Халқаро ҳуқуқда аҳоли - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро ҳуқуқда аҳоли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Халқаро ҳуқуқда аҳоли Режа : 1. Аҳолининг ҳуқуқий масалаларини халқаро тартибга солиш 2. Фуқароликнинг халқаро ҳуқуқий масалалари. 3. Чет элликларнинг ҳуқуқий ҳолати. 4. Қ очо қ лар . 5. Бошпана ҳуқуқи. 6. Хозирги халқаро ҳуқуқда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш.

1 . Аҳолининг ҳуқуқий масалаларини халқаро тартибга солиш Аҳолининг ҳуқуқий масалалари ва шахс мақоми бўйича халқаро ҳуқуқнинг асосий қоидалари асосан ички қонунлар орқали ҳал этилади. Муайян давлат доирасида яшаб, унинг юридик судлов қонунларига буйсунувчи ҳамма шахс давлат аҳолиси ҳисобланади. Давлатда яшовчиларнинг ҳуқуқий даражасига боғлиқ равишда аҳоли таркибини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: а) мазкур давлат фуқаролари (аҳолининг асосий таркиби); б) чет эл фуқаролари; в) икки томонлама фу қ ароликка эга бўлган шахслар (бипатритлар); г) фу қ ароликка эга бўлмаган шахслар (апатритлар). Турли давлатлар аҳолисининг ҳуқуқ ий даражаси бир х ил эмас. Пировард натижада бу мазкур давлат ижтимоий-и қ тисодий тузумининг моҳияти билан белгиланад и . Чун о нчи, қадимги, ўрта аср ва ҳозирги давр халқаро ҳуқуқ и тарихи ва унга мувофиқ бўлган давлатларнинг тарихи ва ҳуқуқ ида шу нарса характерлики, аҳол ининг муайян аниқ тарихий ҳу қ уқий ҳолати ҳар бир бос қи чда ўзига хос ани қ тарихий характерда бўлади. Бироқ бир хил ижтимоий тузум давлатлари ўртасида ҳам а ҳ олининг ҳуқуқ ий ҳолати, умуман ва айрим гуруҳ ларнинг ҳуқуқ ий ҳолати, хилма-хил бўлиши кузатилади. Бу шу билан изоҳланадики, ҳ ар бир мамлакатда ў зининг ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маданий ривожлан иш хусусияти мавжуд бўлиб, бошқа омиллар билан бирга (тарихий анъаналар, дин ва бошқалар) бундай ўзига хослик ана шу мамлакатда яшовчи шахслар ни нг ҳуқу қ лари ва мажбуриятларининг характ е ри ҳамда ҳ ажмига муайян таъсир кўрсатади. Аҳолининг ҳуқу қ ий ҳолати соҳасидаги халқаро ҳамкорлик қадим замонларда юзага келган бўлиб, у муттасил муста ҳ камланиб, кенгайиб, аҳолининг ҳуқуқ ий ҳолатига умуман тааллуқли ва фу қ аронинг аниқ ҳуқуқ лари эркинликлари ва мажбуриятларига до и р бевосита масалаларнинг тобора кен г доирасини қамраб олмо қ да. Шу муносабат билан тегишли халқаро ҳуқуқ нормалари миқдори кўпаймо қ да, мазмуни бойимо қ да ва

бинобарин, халқаро ҳуқуқ нинг давлатларнинг қ араб чи қ илаётган соҳасига ўзаро муносабатларида норма л аштирувчи роли ў сиб бормо қ да. Чет элликларнинг фу қ аролиги ва ҳ уқуқий аҳолининг халқаро ҳуқуқий масалалари давлатлар ҳамкорлигида бирламчи асосий ўринни эгаллаган. Бу масалалар давлатларнинг чет элдаги ў з фуқаролари ҳуқуқ ларини ҳ имоя қилишдан умумий манфаатдорлиги оқибатида к е либ чи ққ ан. Мазкур со ҳ адаги халқаро одатлар ва битимлар чет давлатларга савдо, иш ва бошқа алоқаларни амалга ошириш учун ж ў натган фу қ ароларнинг муайян ҳуқуқ лари минимумини таъминлашга қаратилгандир. Хўжалик ҳ аётининг уюшуви а ҳ олининг кўчиб юриши кенгайганлиги, халқлар ва мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий, мада н ий ва бошқа ало қ аларнинг ҳ ар том о нлама ривожланиши, чет элликлар мақоми, фуқаросизлик ҳолатининг олдини олиш ёхуд тугатиш, бошпана ҳуқуқ и, қ очоқлар ҳ уқуқи ва бошқа ҳ олатларга тааллу қ ли халқаро ҳуқуқий нормаларнинг анча кў пайишига олиб келади. 2. Фуқароликнинг халқаро ҳуқуқий масалалари Фуқаролик деганда, давлатга нисбатан ҳуқуқлар ва мажбуриятларга эга бўлган, уларнинг муқимлиги билан характерланган шахснинг давлат билан сиёсий - ҳуқуқий алоқаси тушунилади. Бу алоқанинг муҳимлиги: қоида тариқасида инсон туғилганидан бошлаб бутун ҳаёти мобайнида сақланади: давлатларнинг майдон доираси билан чекланмайди, яъни инсон қаерда — ўз мамлакатидами ёки чет элдами бўлганлигига боғлиқ бўлмаган ҳолда сақланади. Фуқаролик учун у фақат ўз давлатига нисбатан мажбуриятларга эга бўлиши эмас, балки у муайян ҳуқуқлар ва эркинликларга эга эканлиги ҳам муҳимдир. Фуқаролик институти ўрта аср даврида мавжуд бўлган ва асосан шахснинг монарх ёки якка ҳокимиятига буйсундиришни билдирган фуқаролик институти ўрнини эгаллади. Фуқароли к аввало, ички давлат институтидир. Шунинг учун ҳ ар бир давлат тарихий тара ққ иётида фу қ ароликнинг ўзига хос тарихи бўлади.

