Халқаро ҳуқуқда жавобгарлик - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро ҳуқуқда жавобгарлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Халқаро ҳуқуқда жавобгарлик Режа : 1. Халқаро ҳ уқуқий жавобгарлик тушунчаси. 2. Давлатлар жавобгарлигининг асосланиши 3. Давлат жавобгарлиги келиб чиқиши учун айбдорлик аҳамияти 4. Ҳуқуқий фаолиятнинг зарарли оқибатлари учун давлат жавобгарлиги 5. Халқаро жиноятчиликнинг классификацияси 6. Халқаро ҳуқуқ ий жавобгарликнинг турлари ва шакллари 7. Халқаро ташкилотларнинг жавобгарлиги 8. Шахсларнинг халқаро жиноий жавобгарлиги

1 Халқаро ҳ уқуқий жавобгарлик тушунчаси. Халқаро ҳуқуқий жавобгарлик деганда халқаро ҳуқyқ субъекти учун у халқаро ҳуқуқий мажбуриятларни бузган тақдирда келиб чиқадиган юридик оқибатлар тушунилади. Халқаро ҳуқуқий мажбуриятнинг аҳамияти халқаро ҳуқуқ субъекти халқаро ҳуқуқ нормаларига риоя қилишини таъминлашнинг зарур юридик воситаси эканлиги факти билан боғлиқдир. Халқаро ҳуқуқ субъектлари жавобгарлиги халқаро қонунчиликни оғишмай бажариш, тинчликни сақлаш ва мустаҳкамлаш учун кураш, халқаро ҳамкорликни таъминлаш билан боғлиқ. У халқаро муносабатларда ҳуқуқий тартибга солишнинг муайян қуроли сифатида амал қилмоқда ва халқаро ҳуқуқ амалда бўлишини рағбатлантирмоқда. Давлатларнинг халқаро ҳуқуқда жавобгарлигига тааллуқли нормалар халқаро ҳуқуқий институтнинг ўзига хос кўринишидир. Бу институт халқаро ҳуқуқ тарихи жараёнида жиддий ўзгарди. Ҳозирги халқаро ҳуқуқ бўйича жавобгарлик Октябрь тўнтаришигача амалда бўлган эски халқаро ҳуқуқдаги жавобгарликдан анча фарқ қилади. Ҳозирги халқаро ҳуқуқ агрессия учун жавобгарлиқ мустамлака мамлакатлари ва халқларига мустақиллик беришдан воз кечиш учун жавобгарлик сингари муҳим институтларни ўз ичига олади. Илгари бун дай институтлар бўлмаган эди. Халқаро тартиботни бузган давлатларга нисбатан қўлланиладиган мажбур қилиш чораларининг характери ўзгарди. Жавобгарликни амалга оширишнинг шаклларида ҳам жавобгарлик субъ ектлари доирасида ҳам ўзгаришлар юз берди. Масалан, халқаро ташкилотларнинг жавобгарлиги пайдо бўлди. Давлатларнинг жавобгарлигини йўлга қўювчи халқаро ҳуқуқ нормалари орасида хозирги пайтда одат тарзида келиб чиққан нормалар кўп. Шунинг учун уларни кодификациялаш долзарб вазифадир, Миллатлар Лигаси шахсга ва чет элликларнинг мулкига келтирилган зарар учун давлат жавобгарлигига тааллуқли халқаро ҳуқуқ нормаларини кодификациялашга уриниб кўрди. Бу

реакцион давлатлар манфаатларига тўла мос тушарди. Аслини олганда давлатлар. жавобгарлигини тартибга солувчи нормаларни ишлаб чиқиш ҳам мана шу йўналишда олиб борилди. 1956 – 1957-йилларда БМТ халқаро ҳуқуқ Комиссияси бу масала юзасидан махсус маърузачи бўлган эди. 1963 йили собиқ СССР ташаббуси билан БМТ Бош Ассамблеясида қабул қилинган лалқаро ҳуқуқ Комиссияси ишининг янги программаси қабул қилинганлиги, комиссия давлатларнинг агрессия учун, мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик беришдан воз кечганлик учун масъулият сингари жавобгарликларнинг асосий муаммоларини ҳал қилишга йўналтирди. Шунга биноан Комиссия бу муаммоларни ишлаб чиқишни янгитдан бошлади. Кўриб чиқилаётган масала бўйича махсус маърузачи италиялик профессор Р.Агонинг 1969—1979-йиллардаги маърузалари халқаро ҳуқуқни бузганлик учун давлатлар жавобгарлигининг умумий нормаларига бағишланди. БМТ халқаро ҳуқуқ Комиссияси бу масалани муҳокама қилишда давом этмоқда. 2. Давлатлар жавобгарлигининг асосланиши Давлатлар халқаро ҳуқуқий жавобгарлигининг умумий асоси халқаро ҳуқуқий жиноятнинг содир қилинишидир. Халқаро ҳуқуқий жиноят мавжудлигини тасдиқлаш учун, биринчидан, халқаро ҳуқуққа биноан давлатга қўйиладиган ҳуқуқий жиноятнинг мавжудлиги, ҳаракатлилик ёки ҳаракатсизликда ифодаланган хатти- ҳаракатларни, иккинчидан, бу ҳаракатлар ўзида мазкур дав латнинг халқаро мажбуриятлариии бузишии мужассамлантирганлигини аниқлаб чиқиш лозим. Шундай қйлиб, халқаро ҳуқуқий жиноят давлатнииг ҳаракати ёки ҳаракатсизлигидан иборат бўлиб, халқаро ҳуқуқ нормаларида белгиланган. халқаро мажбуриятларга зид ҳаракатлар оқибатидир.

