдек, ўқотар қурол ва ўқ-дорилардир. Ҳақини толаш шарти билан олиб қўйиш тўғрисидаги қарор асосида олиб қўйилган нарсалар белгиланган тартибда шартнома - воситачилик асосида ёхуд ауксион шаклидаги ким ошди савдосида реализация қилинади. Ўқотар қуроллар ва ўқ-дориларнинг ҳақини толаб олиб қўйиш тўғрисидаги қарор ички ишлар органлари томонидан ижро этилади. Маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни мусодара қилиш — маъмурий жазонинг тури сифатида фақат маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёлар учунгина татбиқ этилади. Мазкур маъмурий жазо чораси МЖТКнинг 27-моддасига биноан маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган ёки бевосита шундай нарса болган ашёни мусодара қилиш — шу ашёнинг ҳақини толамасдан мажбурий тарзда давлат мулкига ўтказишдан иборат. Мазкур мусодара қилиш чораси: туман (шаҳар) судининг маъмурий ишлар бўйича судяси томонидан; божхона органлари томонидан — аксиз маркалари қўйилмаган тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кирилганда, транспортировка (халқаро транзит бундан мустасно) қилинганда ва сақланганда, шунингдек експорт қилиниши ман этилган буюмлар ва маҳсулотлар Ўзбекистон Республикаси ташқарисига олиб чиқиб кэтилаётган ҳолларда; солиқ органлари, Ўзбекистон

Республикаси Бош прокура- тураси ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни лэгаллаштиришга қарши курашиш департаменти ва унинг жойлардаги бўлинмалари томонидан — аксиз маркалари қўйилмаган тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликлар сақланганда, реализация қилинганда, шунингдек яширин равишда ишлаб чиқарилганда қўлланилади. Агар Ўзбекистон Республикаси қонунларида бошқа қоида назарда тутилмаган болса, фақат ҳуқуқбузарнинг шахсий мулки болган ашёгина мусодара қилиниши мумкин. Контрабанда ашёлари эгаси ким болишидан қатйи назар, мусодара қилинади. Мусодара қилиш чорасининг қўлланиш тартиби, мусодара қилиш мумкин болмаган буюмларнинг рўйхати Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси ва бошқа қонунлари билан белгиланади. Ўқотар қуроллар ва ўқ-дориларни, бошқа ов қуролларини мусодара қилиш асосий тирикчилик манбаи овчилик болган шахсларга нисбатан қўлланилмайди. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари билан мусодара қилиш жазо чорасини қуйидаги ҳолларда қўлланилиши мумкинлиги белгиланган: Асосий маъмурий жазо чораси сифатида. Қўшимча маъмурий жазо чораси сифатида: мусодара қилиниши шарт болган ҳолатлар; ишни кўриб чиқувчи орган (мансабдор шахс) томонидан ваколати доирасида қўлланилиши мумкин болган ҳолатлар; в) ишни кўриб чиқувчи орган (мансабдор шахс) томонидан ваколати доирасида ҳақини то лаш шарти билан олиб қўйиш жазосининг ўмига муқобил равишда мусодара жазо чорасини қўллаши мумкин болган ҳолатлар (МЖТК 142-м. 2-қ.); Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 337-339-моддаларига мувофиқ, маъмурий ҳуқуқбу- зарлик содир этиш қуроли ёки бевосита шундай ашё бўИган нарсани мусодара

қилиш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техника жиҳатидан ва молиявий таъминлаш департаменти органлари суд ижрочилари томонидан ижро этилади. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этиш қуроли ёки бевосита шундай ашё болган мусодара қилинган нарсани сотиш ва йўқ қилиб ташлаш амалдаги қонунчилик ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш қуроли ҳисобланган нарсани ёки бевосита маъмурий ҳуқуқбузарлик нарсасини мусодара қилиш тўғрисидаги қарор ижро этилганидан сўнг суд ижрочиси ижро иши юритишни тамомлаш тўғрисида қарор чиқаради ва унинг бир нусхаси қуйидагиларга юборилади. уни чиқарган маъмурий ишлар бўйича судяга; Ўзбекистон Республикасидан ташқарига олиб чиқиб кэтилаёт- ган, експорт қилиниши ман этилган буюмлар ва маҳсулотларни, шунингдек Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб кирилаётган, транспортировка (халқаро транзит бундан мустасно) қилинаётган ва сақланаётган, аксиз маркалари қўйилмаган тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликлами мусодара қилиш тўғрисидаги қароми қабул қилган божхона органининг мансабдор шахсига; сақланаётган, реализация қилинаётган, яширин равишда ишлаб чиқарилаётган, аксиз маркалари қўйилмаган тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликлами мусодара қилиш тўғрисидаги қароми қабул қилган солиқ органининг мансабдор шахсига. Муайян шахсни унга берилган махсус ҳуқуқдан маҳрум қилиш (транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан, ов қилиш ҳуқуқидан) маҳрум этиш — ҳуқуқбузарнинг белгиланган фаолият билан шуғулланишини, махсус ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳуқуқини вақтинчалик чеклашдан иборат маъмурий жазо туридир. Қонун чиқамвчи бу жазо чорасини қўллашни фақат транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан ва ов қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш ҳоллари билангина чеклайди.