Фуқаролик институти халқаро ҳуқуқ ий а ҳ амиятга ҳ ам эга. У бир давлатнинг фуқароларини бошқа давлат фуқароларидан ҳ амда фуқаролиги бўлмаган шахслар (апатридлар)дан фар қ лайди. Ў з фуқаролиги жи ҳ атидан инсон бошқа давлат ҳудудида бўлган чоғида чет э лликлар учун кўзда тутилган муайян ҳуқуқ лардан фойдаланади. Бундан ташқари чет элда бўлган фу қ аролар ў з давлатлари томонидан дипломатик му ҳ офаза ҳ у қ у қ ига ҳ ам эга. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 22-моддасида: “Ў збекистон Республикаси ўз ҳудудида ҳ ам, унинг таш қ арисида ҳ ам ў з фуқароларини ҳуқуқ ий ҳ имоя қилиш ва уларга домийлик кўрсатишни кафолатлайди ” ,—деб кўрсатилган. Халқаро ҳуқуққ а ҳ амма учун бирон-бир камситилишсиз инсон ҳ уқуқлари ва асосий эркинликларини ялпи ҳ урматлашни кўзда тутувчи шахснинг ҳуқуқ ий ма қо мига тааллу қ ли мутла қ о янги нормалар пайдо бўлди. Ҳозирги халқаро ҳуқуқ да фуқаролик масалаларига тааллуқли тамойил ва нормалар асосан БМТ Низомида, БМТ томонидан қабул қилинган 1957 йилги турмушга чи ққ ан аёлнинг фуқаролиги т ўғ рисидаги Конвенцияда, 1965 йилги ир қ ий камситишнинг барча шаклларини тугатиш тўғрисидаги Конвенцияларда, 1966 йилги инсон ҳуқуқ лари тўғрисидаги Пактда, 1973 йилги апартеид жиноятларнинг олдини олиш ва шундай жиноят қилганлиги учун жазолаш тўғрисидаги Конвенцияда, шунингде к кўплаб минта қ авий ва давлатлар ўртасидаги шартномаларда иф о даланган. Ҳар бир давлат ў з қонунларига к ў ра ким унинг фуқар о си бўлиши мумкинлигини белгилаб қў яди. Ту ғ илиш. Фуқаролик асосан туғилиш бўйича қ ў лга киритилади. Шунинг учун ҳ ар қандай давлатнинг қо нунида болаларнинг фу қа ролиги тўғрисидаги масала ҳа миша ало ҳ ида а ҳ амиятга эга бўлиб келди. Уни ҳ ал қилишда давлатлар икки тамойилга амал қ илади. Булар “Қон тамойили ” ( “ миллий тамойил ” ) ва “ замин тамойили ” (ҳудудий тамойил)дир. “Қон тамойили”га биноан янги туғилган болалар нинг фуқаролиги уларнинг ота-оналари эга бўлган фуқаролик билан белгиланиб, туғилиш

жойига боғлиқ бўлмайди. Кўплаб давлатлар Оврупо, Осиё ва бошқа қитъаларнинг мамлакатлари мана шу тамойилга амал қилмоқда. “Замин тамойили”га биноан боланинг фуқаролиги унинг туғилиш жойи билан белгиланиб, ота-оналарининг фуқаролиги билан боғлиқ бўлмайди. Лотин Америкасидаги кўпгина мамлакатларнинг давлатлари мана шу тамойилга амал қилади (масалан, Бразилия фуқароларидан мамлакатдан ташқарида туғилган бола Бразилиянинг фуқароси ҳисобланмайди). Амалда барча давлатларнинг қонунида ҳар иккала тамойил ҳам у ёки бу даражада ҳисобга олинади ва бунда, одатда, мазкур давлат фуқаролигини бериш фойдасига имтиёзлар кўзда тутилади. Боланинг ота-онаси бир хил фуқароликка эга бўлмаган тақдирда, кўплаб мураккаб масалалар келиб чиқади. Бир қатор ривожланган давлатлар (Англия, Италия, ГФР ва бошқалар)нинг қонунлари бундай ҳолатларда мана шу давлатлардаги мавжуд эркак ва аёллар ўртасидаги нотенглиликни ифодалаб, отанинг фуқаролигига биринчи галда имтиёз беради. Бу шуни билдирадики, мазкур давлат фуқаролигига эга бўлган ота-онадан туғилган бола фақат отасигина шу давлатнинг фуқароси бўлса, ўшанда мазкур давлат фуқаролигини олади. Натураллашиш. Бу туғилгаидан кейин (шахснинг илтимосига кўра, никоҳ ёки болани асраб олиш ҳолатларида) бирон-бир давлатнинг фуқаролиги қабул қилинишини билдиради. Шахснинг илтимосига кўра, натураллашиш (фуқаролиги бўлган ёки чет эл фуқароси бўлган ҳолатлар) энг кўп тарқалган. Аризаларни қараб чиқиш тартиби ва фуқароликка қабул қилиш шароитлари давлат қонунлари билан белгиланади. Кўпчилик мамлакатлар тажрибасига кўра, мазкур давлатда муайян вақт мобайнида (Англияда 7йил, АҚШ ва Францияда 5йил, Ўзбекистонда 5 йил ва бошқалар) яшаб туриш зарурияти мазкур мамлакат тилини билиш, “яхши хулқ ва яхши аҳлоқ”, муайян ёшга етиш, мазкур давлатда муқим яшаш учун жойлашиш истаги ва бошқа шартлар хосдир. Бу талабларда ривожланган мамлакатларнинг фуқаролигини қабул қилишга