Давлат ўз спецификаси кучига кўра ҳаракат ёки ҳаракатсизликни ўз органлари ёки мансабдор шахслари сифатида иш олиб бораётган мавжуд шахслар воситасида амалга ошириши мумкин. Давлатга шу давлат билан муайян ҳуқуқий алоқада бўлган, яъни орган ёки мансабдор шахс сифатида эга бўлган шахслар хатти-ҳаракати учунгина айб қўйилиши мумкин. «Айб қўйиш» атамаси халқаро тажрибада муайян ҳаракат ёки ҳаракатсизликка йўл қўйган шахс ёки шахслар гуруҳи билан ана шу ҳаракатлар учун жавобгар давлат ўртасидаги муайян алоқани кўсатиб беришда қўлланилади ва улар халқаро нуқтаи назардан шу давлат хатти-ҳаракати сифатида кўриб чиқилишини билдиради. Давлат органининг давлат идораси тизимидаги ҳолати давлатнинг халқаро ҳуқуқий жавобгарлиги келиб чиқиши учун жиддий аҳамиятга эга эмас. Давлатнинг халқаро жавобгарлигини келтириб чиқарувчи қонунчилик органларининг ҳаракатлари орасида биринчи навбатда, мазкур давлат халқаро ҳуқуқ мажбуриятларига зид бўлган Қонун ёки бошқа норматив ҳужжатлар чиқарилишини кўрсатиш лозим. Унда унинг жавобгарлиги қонуннинг кучга кириши биланоқ юзага келади. Халқаро мажбуриятни бажариш учун зарур бўлган қонунни чиқармаслик факти агар қонун чиқарилиши билан олди олиниши мумкин бўлган ҳуқуққа зид ҳодисалар юз берган бўлса, фақат ана шу шароитдагина давлатнинг жавобгарлигини келтириб чиқариши мумкин. Бу ҳолатда зарарли оқибатлар келиб чиқишидан халқаро ҳуқуқий жавобгарликларнинг юзага келиши ўртасидаги боғлиқлик давлат қонун чиқаришидан ташқари ана шу оқибатларнинг олдини олиш учун бошқа чораларни ҳам қўллаш бўйича имкониятларга эга ва бу имконият унинг ҳуқуқи билан асосланади. Давлат ўз ижрочи органларининг (ҳукуматдан бошлаб ижрочи ҳокимиятнинг қуйи бўғини вакилларигача) ҳаракатлари учун халқаро ҳуқуқий жавобгарликка тортилади. Реакцион давлатларнинг дипломатлари жойлашган мамлакатга карши турли душманлик хатти-ҳаракатлар

қилганликлари, тўнтариш ва тил бириктирувларни ташкил этишда қатнашиб, айғоқчилик билан шуғулланган ҳолда қонунларни тўғридан-тўғри бузганликларига оид кўпдан-кўп далиллар мавжуд. Амалда гоҳида пастки табақадаги мансабдор шахсларда ва ҳимоянинг ички воситаларидан фойдаланиш қоидаси муносабати билан уларнинг хатти-ҳаракатлари учун давлатнинг халқаро ҳуқуқий жавобгарлиги муаммоси туғилади. Бу қоиданинг амалий аҳамияти шундан иборатки, у асосланмаган ва вақтидан олдин қилинадиган эътирозларнинг олдини олишга қаратилгандир, чунки бу эътирозлар ҳали етарли ҳуқуқий доирадаги давлат органларининг қараб чиқиш. объектига айланмаган бўлади. Масалан, ҳуқуқи бузилган чет эл кишиси бирин чи навбатда ўзининг бузилган ҳуқуқларини химоя қилиш учун барча ички имкониятлардан фойдаланмоғи лозим ва фақат қаноатлантирмаган ҳолатдагина у фуқароси бўлган давлат унинг дипломатик ҳозирги ҳимоя ҳуқуқини ҳаракатга келтиради. Бу ўринда халқаро ҳукуқий бузилишнинг объектив томони бошқа давлат фуқаросига зарар келтиришдан фойдаланмайди. Балки, давлат органининг зарар кўрган чет эл кишисини қонуний йўл билан келтирилган зарарини ундириб олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш билан ифодаланган қонунга зид хатти-ҳаракатида ифодаланади. Махсус халқаро химоядан фойдаланувчи шахслар (дипломатлар, халқаро ташкилотлар хузуридаги вакил ва бошқалар)га келганда ички ҳимоя воситаларидан фойдаланиш қоидаси уларга жорий этилмайди ва мансабдор шахснинг даражаси ёки унинг хатти-ҳаракати (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик) шаклларидан қатъий назар давлатнинг жавобгарлиги автоматик тарзда келиб чиқади. Давлатнинг халқаро мажбуриятлари давлат органлари бўлган миллий судларнинг ҳозирги ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги туфайли ҳам бузилиши мумкин. Судлов ҳокимиятининг мустақиллик тамойили давлат жавобгарлигини назардан қочирмайди, зеро, бу ўринда судларнинг ҳукуматдан мустақиллиги кўзда тутилаётган бўлиб, у асло судларнинг давлатдан мустақиллигини билдирмайди, Давлат органлари ёки мансабдор.