Турли транспорт воситаларини бошқариш ҳамда овчилик билан шуғулланиш — белгиланган ёшга толган шахсда махсус ҳуқуқ (тэгишли транспорт воситасини бошқариш учун ҳайдовчилик гувоҳномаси, талони шунингдек овчилик билэти)нинг мавжуд болишини талаб этади. Ўзбекистон Республикаси МЖТКда махсус ҳуқуқдан маҳрум қилишнинг енг кўп ва енг оз муддатлари ҳамда мазкур жазони қўлловчи орган(мансабдор шахс) белгиланган болиб, махсус ҳуқуқдан маҳрум этишни туман (шаҳар) судининг маъмурий ишлар бўйича судяси томонидангина айбдор шахс ўзига берилган махсус ҳуқуқ (транспорт воситаларини бошқариш, ов қилиш ҳуқуқи)дан фойдаланиш тартибини қўпол бузса, ёки мунтазам бузиб келса, шу ҳуқуқдан ўн беш кундан уч йилгача муддатга маҳрум қилиш жазо чораси қўлланиши мумкин. Мазкур жазо чораси асосан, қуйидаги ҳуқуқбузарликлар учун қўлланилиши назарда тутилади: кичик ҳажмли кемалардан ва улар турадиган базалардан (иншоотлардан) фойдаланиш қоидаларини бузиш (МЖТК 119-м., 2-қ); транспорт воситалари ҳайдовчи- ларининг ҳаракат хавфсизлигига таҳдид солувчи гуруҳ болиб ҳаракат қилишда қатнашганлик (129-м., 2-қ.); транспорт воситаларини маст ҳолда бошқариш (131-м., 1, 3-қ.); кема ҳайдовчиларининг кичик ҳажмли кемаларни маст ҳолда бошқариши (132-м.); транспорт воситалари ҳайдовчиларининг ёл ҳаракати қоидаларини бузиши жабр- ланувчига йенгил тан жароҳати ёки анча миқдорда моддий зарар етказилишига олиб келиши (133-м.); ҳайдовчиларнинг ёл ҳаракати қоидаларини бузиши транспорт воситаларининг ёки бошқа мол- мулкнинг шикастланишига олиб келиши (134-м.); ёл-транспорт ҳодисаси юз берган жойдан кэтиб қолиш (137-м.). Ов қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш асосан қуйидаги ҳуқуқбузарликлар учун назарда тутилади: ов қилишга тэгишли рухсати болмаган ҳолда ёки тақиқланган жойларда ёхуд тақиқланган муддатларда, тақиқланган қуроллар ёки усуллар билан ов қилиш, шунингдек, ов қилиш ва балиқ тутишнинг бошқа қоидаларини мун- тазам равишда бузганлик учун назарда тутилган.

Махсус ҳуқуқдан маҳрум этиш тўғрисида қарор чиқарилади. Ушбу қарорни қуйидаги орган (мансабдор шахс)лар ижро этади: транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги қарор ички ишлар органларининг мансабдор шахслари томонидан ижро этилади; кема ҳайдовчиларини кичик ҳажмли кемаларни бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Респуб- ликаси кичик ҳажмли кемалар давлат инспексияси органларининг мансабдор шахслари томонидан ижро этилади; ов қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги қарор ов қилиш қоидаларига риоя этилиши устидан давлат назорати олиб борувчи органларнинг мансабдор шахслари томонидан ижро этилади. Транспорт воситаларини ёки кичик ҳажмли кемалами бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги қарор ҳайдовчилик гувоҳ- номасини, шунингдек унинг талонини олиб қўйиш йўли билан ижро этилади. Башарти ҳайдовчи ёки кема ҳайдовчиси транспорт воситала- рининг ёки кичик ҳажмли кемаларнинг айрим турларини бошқариш ҳуқуқидангина маҳмм этилган бўлса, ҳайдовчилик гувоҳномасига ва унинг талонига транспорт воситаларининг ёки кичик ҳажмли кемаларнинг қайси турларини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум этилганлиги ёзиб қўйилади. Ов қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги қарор овчилик билэтини олиб қўйиш ёли билан ижро этилади. Махсус ҳуқуқдан маҳрум қилиш муддати олгач, шунингдек бу муддат ўрнатилган тартибда қисқартирилган тақдирда, шундай маъмурий жазо чорасига тортилган шахсга ундан олиб қўйилган ҳужжатлар белгиланган тартибда қайтариб берилади. Маъмурий қамоққа олиш — ҳуқуқбузар шахсга нисбатан унинг шахсий еркинлигини маълум бир муддат (уч суткадан ўн беш суткагача, фавқулодда ҳолат тартиби шароитида еса, жамоат тартибига тажовуз қилганлиги учун — ўттиз суткагача)га вақтинчалик чеклаш ва жамиятдан ажратиб қўйишдан иборат болган қаттиқ маъмурий жазо туридир.