синфий ёндашув, сиёсий, ижтимоий, миллий ва бошқа сабабларга кўра кераксиз топилган шахсларнинг натураллашувига рад жавоби бериш учун асос ва сабаблар вужудга келтиришга интилиш ўз ифодасини топган. Никоҳ ҳолатида натураллашиш ҳам асосан давлатларнинг ички қонунчилиги билан тартибга солинади. Натижада кўпчилик ҳолатларда турмушга чи ққ ан аёл фуқароликдан ма ҳ рум бўлган шахс ёки фуқароликка эга бўлган шахс ҳолатига тушиб қолиши мумкин. Хотин- қ изларнинг ҳолатини енгиллаштириш ма қ садида 1957 йилги БМТ доирасида турмушга чиқ қ ан аёлнинг фуқаролиги тўғрисидаги Конвенция ишлаб чиқилган, эди. Бу Конвенция нико ҳн инг тузилиши ёки бекор қилиниши, нико ҳ ҳолати амалда бўлган вақт г а эрининг фу қ ароликни ўзгартириши ҳам ўз-ўзидан хотиннинг фуқаролигига таъсир этмаслиги кўзда тутилади. Чет эл аёли ў з илтимосига к ў ра эрининг фуқаролигини махсус соддалаштирилган натураллашиш тартибида қ ў лга киритиши мумкин. Асраб олиш чоғида бола асраб олувчилар фуқаролигига ў тади. Фуқароликка эга бўлишнинг хусусий ҳ олатлари реинтеграция (дастлабки фуқароликни тиклаш)дан иборатдир. Шунингдек халқ а ро ҳуқуқий тажрибада оптация ва репатриация натижасида фуқароликни ўзгартиришнинг ало ҳи да ҳ одисалари маълум. Оптация (фуқароликни танлаш) бир давлатдан иккинчи давлат ҳудудига ўтиш чо ғ ид а содир бўлади. Шу ҳудудда яшовчи аҳоли ў з хо ҳ иши билан ва якка тартиб д а фуқароликни танлаши, ўзининг олдинги фуқаролигини сақлаши ёки ҳудуди топширилган давлат фуқаролигини қ абул қилиши мумкин. Айни чо ғ да танлаб олувчи ў зи танлаган фуқароликка тааллуқли давлат ҳ удудида яшаши кўзда тутилади. Масалан, 1947 й и ли Иккинчи жа ҳо н уруши о қ ибатлари билан бо ғ лиқ ҳолда ҳ удудий ўзгаришлар чоғида тинчлик шартномаларида оптация кўзда тутилган эди. 1957йил 25мартдаги репатриация тўғрисидаги собиқ Совет — Польша бит и ми бўйича собиқ СССР ҳудудида яшовчи 1939 йил 17 сентябргача Польша фуқаролигига эга

бўлган шахслар Польшага репатриация қилинишлари ва у ерда бу шахсларга ўз-ўзидан Польша фуқаролиги берилиши мумкин эди . Фуқароликка тикланиш ва фуқаролик инъом этиш ҳ озирда камдан-кам содир бўлади. Тиклаш чоғида бирламчи фуқароликни олишнинг соддалаштирилган тартиби қўлланилади. Фу қ ароликни йўқотиш: фу қ ароликдан чиқиш; ун и ўз-ўзидан й ўқ отиш; фу қ ароликдан ма ҳ рум қилиш туф ай ли содир бўлади. Фуқароликдан ч и қиш учун, аввало, белгиланган тартибда мазкур давлат қонунларида белгиланган тартибда, шу тўғрида илтимос билан мурожаат қилувчи шах с нинг ташаббуси билан бўлади. Бунда давлат фуқароликдан чиқиш тўғрисидаги илтимосга рад жавобини бер и ш ҳуқуқ ига эга. Фуқароликдан чи қ ишда рад жавоби берилиши бўйича асослар одатда давлатнинг қонун ҳужжатларида кўрсатилади. Мазкур давлат фуқаролигига номувофиқ ли к ва шу давлатнинг фу қ ароси томонидан содир қ илинган хатти -ҳаракатлар мазкур давлат қ онунларига асосан кўр иб чи қ илади ва унинг натижасига к ў ра фуқаролик автоматик равишда йўқотилиши ёки фу қ ароликдан ма ҳ рум қ илиниши мумкин (масалан, Англия, А Қ Ш, Италия, Франция). Бунда, одатда, туғилиши бўйича фуқаролар ва натураллаш тартибида фуқарол л икни олувчи шахслар ў ртасидаги фарқлар ҳисобг a олинади. Ўз-ўзидан фуқароликни й ўқо тишга сабаб б ў лувчи хатти -ҳаракатларга: бошқа давлат фу қ аролигини қабул қилиш, бошқа давлат ҳ арбий хизматига кириш, уруш вақтида қочоқли к, уруш ва фавқулоддаги ҳолатларда ҳ арбий хизматдан б ў йин товлаш ва бош қ алар киради. Натураллаш йўли билан фу қ ароликка эга бўлган шахсларнинг ҳолис эмаслиги намоён бўлган та қ дирда (Англия) натурализация бўйича фуқароликка эга бўлган номувофиқ деб ҳ исобланувчи ташкилотлар билан ало қ ада бўлиш ва К онституция тамойилларига соди қ лик тўғрисида ша ҳ одатлик бермаслик ( АҚШ ) ва бош қ а ҳолатларда фу қ аролик йўқотилади. Икки фуқаролик чоғида шахс айни бир пайтда икки давлат фу қ ароли г и, яъни икки фу қ ароликка (б и патризм) эга бўлади. Бу ҳуқуқий мақом одатда