шахсларнинг ҳуқуқ доирасидан ташқарида содир қилинган ҳаракатлари учун, яъни, агар улар ўз ваколатларини суистеъмол қилгаи ёки кўрсатмаларни бузган бўлса ҳам давлатнинг жавобгарлиги келиб чиқади. Чет эл давлати ёки унииг фуқароларига ўз расмий дипломатик даражаси ниқоби остида ёки хизмат воситаларидан.фойдаланиб, муайян. зарар етказган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари давлат ҳаракатлари ҳисобланади ва унинг жавобгарлигини келтириб чиқаради. Давлат ҳудудида жисмоний шахслар — ўз фуқарола ри ёки чет элликлар ва уларнинт ташкилотлари томонидан содир қилинган ҳаракатлар ҳам давлат жавобгарлиги учун асос бўлади. Аниқроқ қилиб айтганда, давлат ажнабий кшиилар ҳаракати учун эмас, балки бундай ҳаракатларнинг олдини олмаган ёки бу ҳаракатларнинг айбдорларини жазоламаган давлат органлари хатти-ҳаракатлари учун ана шу давлат жавобгарликка тортилади. Халқаро терроризм ва урушни ташвиқот қилиш ирқий камситиш, геноцид сингари ҳаракатларни амалга. оширган жисмоний шахсларнинг қилмишлари учун давлат жавобгарлиги, айниқса, жиддий характерга эга бўлади. Халқаро муносабатларда бу қоида кенг тан олинганки, унга кўра давлат ўзининг ички қонунига, яъни органлари ички давлат ҳуқуқий кўрсатмалари билан мувофиқ келганлиги ҳолда аниқ ҳаракат қилганликларига асосланиб, халқаро ҳуқуқий жавобгарликни рад этишга имкониятсиздир. Давлатнинг халқаро ҳуқуқдаги жавобгарлиги фақат давлатлараро муносабатлар доирасидагина амалга оширилади ва давлат бирон бир қонун ҳужжатига таянган ҳолда ўзининг халқаро мажбуриятларини бажарилмаганлиги учун жавоб беради. Юқорида айтилганидек давлат, халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида фақат ўзининг ҳаракатлари, яъни ўз органларининг ҳаракатлари учун халқаро ҳуқуқий жавобгарликка тортилади. Давлат ҳудудида бошқа давлатларнинг халқаро ҳуқуққа зид ҳаракатларидан ёки унинг ҳудудида туриб,. учинчи давлатга қарши хатти-ҳаракатлардан келиб чиққан давлат жавобгарлиги ҳолатида ҳам бу адолатлидир. Бундай ҳаракатларнинг ик ки туркумиии

фарқлаб олмоқ лозим. Булар, хусусан, тегишли давлат ҳудудида унинг розилиги билан бошқа давлатларга қарши учинчи давлат амалга ошираётган ҳаракатлар унинг розилигисиз амалга оширилаётган ҳаракатларга киради. Агар бошқа давлатнинг халқаро ҳуқуқнинг бузилиши ва учинчи давлатга қарши қаратилганлиги билан кўзга ташланиб турган шу давлат рози лиги билан амалга оширилган ҳолатлар юз берса, мазкур давлат ҳам чет эл давлатининг ҳуқуқда зид ҳаракатлари иштирокчисига айланади. Бу масъулият фақат шу ҳолат учун розилик ёки умумий розилик бўлиши мумкин. Кўпинча бундай жавобгарлик тўғрисидаги ма сала шундан келиб чиқадики, унда у ёки бу давлат ҳудуди да ҳарбий базалар ўрнашган бўлади. Ҳудудда учинчи давлатга нисбатан зид фаолият учун фойдала нилаётган чет эл харбий базалари бўлган давлат бундай ҳаракатларнинг иштирокчиси бўлади ва манашу ҳаракатлар учун жавоб беради, Чунки, мазкур ҳаракатлар давлатнинг ҳудудида база ташкил этиш тўғри сидаги битимда ифодаланган мазкур давлат розилиги билан амалга оширилади. Чет эл давлатининг учинчи давлатга қаратилган ҳуқуққа зид ҳаракатлари шу давлат ҳудудидан ёки ҳудудида туриб унинг очиқ ифодаланмаган ёки сукут сақлаб ифодалаган розилиги билан амалга оширилган тақдирда бу давлат, агар унинг органлари зарур ҳушёрлик кўрсатмаган ва чет эл давлатининг бунга ўхшаш хатти-ҳаракатларига хотима бериш учун чора кўрмаган бўлсагина бундай ҳаракатлар учун жавобгар бўлади. Масалан, агар А давлатининг элчихонаси Б давлатининг ҳудудида жойлашган бўлса-ю, унинг ҳудудида туриб, С давлатига қарши актив фаолиятни авж олдириб юборган бўлса ва бу ҳаракатдан халқаро ҳуқуқни бузишда фойдаланса, С давлати фақат А давлати жавобгарлиги тўғрисидаги масалани эмас балки Б давлатининг жавобгарлиги тўғрисидаги масалани ҳам илгари суриши мумкин. Агар ишнинг ҳолати Б давлати маъмурлари А давлати элчихонасининг қонунга зид фаолияти тўғрисида хабардор эканликлари ёки хабардор бўлиши кераклигини исботлаш. учун асос берса, Б давлатининг жавобгарлиги аниқ белгиланган деб ҳисоблаш мумкин.