Маъмурий қамоққа олиш тарзидаги маъмурий жазо чораси фақат айрим маъмурий ҳуқуқбузарликлар учун белгиланган болиб, улар ўзининг даражаси жиҳатидан жиноий қилмишларга яқин болган қуйидаги ҳуқуқбузарликлар учун қўлланилади: гиёҳвандлик воситаларини ёки психотроп моддаларни оз миқдорда ғайриқонуний тарзда тайёрлаш, олиш, сақлаш, ташиш ёки жўнатиш (56-м.); табиий ресурсларга эгалик ҳуқуқини бузиш (60-м.); д) майда безорилик (183-м.); жамоат тартибига ва фуқароларнинг хавфсизлигига таҳдид соладиган материалларни тайёрлаш ёки тарқатиш (184-м.); жамоат жойларида спиртли ичимликлар ичиш, худди шундай ҳуқуқбузарликни маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин бир йил давомида такрор содир этиш (187-м., 2-қ); милиция ходимининг қонуний талабларини бажармаслик, уни такрор содир этиш (194-м., 2-қ.); милиция ходимларининг ўз хизмат бурчларини бажаришларига қаршилик кўрсатиш (195-м.); ж) чегара қўшинлари ҳарбий хизматчиларнинг қонуний талабларини бажармаслик ва уларнинг қонуний фаолиятига қаршилик кўрсатиш (1961-м., 3-қ.); к) йиғилишлар, митинглар, кўча юришлари ёки намойишлар уюштириш, ўтказиш тартибини бузиш (201-м.); 1) ғайриқонуний нодавлат нотижорат ташкилотлари, оқимлар, секталарнинг фаолиятида қатнашишга ундаш (2021-м.); м) фавқулодда ҳолат тартибининг талабларини бузиш (204-м.); н) фавқулодда ҳолат тартиби шароитида жамоат тартибига тажовуз қилиш (205- м.). Мазкур ҳуқуқбузарлик учун ўттиз суткагача маъмурий қамоққа олиш жазо чораси қўлланилади; о) нодавлат нотижорат ташкилотларининг фаолиятни амалга ошириш тартибини бузиши (239-м.); п) диний ташкилотлар тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларини бузиш

(240-м.); қ) диний таълимотдан сабоқ бериш тартибини бузиш (241-м.). Мазкур маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг санксияларида асосан маъмурий қамоққа олиш жазо чорасининг фақат енг кўп муддати келтирилади. Бундай ҳолларда маъмурий қамоққа олиш уч суткадан муайян модданинг санксиясида кўрсатиб ўтилган муддатгача тайинланиши мумкин. Маъмурий қамоққа олиш фақат туман (шаҳар) судининг маъмурий ишлар бўйича судяси томонидан, фавқулодда ҳолат тартиби шароитида еса, ҳарбий комендант ёки ички ишлар органи бошлиғи томонидан қўлланилиши мумкин. Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларида маъмурий қамоқ жазосини ўташ тартиби белгиланган болиб, у ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади. Маъмурий қамоққа олинган шахслар ички ишлар органлари белгилаб қўйган жойларда қамоқда сақланадилар. Маъмурий қамоққа олиш тўғрисидаги қарорни ижро этиш чоғида қамоққа олинганлар ўрнатилган тартибда шахсий кўрикдан ўтказиладилар. Маъмурий ёл билан ушлаб туриш муддати маъмурий қамоқ муддатига қўшиб ҳисобланади. Шунингдек, маъмурий қамоқни ўташ Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган қоидалар асосида амалга оширилади. Маъмурий қамоққа олинган шахслардан жисмоний ишларда фойдаланилади. Маъмурий қамоққа олинган шахслар меҳнатидан фойдаланишни ташкил этиш туман (шаҳар) ҳокимликларига юк- латилади. Маъмурий қамоққа олинган доимий иш жойига эга болган шахсларга қамоқда болган вақтлари учун доимий иш жойларидан иш ҳақи толанмайди. Ўзбекистон Республикасининг «Маъмурий қамоққа олинган шахсларни сақлаш харажатларини ундириш тўғрисида»ги қонунигал мувофиқ, маъмурий қамоққа олинган шахслардан маъмурий ишлар бўйича судянинг қарорига биноан уларни сақлаш билан боглиқ болган харажатлар суткасига енг кам иш ҳақининг 15 фоизи миқдорида ундириб олинади.

Шахс маъмурий қамоқда болган вақтида ишлаб, ўзини сақлаш харажатларини қоплаган ҳолларда ундан харажатлар ундириб олинмайди. Агарда маъмурий қамоққа олинган шахслар меҳнатга қобилияциз болсалар, улар ҳам бу харажатларни ундиришдан озод қилинадилар. Шу билан бирга, айрим ҳолларда судя аниқ ҳолатларни ва ҳуқуқбузарнинг шахсини ҳисобга олиб, уни мазкур харажатларни толашдан озод қилиши мумкин.

Похожие

Маъмурий хукукбузарлик, жавобгарлик ва иш юритиш

Халқаро ҳуқуқда жавобгарлик

Маъмурий ҳуқуқий нормалар

Ўзбекистоннинг маъмурий-ҳудудий тузилиши

Ўрмон қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик ( урмон конунчилигини бузганлиги учун жавобгарлик