шахснинг хоҳиши билан юзага келмайди, балки у ёки бу давлатнинг қонунларига биноан фуқароликка эга бўлиш ва уни й ўқо тиш масалаларининг ҳ ар хил тарзда ҳал этилиши натижасида келиб чиқади. Бипатризм, агар ажнабийга турмушга чи ққ ан аёлга эрининг давлати фуқаролиги бериладиган бўлса (масалан, Бразилия) ва аёл ў з мамлакатининг фуқаролигини йўқотмаса (масалан, А ҚШ , Франция, Швеция), аёлнинг чет элликка турмушга чиқиши туфайли икки фуқаролик юз бериши мумкин. Агар дастлабки фуқаролик давлати бу фуқароликдан чи қ ишни тан ол и шни рад эт са , натураллашиш туфайли ҳам икки фуқаролик юзага келиши мумкин. Икки фуқаролик ҳ олатида ҳар бир давлат халқаро ҳуқуққа биноан ў з фуқаросининг бошқа фуқаролигини тан олмаслиги ва унга фақат ў з фуқароси сифатида қ араши мумкин . Бу тан олинган қоида, хусусан, 1930йилги, фуқаролик тўғрисидаги қонунларнинг коллизиясига тааллуқли айрим масалалар тўғрисидаги Конвенцияда акс эттирилган. Унга кўра, “бир ёки икки фуқароликка эга бўлган шахс ҳар бир давлат томонидан ўзи эга бўлган фуқароликка тааллуқли фуқаролар сифатида қаралиши мумкин. Икки фуқаролик ҳолати бирон-бир имтиёз яратибгина қолмай, балки бир қатор ҳолатларда икки фуқароликка эга бўлган шахслар учун жиддий қийинчиликлар ҳам туғдиради. Бу мажбурий ҳарбий хизматни ўташ чоғида, айниқса, давлатлар ўртасида уруш юз берган ҳолларда, дипломатик ҳимоя чоғида ёки бошқаларда кўзга ташланади. Шунинг учун халқаро тажрибада икки фуқароликни камайтириш ва икки фуқароликка эга бўлган шахсларга нисбатан давлатлар ўртасида юзага келувчи масалаларни ҳал этишни мақсад қилиб қўйган кўплаб қарорлар мавжуд. Икки фуқаролик ҳоллари келиб чиқишининг олдини олиш тўғрисида Конвенциялар тузилиши керак. Уларнинг асосий тамойилидан бири шартлашувчи томонлардан бирининг фуқароси бўлган, иккинчиси бошқа томоннинг фуқароси бўлган ота-оналар ўзаро маслаҳат асосида болалари, учун томонлардан истаганларининг фуқаролигини танлаб оладилар.

Фуқаросизлик (апатризм), яъни шахснинг бирон-бир давлат фуқаролиги ҳолатида бўлмаслиги, шахс фуқароликни йўқотган, бироқ янги фуқароликка эга бўлмаган пайтда, чет элликка турмушга чиққан чоғида аёл ўз фуқаролигини ўз-ўзидан йўқотган, лекин эрининг давлати қонунлари бўйича унинг фуқаролигини олмаган пайтда; шахс фуқаролиги бўлмаган шахслардан шу туфайли унга фуқаролик бермайдиган давлатда туғилган тақдирда ва бошқа ҳолатларда юзага келиши мумкин. Фуқаролиги бўлмаган шахслар туб фуқаролардан ёмонроқ ҳолатда бўладилар. Улар давлат ўз фуқарола рига берадиган барча ҳуқуқлардан фойдаланмайдилар, шунингдек бирон-бир давлат томонидан дипломатик ҳимоя ҳуқуқига эга бўлмайдилар. Одатда фуқаролиги бўлмаган шахслар ўз ҳуқуқларида чёт эл фуқароларига тенглаштирилади. Бир қатор ривожланган давлатларда апатридлар ўз ҳуқуқлари бўйича ғоятда чекланган. Хусусан, иш олиш ҳуқуқи, ўз меҳнатига тенг ҳақ тўлаш ҳуқуқи, нафақалар олиш ҳуқуқида тенг эмас. 3. Чет элликларнинг ҳуқуқий ҳолати Чет элликлар — мазкур давлат ҳудудида яшаб, унинг фуқаролари бўлмаган ва бошқа давлат фуқаролигида турган шахслардир. Чет элликларнинг ҳуқуқий ҳолати ҳар бир давлатнинг қонунлари томонидан шу давлатнинг халқаро мажбуриятлари ҳисобга олинган ҳолда белгиланади. Ҳозирги ва қт да давлатлар чет элликлар нинг келиши учун паспорт — рухсат тизимига амал қилади. Давлатлар ўртасидаги битимга мувофиқ, одатда, ўзаро кел и шилган асосда чет элликларнинг визасиз келиши кўзда тутилиши мумкин. Чет элликларнинг ҳуқуқий ҳолатига келганда, энг кўп тарқалганлари мувофиқлик ва миллийлик ҳолати, одатда, халқаро савдо шартномаларида кўзда тутиладиган мувофиқ ли к ҳо лати чоғида давлат бо шқ а давлатнинг фуқаролигига ҳар қандай учинчи давлат фуқароси фойдаланадиган ёки