Давлат ўз ҳудудида чет эл давлатининг ўз табиатига кўра бошқа давлатга қарши (масалан, ҳарбий базалар барпо этиш) қаратилган фаолиятини амалга ошириш учун рухсат берса, «зарур ҳушёрлик» муаммоси вужудга келмайди ва бундай давлат ҳар қандай ҳолатларда ҳам унинг ҳудудидан ёки унинг ҳудудида учинчи дав латга қарши амалга оширилган чет давлатнинг ҳуқуққа зид ҳаракатлари иштирокчисига айланади. Жавобгарликнинг аниқ муносабатлари туғилиши учун қоида тариқасида шу нарса зарурки, токи ҳуқуқ бузилишини амалга оширган давлатнинг ҳаракатлари бошқа давлатга аниқ зарар етказсин. Бу зарар моддий ёки номоддий тарзда ифодаланган бўлсин ва қонуний манфаатларга зид келсин. Бироқ, алоҳида хавфли қонун бузилишлар юз берган тақдирда умуман халқаро ҳамкорликка зарар етказишга асосланган жавобгарлик муносабатлари ҳам келиб чиқади. Халқаро ҳуқуқ нормалари, бузилганда етказилган зарарни икки асосий туркумга бўлиш мумкин. Булар: — моддий зарар (ҳар турли мулкий зарарлар); — оддий зарар (давлат суверенитетини чеклашнинг хилма-хил шаклларидан бошлаб, давлат шарафи ва нуфузига етказиладиган зараргача). Келтирилган зарар билан давлатнинг қонунга зид хатти-ҳаракати ўртасида сабабий, алоқа мавжуд бўлган шароитдагина жавобгарлик келиб чикади. 3. Давлат жавобгарлиги келиб чиқиши учун айбдорлик аҳамияти Халқаро муносабатларда давлат хатти-ҳаракатининг ҳар томонлама баҳоланиши, мақсадлар, бу хатти-ҳаракатнинг субъектив режалари, шу жумладан, халқ аро ҳуқуқда зид хатти-ҳаракатларни баҳолашни. ҳам ўз ичига олади. Кўпчилик ҳуқуқшунослар халқаро ҳуқуқда айб тушунчасининг аҳамияти тўғрисидаги қоидада бир фикрдадирлар.

Айб тушунчаси муайян псиҳологик муносабат сифатида давлатга нисбатан қўллаб бўлмайдиган тушунчадир. Давлат айби ижтимоий-сиёсий ходиса сифатидагина тушунилиши мумкин. Унинг маъноси шундаки, давлат, яъни унинг органлари, халқаро ҳуқуқни бузувчи хатти-ҳаракатларни онгли равишда амалга оширадилар. Бузилаётган нормалардан бехабарлик ёки уларнинг нотўғри талқин этилишига орқа қилиш, айбни йўқка чиқарувчи ёки оқловчи далил сифатида хизмат қила олмайди. Айб давлат томонидан унинг халқаро мажбуриятларни ҳар қандай бузиш ҳолларида қўйилади. Бироқ, оддий ҳуқуқий бузилишлар содир бўлганда ҳуқуқий бузилишга йўл қўйган давлат ўз айбсизлигини масалан, чегара зиддиятлари юз берганда исботлаш ҳуқуқига эга. Халқ.аро жиноятларга келганда шуни айтиш керакки, бу ўринда ҳаракатларнинг характери шундаки, бу ҳолда фақат давлатларнинг айби билан боғлиқ жиноятлар со дир бўлади (масалан, қуролли агрессия, апартеид сиёсати ва ирқий камситиш). Халқаро ҳуқуқда айб тушунчасининг қўлланилиши хусусияти шундаки, унинг даражаси ҳамиша ҳам жавоб гарлик ҳажмига таъсир кўрсатавермайди. Тамомила ёки асосан моддий зарар етказиш билан ҳуқуқий бузилиш лар тўғриспда гап борганда, жавобгарлик ҳажми ички давлат ҳуқуқида (айниқса, фуқаролик ҳуқуқида) бўлганидек асосан етказилган зарар ҳажми билан белгиланади. Бошқа турдаги жиноятчилик тўғрисида, айниқса агрессия ва, бошқа халқаро жиноятлар тўғрисида гап борганида давлатнинг айби даражаси унинг жавобгарлигини белгилаш учун катта аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Масалан, 1947 йили Болгария, Венгрия, Италия ва Руминия билан тузилган тинчлик шартномаларида бу давлатларнинг жавобгарлик ҳажми шундай ҳозирги ҳолатни ҳисобга олиб белгиландики, улар ўз вақтида Германия билан муносабатни узиб, унга қарши урушда иштирок этгандилар. 1947 йилги Финландия билан тузилган тинч лик шартномасида ҳам бу давлат Германия билан муносабатларни узганлиги ҳисобга олинган эди.

4. Ҳуқуқий фаолиятнинг зарарли оқибатлари учун давлат жавобгарлиги Халқаро ҳуқуқий жиноятчилик давлат жавобгарли ги учун умумий асос эканлигини эътироф этган ҳолда шуни айтиш керакки, фан-техника тараққиёти таъсири остида давлатнинг тўғри фаолияти туфайли ҳам етказилган зарарни ундириб олиш муаммоси юзага келди. Бу ҳолат ядро энергиясининг ихтиро қилиниши ва уни қўллаш шакллари жадал ривожлаиганлиги, ракета техникаси такомиллаштирилганлиги ва ниҳоят космик фазони тадқиқ этиш ҳамда ўзлаштириш билан боғлиқдир. Бу ўринда гап дангаллик учун жавобгарлик деб аталувчи ҳолат хусусида бормоқда. У ҳуқуқий жиноятчиликка қараганда бошқача асосга эга бўлиб, аслида фақат юқори хавфлилик манбаларидан фойдаланиш натижасида келтирилган зарарнинг ундирилишини билдиради. Халқаро ҳуқуқ Комиссияси, шунингдек БМТ Бош Ассамблеяси XXVIII сессияси. олтинчи қўмитаси эътироф этганидек ҳуқуқий жиноятчилик ва дангаллик учун жавобгарлик асосларининг хилма-хиллик муносабати билан бу икки масалани биргаликда кўриб чиқиш тўғри эмас. Халқаро битимлар, масалан, космик объектлар томонидан етказилган зарар учун халқаро жавобгарлик тўғрисидаги Конвенция (1972 йил), давлат томонидан ўзининг халқаро мажбуриятларни бузиш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда, фақат ҳуқуқий тўғри фаолият билан келиб чиққан зарар фактини ҳисобга олиб, моддий за рарни муайян даражада қоплашни кўзда тутади. Конвенциянинг 2-моддасида белгилаб қўйилганидек, учирувчи давлат ўзининг космик объекти томонидан ер юзасида ёки парвоздаги ҳаво кемасига келтирилган зарарга товон тўлаш учун абсолют жавобгарликка эга. 5. Халқаро жиноятчиликнинг классификацияси Халқаро ҳуқуқнинг классик таълимоти қоида тариқасида халқаро жиноятчиликни гуруҳлар ёки туркумларга, ўз характери ижтимоий

хавфлилик даражаси ёки объект хусусиятига боғлиқ ҳолда бўлинишига халақит бериб келарди. Халқаро ҳуқуқнинг ҳозирги давр ривожи, унда янги норма ва тамойилларнинг пайдо бўлиши бу ҳолга чек қўйди. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг бузилиши халқаро муносабатларни нормал сақлаб туриш учун айниқса, хатарли бўлган янги норма ва тамойиллар халқаро ҳуқуқий жиноятчиликдан энг хавфлиларини, халқаро жиноятчиликни ажратиб олиш заруратини туғдирди. Давлатлар халқаро жиноятлар қилиши мумкинлиги тўғрисидаги ғоя кўпгина халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифодасини топди. Ҳозирги давр халқаро ҳуқуқшунослари халқаро ҳуқуқий жиноятларни икки туркумга халқаро жиноятлар ва бошқа халқаро ҳуқуқий бузилишларга бўлишни асослаб берди. Ҳозирги вақтда бундай бўлиниш тобора кенг эътироф этилмоқда. БМТнинг халқаро ҳуқуқ Комиссияси жавобгарлик тўғрисида қабул қилган, модда (19-модда) лойиҳасида давлатларнинг халқаро жиноий хатти- ҳаракатларини икки туркумга — халқаро жиноятлар ва халқаро деликтлар (ҳуқуқ бузилишлик) бўлишни кўзда тутади. Халқаро жиноятларни барча давлатларнинг ҳаётий муҳим манфаатларига дахлдор ўта хавфли жиноий хатти-ҳаракатлар сифатида таърифлаш мумкин. Халқаро деликтлар туркумига бошқа ҳамма халқаро жиноий хатти-ҳаракатлар киради. Агрессия уруш энг оғир халқаро жиноятларнинг биридир. БМТ халқаро ҳуқуқ, Комиссияси томонидан тайёрланган моддалар лойиҳасида (19-модда) халқаро жиноятчиликка мисол сифатида агрессия, мустамлакачилик қулчилик геноцид, апартеид, ҳаво ва денгизларни кенг кўламда ифлослантириш кўрсатиб ўтилган. Халқаро жиноятларнинг оддий ҳуқуқий жиноятлардан фарқловчи объектив хусусияти ҳуқуқий бузилишга йўл қўйган давлат билан бошқа давлатлар ўртасида халқаро мажбуриятларни бузиш ҳоллари рўй берганида келиб чиқувчи ҳуқуқий муносабатларни кўрсатиш мумкин. Халқаро жиноятчилик содир қилинганида фақат зарар кўрган давлатнинг манфаатларига дахлдорлик юз бермайди, балки бошқа давлатлар манфаатла -

рига ҳам дахлдор бўлади., Бу ҳолатда жавобгарлик му носабати қонунни бузган давлат билан бошқа барча дав латлар ўртасида келиб чиқади. Деликтлар рўй берганда бундай муносабатлар фақат бевосита зарар кўрган дав лат билан қонунни бузган давлат ўртасидагина келиб чиқади. 6. Халқаро ҳуқуқ ий жавобгарликнинг турлари ва шакллари Халқаро муносабатларда жавобгарликнинг икки ту ри фарқланади. Улар: сиёсий (номоддий) ва моддий жавобгарликдир. Бу турларни фарқлаш, албатта, етказилган зарар характерига тааллуқли бўлади. Кундалик турмушда давлатларнинг жавобгарлик турлари, ўзаро шунчалик боғланиб кетганки, гоҳи улар ўртасида аниқ чегара топиш қийин бўлиб қолади. Амалда шундай ҳоллар ҳам юз берадики, унда моддий зарар етказилиши сиёсий жавобгарликни ҳам келтириб чиқаради ёки аксинча. Сиёсий маънода етказилган зарар ортидан моддий жавобгарлик ҳам келиб чиқади. Лекин жавоб гарликни турларга бўлиш амалда ўзини оқлайди. Чунки,.бу бўлиниш жавобгарлик хажмини ҳам, жавобгар лик шаклларини ҳам анча аниқ белгилаш имконини яратади. Жавобгарлик шакли шундай воситаки , унинг воситачилиги. орқали. ҳуқуқий жиноят қилувчи у томондан халқаро ҳуқуқий жиноятчилик содир қилинганлиги оқибатларининг кўнгилсиз жиҳатларини четлаб ўтилиб, жа - вобгарлик даражаси белгиланади. Ҳар қандай ҳолатда жавобгарлик шакли аниқ қонун бузилиш жараёни билан белгиланади. Халқаро жавобгарликнинг ҳар иккала турида ҳам энг кўп учрайдиган шакллар ажратиб олинади. Сиёсий жавобгарлик до и расида бу шакллар санкциялар, ресторациялар ва сатисфикациялардан, моддий жавобгарлик доираси репарация ва реституциядан иборат. Санкциялар қон ун бузилишига йўл қўйган давлатга қарши халқаро ташкилотлар томонидан ҳам, шунингдек аниқ давлатлар ёки уларнинг г уруҳлари томони дан ҳ ам кенг маънода қў лланиладиган мажбурий тадбирларни ўз ичига олади.