фойдаланаётган ҳуқуқларга ў хшаш ҳуқуқларни беради. Бу ҳолат чет элликлар турли давлатлар фуқаролигига бир хил муносабатларни кафолатлайди. Миллий ҳолат чет элликларни ҳам ҳуқу қ ларда мазкур давлат фуқаролари билан тенглаштиришни билдиради. Ҳозирги ва қ тда ҳозирги замон халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойилларидан бири - инсоннинт асосий ҳуқуқ лари ва эркинликларини ҳ урматлаш тамойилига биноан давлатлар ҳамма учун, шу жумладан, чет элликлар учун ҳам мана шу ҳу қ у қ лар ва эркинликлар ҳ урматланиши ҳамда уларга риоя қилинишига к ў маклашмо қ лари лозим. Чет элликларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари ўша давлат Конституцияси ва бошқа қонун ҳужжатларида белгиланади. Давлатларнинг чет элликларга нисбатан хал қ аро мажбуриятлари икки томонлама шартномалар (масалан, савдо шартномалари, консуллик конвенциялари), ҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги ш артномалар ва инсоннинг асосий ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига тааллуқли кўп томонлама битимларда (масалан, инсон ҳуқуқ лари тўғрисидаги Пактлар) ў з ифодасини топади. Ҳ озирги давлатларнинг кўпчилигидаги чет элликларнинг ҳуқуқий ҳ олати шундан далолат берадики, уларнинг одатда, давлат и шлари билан бо ғ ли қ фаолиятига бевосита тааллу қ ли бўлган ҳуқуқлар (сайлаш ва сайланиш, давлат лавозимларини эгаллаш ва бошқа ҳ ужжатлар)дан фойдаланмайдилар. Шунингдек улар ҳ арбий мажбуриятни бажармайдилар, фу қ аролик ҳуқуқи соҳасида чет элликлар ҳаракатсиз мулкка эга бўлиш ҳ уқуқидан чекланадилар, бир қ атор касбларни эгаллашларига йўл қў ймайдилар. Чет элликлар солиқ тўлашга, фуқаролик мажбуриятларини бажариш ва улар жойлашган давлат қонунларини ҳурмат қилишга мажбур. Жиноят содир қ илган чет эллик ҳ ибсга олиниб, судланиш вз жойлашган давлатда жазога тортилиши мумкин. Жойлашган давлатнинг юридик судловига буйсуниб, чет эллик ў з фуқаролиги бўлган давлат билан ҳу қуқ ий алоқани й ў қотади. Шу муносабат билан ҳ ар бир давлат, чет элда бўлган ў з фуқароларининг дипломатик ҳимояси ҳуқуқ идан фойдаланиши мумкин. Бундай ҳимоя

давлатларнинг дипломатик ва консуллик ваколатхоналари орқали амалга оширилади. 4. Қочоқлар Қочоқлар муаммоси бугунги кунда халқаро ҳамжамият олдида турган энг мураккаб масалалардан биридир. У БМТ томонидан доимий муҳокама қилинадиган қочоқларни ўз вақтида ҳимоя қилиш йўл-йуриқларини қидириб топишга ҳаракат қилинадиган долзарб масаладир. БМТ ташкил топганидан буён жаҳоннинг турли минтақаларида қочоқларни ҳимоя қилиш ишини кучайтирмоқда. 1951 йилда БМТнинг қочоқлар иши бўйича Олий Бошқарув комиссари ташкил топганида унинг ваколати тахминан бир миллион қочоққа қаратилган эди. Ҳозирги кунда уларнинг сони 17,5 миллиондан ошди. Яқин шарқдаги 2,5 миллион фаластин қочоқлари бу ҳисобга кирмайди. Бундан ташқари 25 миллион киши мамлакатлар ичида туб жойидан бошқа жойларга кўчиб юради. Давлат ичидаги кўчманчи кишилар деганимизда ўз давлати ҳудудини тарк этмайдиган, ўз яшаш жойларини мажбуран ташлаб чиқиб кетадиган шахслар тушунилади. Турли зўравонликлар натижасида ўз ватанини ташлаб кетиши ҳолатлари содир бўлмоқда. Иккинчи жаҳон уруши ва 1945 йилдан буён бўлиб ўтган тахминан 130 қуролли тўқнашувлар натижасида бутун дунёда миллионлаб кишиларнинг оммавий равишда ўз юртидан чиқиб кетишига сабаб бўлди. 1946 йилнинг иккинчи ярмида БМТ Бош Ассамблеясининг иккинчи сессиясида қочоқлар иши бўйича Халқаро ташкилот вужудга келди. Қочоқлар бўйича халқаро ташкилот фаолияти урушдан кейинги даврда сиёсий танглик ва молиявий етишмовчиликлар натижасида баҳсли масалалардан бирига айланди. 54 аъзо давлатдан фақат 18 таси ташкилот бюджетига бадал тўлаб турар эди. Бундан ташқари ташкилот фаолиятини молиялаштириш учун харажатлар янада ўсиб, 1951 йилда 400 миллион АҚШ долларига етди.

Кейинчалик шу нарса маълум бўлдики, БМТ доирасида қочоқларга ёрдам бериш учун халқаро ҳамкорликни янада кучайтириш талаб қилина бошлади. Шунинг учун КИБХТнинг мандат муддати тугагунча бу ташкилотнинг функциясини ўз зиммасига оладиган янги ташкилот тузиш тўғрисидаги масала муҳокама қи лина бошлади. 1949 йил 3 декабрда Бош Ассамблея ўзининг 319А (IV) қарорида қочоқлар иши бўйича БМТнинг Олий Бошқарув комиссарини ташкил қилди. Мазкур Бошқарув 1951 йил 1 январда Бош Ассамблеянинг ёрдамчи органи сифатида 3 йил муддатга ташкил топган эди. Шундан буён мандата доимо навбатдаги 5 йилга узайтирилиб туради. Бошқарманинг қароргоҳи Женевада —Швейцарияда ва 100 дан ортиқ мамлакатларда ўз ваколатхоналарини очган. Ўзбекистон Республикасида жойлашган БМТнинг ваколатхонаси қошида кочоқлар масаласи бўйича бошқарма ташкил қилинган. 1991 бу халқаро ташкилотда 2300 ходим бор эди, ва умумий ва махсус дастурларга сарф қилияастгаа харажатлар ҳажми тахминан 862,5 млн. АҚШ долларини ташкил этарди. 5. Бошпана ҳуқуқи Халқаро ҳуқуқий тажрибага мувофиқ бошпана ҳуқуқи аввало бошқа мамлакатда ўзининг сиёсий фаолияти учун таъқиб қилинаётган шахсга ўз ҳудудига кириш ва шу ҳудудда яшаб туришга рухсат беришдан иборат давлат ҳуқуқини билдиради. Бошпана ҳуқуқи бу шахсни таъқиб қилаётган ўз давлатига топширишни кўзда тутади. Шахснинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш тамойилига биноан бошпана ҳуқуқи яна бир инсоннинг сиёсий фаолияти учун таъқиб қилишдан бошқа давлатда бошпана излаш ва шу бошпанадан фойдаланиш ҳуқуқини ҳам билдиради. Халқаро тажрибада бошпананинг икки тури учрайди, Булар ҳудудий ва дипломатик бошпана туридир. Ҳудудий бошпана кенг эътироф этилган бўлиб, у шахсга бошқа давлат ҳудудида бошпана берилишини билдиради. Жуда қадим замонларда пайдо бўлган бошпана беришнинг бу тури бизнинг замонамизда кам кенг эътироф этилган ва кўп қўлланилади. Дипломатик

бошпана хорижий давлатнинг дипломатик ёки консуллик ваколатхонасида шахгса (одатда, мазкур давлат фуқаросига) бошпана берилишини кўзда тутади. Бошпананинг бу тури фақат Лотин Америкасида қўлланилади ва тан олинади. БМТ доирасида 1948 йилда қабул қилинтан инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон Декларацияси ва 1967 йили қабул қилинган ҳудудий бошпана тўғрисидаги Декларацияда халқаро ҳуқуқнинг бошпана ҳуқуқи тўғрисидаги кенг эътироф этилган қоидалари ўз ифодасини топди. Бошпана бериш да в лат томонидан ўз суверенитетини амалга ошириш демакдир. Ҳар бир давлат бирон бир шах с га бошпана беришга бўлган асосларни ў зи муста қ ил равишда белгилайди. Лекин бунда давлат халқаро ҳуқуқнинг тинчликка қарши, жиноят, ҳарбий жиноят ёки инсонийликка қарши жиноят қилинган деб топилган шахсларга бошпана ҳуқуқ и жорий этмаслиги тўғрисида кенг эътироф этилган нормаларга риоя қилмоқлари шарт. Ривожланган мамлакатлар томонидан бошпана бериш тажрибасида халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган бу қоидаларини хилма-хил тарзда бузишлар тез-тез содир бўлиб турибди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Овруподаги кўпчилик давлатлар миллатчилар, ҳарбий жиноятчилар учун ўз чегараларини тамомила очиб қўйди ва уларни яширибгина қолмай, балки бу уларнинг умумий тинчликни мустаҳкамлаш манфаатлари, БМТ мақсадлари ва тамойилларига зид фаолиятларини paғбатлантирдилар: 6. Ҳозирги халқаро ҳуқуқда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Халқаро ҳуқуқнинг инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш тўғрисидаги нормалари давлатлар ўртасидаги инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини, ирқи, жинси, тили ва динидан қатъий назар ҳамма учун ялпи, ҳурматлаш ва уларни риоя қилишга кўмаклашиш борасидаги муносабатларни тартибга солади.