Санкциялар аввало давлатнинг агрессия учун жавобгарлиги юз берганида қўлланилади. Германияга нисбатан иккинчи жа ҳ он урушидан кейин қўлланилган ҳаракатлар бунга мисол бўла олади. Чунончи, 1945 йил 5 июнда қабул қилинган Германиянинг енгилиши тўғрисидаги Декларация ва 1945 йилда Потсдам конфер ен циясида қабул қилинган Германия тўғрисидаги Декла рация Германиянинг окк у пация қи линишини, иттифоқчилар томонидан олий ҳокимиятни ўз қўлларига олинишини, ҳ удуднинг бир қисми н и ажратиб олишни ва бошқа чораларни кўзда тутарди . Халқаро санкциялар БМТ Низомида ҳам кўзда тутилган 39, 41, 42- моддалар асосида Хавфсизлик Кенгаши тинчликка хавф туғилган ҳолларда, тинчлик бузилганда ва агрессия актлари юз берганида ҳарбий ёки ноҳарбий характердаги мажбурий чоралар қўлланиши мумкин. 53-моддага асосан бундай тадбирлар минтақавий битимлар ва ташкилотлар доирасида Хавфсизлик Кенгаши ваколати билан. унинг раҳбарлиги остида амалга оширилиши мумкин. Юқорида кўрсатилган тадбир лар айни пайтда жамоа хавфсизлик кафолати ҳам, аг рессия учун жавобгарликдан келиб чиқадиган халқаро санкция ҳам ҳисобланади. Халқаро санкциялар бошқа халқаро жиноятлар (мустамлакачилик апартеид, гено цид сиёсати ва бошқалар) қилган давлатга нисбатан кам қўлланилади. Хусусан, БМТ Бош Ассамблеяси кўп маротаба мана шундай жиноятлар учун Жанубий Аф рика Рсспубликасига санкциялар қўллашни тавсия этган эди. Шунга биноан Хавфсизлик Кенгаши санкция лар қўллаш тўғрисида қарорлар қабул қилди, бироқ айрим давлатларнинг сиёсатлари туфайли бу санкцияларнинг самараси кам бўлди. Давлатлар бошқа давлат томонидан ўзининг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларига даҳлдор ҳуқуқий жиноятлар, гарчи улар қуролли кучларни қўлламасдан содир қилган тақдирда ҳам, жавоб тариқасида якка тартибда ўз - ўзига ёрдам доирасида мажбур қилиш характерида бўлган тадбирлар ҳам санкциялар ҳисобланади (репрес салия деб аталувчи санкциялар). Бунда шуни назарда т у тиш ке ракки, давлат қуролли кучлар ёрдамида ре прессалия амалга оширишлари мумкин эмас. Бу иш ноҳарбий характердаги тадбирлар билан

чекланмоғи лозим (дипломатия, савдо ва бошқа муносабатларни узиш, бож миқдорини ошириш ва бошқалар). Бунда албатта, мутаносиблик тамойилига риоя қилинмо ғ и даркор. Ресторация қ онунни бузган давлат томонидан аввал ги ҳолатни нг тикланиши ва шу билан боғлиқ барча к ў нгилсиз о қ ибатларни бартараф этишни кўзда тутади (масалан, қонунсиз бос и б олинган ерларни ташлаб ч иқиш , шу билан бо ғ ли қ ҳаражатларни к ў тариш). Сатисфакция ( қ аноатлантириш) зарар курган дав латга , унинг шарафи ва нуфузига етказилган номатери ал зиён , содир бўлган тақдирда амалга оширилади. Са тисфакцияни н г энг характерли к ў р и нишлари: расман таассуф ёки ҳамдардлик билдириш; кечирим сўраш; бундай н оҳуқуқий акциялар келгусида содир қилинма слиги тўғрисида ишонтириш; зарар к ў рган давлатнинг байро ғ иг а таъзим қилиш ёки унинг г и мнини тегишлича тантанали в азиятда ижро этиш; ноқонуний актларнинг олдини олишга қаратилган махсус қонунлар чи қ ариш ва айбдор шахсларни жазолашдан иборат. Амалда сатис факция кўпинча ресторация билан жуда яқин туради, шунинг учун уларни фар қ лаш қийин. Репарация моддий жавобгарликнинг асосий шакли бўлиб, етказилган моддий зарарни пул, мол, хизмат к ў рсатиш ва бошқа турдаги ишлар орқали қоплашни ў з ичига олади. Олдинги ҳолатни тиклаш мумкин бўлмаган тақдирда репарация амалга оширилади. Реституция тортиб олинган ёки зиён етказилган мод дий бойликлар (масалан, бадиий асарлар, транспорт воситалари)ни қайтариш ёки тиклашни билдиради. Реституцияни асоссиз равишда йўқ қилиб юборилган ёки зарар келтирилган молдунё, бинолар, санъат асарлари ва бошқаларни шунга ўхшаш ва тенг баҳодаги нарсалар билан алмаштиришни билдирувчи субституциядан фар қ лай билиш керак .

7. Халқаро ташкилотларнинг жавобгарлиги Ҳукуматлараро халқаро ташкилотларнинг жавобгар лиги ўзига хос характерга эга бўлиб, бу хусусият уларнинг халқаро ҳуқуқий субъектлигидан келиб чиқади. Хилма-хил халқаро ташкилотлар уларнинг таъсис актлари (Низомлари) билан боғлиқ ҳолда бир хил бўлмаган ҳажмдаги ҳуқуқий субъектлиликка, бинобарин, жа вобгарликнинг турли ҳажми ва чегараларига эгадир. Ҳозирги вақтда халқаро ҳуқуқ таълимоти ва халқаро тажриба халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқий жавоб гарлик ва халқаро эътирозлар субъектлари ҳисобланишини эътироф этади. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқий жавобгарлик ва халқаро эътирозлар субъектла ри ҳисобланади. Лекин улар яқиндан бошлаб, халқаро муносабатларда фаол қатнашмоқда, шунинг учун уларнинг жавобгарлиги муаммоси эндигина ишлаб чиқила бошланди. Космик фазони тадқиқ этиш ва ундан фойдаланишга доир бир қатор халқаро шартномалар (1967 йилда қабул қилинган космик фазони, шу жумладан Ой ва бошқа самовий қисмларни тадқиқ этиш ва фойдаланиш бўйича давлатларнинг фаолияти тамойиллари тўғрисидаги шартнома, 1968 йилда қабул қилинган космик фазога учирилган косманавтларни қутқариш, косманавтлар ва объектларни қайтариш тўғрисидаги битим, 1972 йилда қабул қилинган космик объектлар томонидан ет казилган зарар учун халқаро жавобгарлик тўғрисида Конвенция) тўғридан-тўғри кўрсатадики, халқаро таш килотлар амалга ошираётган космик фаолият натижасида етказилган зарар учун халқаро ташкилот ҳам, унда қатнашаётган давлатлар ҳам жавобгар бўлади. Халқаро ташкилотнинг жавобгарлиги тўғрисидаги масала унинг органлари томонидан содир этилган ҳуқуқий жиноятлар юз берган ҳолатда, мазкур ташкилот таъсис актининг нормаси бузилганми ёки умумий халқ аро ҳуқуқ нормаси бузилганми ёхуд ташкилотнинг ички ҳуқуқ нормаси бузилганми, бундан қатъий назар келиб чиқади. Халқаро тажрибада шундай

ҳоллар ҳам маълумки, БМТ ўз қуролли кучлари таркибидаги шахслар, томонидан содир этилган хатти-ҳаракатлар учун ҳам жавобгарликни эътироф этган. Бу ўринда БМТ 1965— 1967 йилларда БМТ қуролли кучларининг Конгодаги операциялар оқибатида бир қатор мамлакатларнинг фуқароларига ва уларнинг мол-мулкига етказилган за рарни қоплаш учун давлатлар билан битим тузилганлигини кўрсатиб ўтиш кифоя. Халқаро ташкилотларнинг мансабдор шахслари том онидан шу ташкилот таъсис ҳужжатини бузган ҳолда содир қилинган хатти-ҳаракатлари учун жавобгарлиги алоҳида аҳамият касб этади. Бу ҳолатда икки томонлама жавобгарлик келиб чиқиши мумкин. Халқаро таш килот ўз ҳуқуқ доираси чегарасидан ташқари чиқувчи хатти-ҳаракатларга йўл қўйганлиги учун шу ташкилот аъзолари бўлган давлатлар олдида унинг Низоми бу зилганлиги учун жавоб беради. Агар ташкилотнинг хатти - ҳаракатлари умумий халқаро ҳуқуқ, бузилишига ҳам олиб келган бўлса, у ҳолда бу ташкилот умумий халқ - аро ҳуқуқ, учун ҳам жавоб беради. Халқаро ташкилотлар суверен шаклланган уюшмалар бўлмаганлиги учун ва уларнинг хатти-ҳаракатлари кўпинча аъзо бўлган давлатлар хатти- ҳаракатлари билан ташкилот ялпи органи қарорини амалга оширишда содир этилган ҳаракатлар белгиланганлиги учун дав латларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги масала ҳам ке либ чиқади. Шунингдек, кўпинча халқаро ташкилотнинг ўзи унинг ҳаракатлари оқибатида етказилган моддий зарар қоплаш қудратига эга бўлмаслиги мумкин. Шу туфайлп амалда шундай йўл тутилмоқдаки, моддий жавобгарлик ҳолати туғилган тақдирда халқаро ташкилот билан бирга шу ташкилот аъзолари бўлган давлатлар ҳам бу жавобгарликни ўз зиммасига олади. 1972 йил 29 мартда қабул қилинган космик объектлар томонидан етказилган зарар учун халқаро жавобгарлик тўғрисидаги Конвенцияда, жумладан, мана шундай биргаликдаги жавобгарлик кўзда тутилади. Халқаро ташкилотнинг халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида давлатдан фарқ қилиши ва унинг фаолиятидаги вазифаси ташки лот жавобгарлигининг аниқ шаклларига таъсир кўрсатади. Масалан,