Иккинчи жаҳон уруши барча халқлар ва давлатларга агрессив урушларни тайёрлаш, аҳолининг кенг қатламлари ҳуқуқлари ва эркинликларига тажовуз қилиш билан бевосита боғлиқ бўлиши, бундай урушларни бошлаш эса инсоннинг оддий ҳуқуқлари ва эркинликларини йўққа чиқариши, миллионлаб одамларнинг ёстиғини қуритишига олиб келишлигини яққол намоён қилди. Собиқ Совет Иттифоқи гитлерчи миллитаристлар устидан ғалабада ўзининг ҳал қилувчи роли билан инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ишига улкан ҳисса қўшди. БМТ вазифаларидан бири шундан иборатки, «у шахснинг асосий эркинликларига, унинг нуфузи ва қадр-қимматига, эркаклар ва аёлларнинг ҳамда катта ва кичик миллатларнинг тенглигига ишончни яна қарор топтирмоғи керак» (БМТ Низомининг Преамбуласи). БМТ Низомининг инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қарорлари барча тинчликсевар давлатлар ташаббуси билан ва уларнинг фаол иштирокида ишлаб чиқилган эди. У халқаpo) ҳуқуққа инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳурматлаш тамойилини киритди. Бу тамойил ҳозирги халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб қолди. У кўпгина халқаро ҳужжатларда, шу жумладан 1975 йилги Европадаги хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича Кенгашнинг якунловчи актида ҳам ўз ифодасини топди ва мустаҳкамлаб қўйилди. Инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳурматлаш тамойилининг юзага келиши ва инсон ҳуқуқига тааллуқли бошқа халқаро ҳуқуқ нормаларининг пайдо бўлиши бу ҳуқуқлар ҳозирги ҳуқуқ томонидан бевосита тартибга солиниши ва улар давлатларнинг ички ишлари бўлмай қолганлигини асло билдирмайди. Инсон ҳуқуқларини таъминлаш асосан давлатларнинг ички иши бўлиб келди ва шундай бўлиб қолади. Шунинг учун бундай ҳуқуқларни амалга ошириш йўлидаги курашнинг бошқа доираси давлатнинг ички тизими, айниқса, унинг ижтимоий-иқтисодий тизими бўлиб келди. Аввало, халқаро ҳуқуқий воситалар орқали амалга оширилаётган

инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш ўз хусусияти билан муҳим бўлса ҳам, ҳар қалай бу ҳуқуқларни таъминлашнинг ёрдамчи чораси бўлиб веради. Инсон ҳуқуқлари масалалари бўйича давлатларнинг халқаро ҳамкорлиги, БМТнинг бу соҳадаги кўп йиллик фаолияти.шуни кўрсатмоқдаки, инсон ҳу.қуқларини халҳаро ҳимоя қилишга қаратилган чоралар бизнинг давримизда асосан қуйидагилардан иборат: а) ҳамма учун инсоннинг қайси мустақил ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари ҳеч қандай камситилмай, универсал тарзда ҳурмат қилиниши ва риоя этилиши лозимлиги тўғрисидаги ялпи тавсиялар ишлаб чиқиш (масалан, 1948 йилги инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси, БМТ нинг 1963 йилги ирқий камситишларнинг барча тамойилларини тугатиш тўғрисидаги Декларацияси); б) инсон ҳуқуқлдари тўғрисидаги халқаро шартномаларни ишлаб чиқиш ва тузиш (Пактлар, Конвенциялар ва бошқалар). Бу шартномаларда давлатларнинг ўз қонунларида, халқаро актларда санаб ўтилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг ҳаммасини бериш ва кафолатлаш мажбуриятини ифодалайди. 1966 йилги иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Пактлар ва 1966 йилги фуқаролик ва сиёсийҳуқуқлар тўғрисидаги Пакт; в) давлатларнинг инсон ҳуқуқлари бўйича ўзларининг халқаро мажбуриятларини бажариш тўғрисидаги мустақил ҳисоботлари алоҳида халқаро тизимини яратиш (масалан, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Пактлар, 1963 йилги ирқий камситишнинг барча тамойилларини тугатиш тўғрисидаги Конвенция, БМТ Низоми қоидаларига биноан давлатлар томонидан тақдим этиладиган даврий маърузалар тизими). БМТ қарори бўйича инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилишнинг биринчи универсал ҳужжати умумий Декларация (тавсиялар) ва Пакт (кўп томонлама шартнома) дан иборат инсон ҳуқуқлари Хартияси бўлмоғи лозим. Инсон ҳуқуқларининг умумжаҳон Декларацияси 1948 йил 10 декабрда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан маъқулланди ва бу кун БМТ Бош

Ассамблеяси томонидан инсон ҳуқуқларини ҳимоялаш куни деб эълон қилинди. Бу Декларация фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар (яшаш, шахсий дахлсизлиқ фикр ва виждон эркинлиги, тинч йиғилишлар,митинглар ўтказиш эркинлиги ва бошқалар)ни эълон қилибгина қолмай, балки иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар (меҳнат қилиш, ижтимоий таъминот, билим олиш, маданий ҳаётда иштирок этииш ва бошқа ҳуқуқлар)ни ҳам илгари сурар эди. Декларация томонидан ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлар инсоннинг асосий ҳуқуқлари сифатида тан олиниши жаҳон мамлакатларининг катта ғалабаси бўлди. Декларация халқаро майдонда кенг эътироф этилди, унга катта халқаро нуфузга эга бўлган жужжат сифатида тез-тез мурожаат қилиб турилади. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси тавсия тариқасида бўлганлиги учун инсон ҳуқуқлари тўғрисида халқаро шартномалар тайёрлашни кўзда тутади. 60-йилларда БМТда кучларнинг нисбатан тинчлик ва тараққиёт фойдасига ўзгарганлиги натижасида 1966 йилда халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи ва инсоннинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини тан олишдан келиб чиқувчи иккита Пакт ишлаб чиқилди. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Пактлар инсоннинг асосий ҳуқуқларини халқаро комплекс тартибга солишда дастлабки тажриба бўлди. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Пактлар инсон учун меҳнат қилиш, меҳнатнинг адолатли ва қулай шароитлари, касаба уюшмалари тузиш, ижтимоий таъминот, муайян яшаш даражаси ва медицина ёрдами, билим олиш ва маданий ҳаётда иштирок этиш сингари ҳуқуқларни тартибга солади. Пакт қатнашчилари бўлган давлатларнинг кўрсатилган ҳуқуқларга риоя қилиш соҳасида улар эришган тараққиёт тўғрисида БМТ Иқтисодий ва Ижтимоий кенгашга вақти-вақти билан маърузалар тақдим этиб турадилар. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар Пакти, жумладан, мажбурий меҳнатни таъқиқлаш, яшаш, эркинлик ва шахсий дахлсизлик айбсиз ҳибсга олишдан озодлик, суд олдида тенглиқ виждон ва дин эркинлиги, урушни ташвиқот

қилишни таъқиқлаш, тинч йиғилишлар ҳуқуқлари, ассоциациялар эркинлиги, сайлаш ва сайланиш, қонун олдида тенглик ҳуқуқлари кўзда тутилади. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Пакт қатнашчилари бўлган давлатларнинг ана шу ҳуқуқларнинг ҳаммасини ҳаётга татбиқ этишга оид маърузалари шахсий тарзда ва Пакт қатнашчилари бўлган давлатларнинг яширин овоз бериш йўли билан сайланадиган 18 аъзо экспертдан иборат инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитада қараб чиқилади. Ирқий камситишни мустамлакачиликка асосланган жамият келтириб чиқарган, уни таъқиқлаш эса инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилишнинг энг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. БМТ 1963 йилда давлатларнинг ирқий камситилишини, ирқий сеГрекация ва апартеидни йўқ қилишдан иборат мажбуриятни кўзда тутувчи ирқий камситишнинг барча турларини тугатиш тўғрисидаги Декларация, 1965 йили эса Конвен ция қабул қилди. Шу асосда давлатларнинг вақти-вақти билан маърузаларини қараб чиқувчи қўмита ҳам ташкил этилди. Мазкур маърузаларда давлатлар Конвенция қоидаларининг ҳаётга татбиқ этилишига ёрдам берадиган қонунлар, судлов, маъмурий ва бошқа чоралар тўғрисида ахборотлар берадилар. Конвенция 1969 йилнинг 4 январида кучга кирди. Ривожланган давлатларнинг кўпчилиги унинг иштирокчиларидир. БМТ доирасида 1948 йилги геноцид жиноятчилигининг олдини олиш ва шундай жиноятлар учун жазолаш тўғрисидаги Конвенция ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Мазкур Конвенция геноцидни у ёки бу миллий, этник ирқий ёхуд диний гуруҳни тўла ёки қисман қириб ташлаш ниятида амалга оширилаётган ҳаракатлар сифатида таърифлайди ва бундай ҳаракатларнинг тартибини санаб ўтади. Давлатлар Конвенциянинг қоидаларини амалга ошириш учун зарур қонун актларини қабул қилиш, хусусан геноцидни амалга ошириш, унга даъват этиш, суиқасдда ёки геноцидда ҳамкорлик мақсадларида тил бириктириш ёки шундай жиноятларни амалга оширишда айбдор бўлган шахсларни жазолашнинг самарали чораларини кўзда тутиш

мажбуриятини оладилар. Айниқса, Жанубий Африкада кенг жорий этилган апартеид БМТ Бош Ассамблеяси сессияларида, турли халқаро конференцияларда кўп марта муҳокама қилинди. 1973 йили БМТда апартеиднинг олдини олиш ва шундай жиноят учун жазолаш тўғрисида Конвенция қабул қилинди. Мазкур Конвенцилда аппартеидни инсониятга қарши жиноят апартеид сиёсати ва амалиётининг воситаси бўлган аксилинсоний актларни халқаро ҳуқуқ тамойилларини бузувчи ва тинчлик ҳамда хавфсизликка хавф туғдирувчи жиноятлар сифатида таърифланади. Апартеид деганда кишиларнинг бир ирқий гуруҳи томонидан иккинчи гуруҳ устидан ўрнатиладиган ва сақлаб туриладиган ҳокимлик учун тобе ирқий гуруҳни мунтазам эзиш учун амалга ошириладиган акснлинсоний актлар тушунилади. БМТ доирасида инсон ҳуқуқлари тўғрисида бир қатор халқаро Конвенциялар, хусусан, 1953 йилги хотин-қизларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция; 1957 йили турмушга чиққан аёлларнинг фуқаролиги тўғрисидаги Конвенция ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Давлатларнинг инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш бўйича мавқеи мана шу халқаро ҳужжатларга муносабатида яққол намоён бўлди. Халқаро Меҳнат Ташкилоти Конвенциялари ҳам инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун муайян аҳамиятга эга. Бу Конвенциялар, жумладан, мажбурий меҳнатни бекор қилиш, меҳнат асосидаги камситишларни тақиқлаш, иш ва дам олиш вақтларини, меҳнатни муҳофаза қилиш ва ишлаб чиқариш гигиенасини ўз ичига олади. ЮНЕСКО инсон ҳуқуқларига тааллуқли бир қатор Конвенцияларни, шу жумладан, 1960 йилги билим олиш соҳасида камситишларга қарши кураш тўғрисидаги Конвенцияни қабул қилди. Инсон ҳуқуқларини халқаро ҳимоя қилиш тамойиллари ва нормаларини янада ривожлантириш ҳозир ҳам давом эттирилмоқда.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро ҳуқуқда ҳудуд

Халқаро ҳуқуқда жавобгарлик

Халқаро жиноят

Аҳоли пунктлари ерларининг ҳуқуқий ҳолати

Халқаро низоларни халқаро ҳуқуқий воситада ҳал этиш