ташкилотнинг сиёсий жавобгарлиги шакллари тўғрисидаги масала жуда кам ишлаб чиқилган. Бироқ бу ўринда ташкилот хусусиятига зид бўлмаган ҳар қандай шаклда ҳам қўллаш мумкин. Халқаро ташкилот халқаро эътирозлар субъекти бўлиши мумкин (масалан, унинг қароргоҳига, мол мулкига, мансабдор шахсларга зарар етказилган тақдирда). Бундай ҳолатни тан олишда БМТ халқаро судининг 1949 йил 11 апрелдаги БМТ хизматида кўрилган зарарни қоплаш тўғрисидаги масала бўйича маслаҳат хулосаси муайян роль ўйнайди. Исроил террорчилари томонидан Иерусалимда Исроил билан араб давлатлари. ўртасидаги қуролли тўқнашув чоғида БМТ вакили граф Бернадотнинг ўлдирилиши муносабати билан БМТ халқаро суди Бирлашган миллатлар Ташкилоти халқаро ҳуқуқ субъекти ва халқаро ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ижрочиси бўлганлиги учун халқаро эътирозлар билдириш йўли билан ўз ҳуқуқларини амалга ошириш мумкин деб тан олинди. 8. Шахсларнинг халқаро жиноий жавобгарлиги Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқида шахсларнинг хал қаро жиноятлари учун халқаро жиноий жавобгарлик янги муҳим институт ҳисобланади. Унинг вужудга келишига асос бўлган нарса тинчликсевар давлатларнинг илгари сурган агрессив урушларнинг жинояткорона ғояси эканлиги бўлди. Биринчи ва иккинчи жаҳон урушлари ўртасидаги муддатда халқаро ҳуқуқнинг бу борадаги нормалари шаклланди, уларга биноан агрессив уруш халқаро жиноятдир ва бинобарин, халқаро жиноятчиликни келтириб чиқаради деб эълон қилинди. Уруш қонунлари ва одатларини бузиш учун жавобгарликни кўзда тутувчи халқаро ҳуқуқ нормалари анча илгарироқ шаклланади. Гитлерчилар Германиясига қарши иттифоқчи давлатлар ҳарбий жиноятчиларнинг халқаро жиноий жавобгарлигини шакллантириб, бунда юқорида кўрсатилган нормаларга таяниб, бу нормаларни янада ривожлантиради.

Иккинчи жаҳон уруши вақтида ва ундан кейин ҳам Германияга қарши иттифоқчи давлатлар бу иттифоқнинг етакчи давлатларидан бири бўлган собиқ СССРнинг актив иштирокида ҳарбий жиноятчиларни жазолаш тўғрисида бир қатор халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилди. Уларнинг энг муҳимлари Гитлерчиларнинг ёвузликлари учун жавобгарлик тўғрисидаги Москва Декларацияси (1943), Оврупо мамлакатлари бош ҳарбий жиноятчиларни суд орқали таъқиб қилиш ва жазолаш тўғрисидаги Лондон битими (1945), 1945 йилда тузилган Нюренбергдаги халқаро ҳарбий трибунал Низоми, 1946 йилда Токиода қабул қилинган халқаро ҳарбий трибунал Низоми ва шу трибуналларнинг ҳукмлари ана шу шартнома ва битимларнинг таркибий қисмини ташкил этади. Шахсларнинг халқаро жиноятлар учун халқаро жи ноий жавобгарлиги ҳозирги халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган инстутидир. Тўғри, бир қатор халқаро ҳуқуқшунослар масалан, Г. Шварценбергер (Англия Бербер (ГФР) халқаро ҳуқуқда содир бўлган туб ўзгаришларни ҳисобга олмай, бундай институт амалда йўқ деб даъво қилишдан тўхтамаётирлар. БМТ Бош Ассамблеяси 1978 йилдаги XXXII сессиясида тинчлик ва инсоният хавфсизлигига қарши жиноялар кодекси лойиҳасини муҳокама қилишни янгилаганлигини таъкидламай бўлмайди. Бу лойиҳа халқаро Комиссияси томонидан тайёрланган ва 1954 йил Бош Ассамблеяга тақдим этилган эди. Унда, жумладан, тинчликка ва инсоният хавфсизлигига қарши жиноятлар халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят ҳисобланиб, бунинг учун тегишли шахслар жазоланиши кераклиги кўрсатиб ўтилган эди. Давлат жавобгарлиги билан бирга айрим шахсларнинг халқаро жиноий жавобгарлигини келтириб чиқарувчи халқаро жиноятларга келганда, у БМТ Бош Ассамблеяси томонидан тилга олинган жиноятлар кодексини муҳокама қилиш чоғида ишлаб чиқилши лозим эди. Халқаро ҳарбий трибунал Низоми (1945 йил) бундай жиноятларнинг уч тури: тинчликка қарши жиноятлар; ҳарбий жиноятлар; инсониятга қарши жиноятларни кўзда тутган. Ўтган давр мобайнида бундай жиноятлар мундарижаси кенгайди. Унга, шубҳасиз,

хусусан геноцид ва апартеид жиноятлари ҳам тааллуқлидир. 1948 йилда қабул қилинган геноцид жиноятчилигининг олдини олиш ва шундай жиноятлар содир қилинганлиги учун жазолаш тўғрисидаги Конвенцияда геноцид халқаро ҳуқуқ нормаларини бузишни кўзда тутган эди (Конвенциянинг 1-моддаси). 1968 йилда қабул қилинган ҳарбий жиноятчилар ва инсониятга қарши жиноятчиларнинг жазо муддати ўтаганлиги тўғрисидаги Конвенцияни қўлламаслик ва апартеидни тугатиш ва унинг учун жазолаш тўғрисидаги 1973 йилги Конвенция, апартеидни инсониятга қарши қаратилган энг оғир жиноят сифатида таърифлайди. Шахсларнинг халқаро жиноий жавобгарлиги икки йўл билан яъни: .а) давлатлар бундай жиноятчиларни ўз жиноий қонунчилигига биноан суд қилишлари; б) айрим ҳолларда давлатлар халаро шартнома тузиш йўли билан халқаро жиноий суд ташкил этишлари мумкин. Нюренберг ва Токио халқаро ҳарбий трибуналлари мана шундай судларга мисол бўла олади. Шахсларнинг халқаро жиноятлар учун халқаро жи ноий жавобгарлик институти халқаро ҳуқуқнинг тегишли нормалари самарадорлигини таъминлаш учун катта аҳамиятга эга.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро ҳуқуқда аҳоли

Халқаро ҳуқуқда ҳудуд

Маъмурий жавобгарлик

Ўрмон қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик ( урмон конунчилигини бузганлиги учун жавобгарлик

Халқаро жиноят