Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари Режа: 1. Термин ва терминология. Терминларнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Термин ва атама, улар ўртасдаги фарқ. 3. Термин ва сўз, улар ўртасидаги умумийлик ва хусусийлик. 4. Термин ва касб-ҳунар сўзлари(профессионализмлар), улар ўртасидаги фарқ. 5. Юридик терминлар тизими. Юридик терминлар олдига қўйиладиган талаблар. 6. Юридик терминларнинг адабий тил меъёрларига мувофиқлиги. 7. Юридик терминлар тарихи. 8. Юридик терминлар тизимининг бойиш йўллари. 9. Юридик терминларни унификация қилиш ва тартибга солиш масалалари.

Таянч сўз ва иборалар : термин, термин ва сўз, термин ва тушунча, юридик терминлар, термин – бир маъноли сўз, термин – расмий маъноли сўз, термин - илмий сўз, қонун тили лексикаси, термин ва атама, ясама термин, бирикмали термин, ўзлашган термин. Илм-фан, техника, қишлоқ хўжалиги ва санъатга оид тушунчаларнинг аниқ номини билдирувчи бир маъноли сўз ва бирикмалар терминлар дейилади. Сўз кўп маънога, яъни қўшимча маъноларга эга бўлади, лекин термин бундай хусусиятга эга эмас. Термин ҳам сўз, аммо у одатдаги сўзлардан маъносининг аниқлиги, бир маънолилиги билан фарқланади. Термин маълум соҳада, шу соҳа вакиллари нутқида қўлланилади. Масалан: жиноят, жазо, даъво, айбланувчи, босқинчилик, рецидив жиноят, геноцид, терроризм, васийлик, сенат, спикер каби терминлар юриспруденция тармоқларида учрайди. Терминлар йиғиндиси ва шу терминларни ўрганувчи соҳа терминология дейилади. Термин грекча terminos сўзидан олинган бўлиб, чек, чегара маъноларини билдиради. Кейинги йилларда термин сўзи ўрнига атама сўзи қўлланяпти. Бундай қўллаш хато ҳисобланади. Чунки атама сўзининг маъноси термин сўзининг маъносига нисбатан кенг бўлиб, у барча нарсаларнинг номи сифатида тушунилади, термин эса муайян бир соҳада қўлланувчи расмийлашган сўздир. Шу нинг учун термин тушунчаси ни атама тушунчасининг ичига кирувчи илмий ва расмий маънога эга луғавий бирлик деб номлаш ўринли ҳисобланади. Қонун тили лексикасини, асосан, терминлар ташкил этади. Лекин ҳар қандай юридик тушунчаларни ифодалаш учун терминлар олдига маълум талаблар ва меъёрлар қўйилади. Бу терминнинг моҳияти ва табиатидан келиб чиқади.

Терминларнинг умумистеъмолдаги сўзлардан фарқланадиган ўзига хос хусусиятларини қуйидагича изоҳлаш ўринлидир: 1. Сўзлар фан ва техниканинг маълум тармоғида қўлланилиб, истеъмол доираси чегараланган маънода ишлатилса терминларга айланади. Масалан, сув, туз, айлана, гувоҳ, зарар, туҳмат, қўрқитиш каби умумистеъмолдаги сўзлар фан соҳаларида илмий-расмий маъноларни ифодалаб ҳозирги кунда терминлар тизимига кирган. Сув сўзи умум истеъмол да ҳар хил сувларни англатади: оқар сув, булоқ суви, газли сув, минерал сув каби. Химия термини сифатида эса сув – Н 2 О формуласи орқали ифодаланган ва икки водород ҳамда кислороддан иборат бирикма тушунилади, ана шу таркиб асосида у Менделеев жадвалидаги бошқа моддалар билан реакцияга киришади. Гувоҳ сўзи умумхалқ тилида бирор воқеа-ҳодиса рўй берган пайтда шахсан бўлган, уни ўз кўзи билан кўрган киши маъносини англатса, юридик терминлар тизимида жиноят иши бўйича аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар ҳақида қонунда белгиланган тартибда сўроқ қилинадиган шахс. Туҳмат сўзи умумистеъмолда бировни ноҳақ айблаш ёки қоралаш, номини ёмонга чиқариш мақсадида ўйлаб чиқарилган асоссиз даъво; бўҳтон. Масалан, Туҳмат тош ёради, тош ёрмаса бош ёради (Мақол). Бу сўз юриспруденцияда юридик термин сифатида шахснинг қадр-қиммати ва ор- номусига қилинадиган тажовуз маъносини англатади ган жиноят номидир (ЖК, 139-м) . Бундан ташқари жазо, жиноят, жарима, кўздан кечириш, мулк, омонат, топшириқ, қарздор, ҳадя, шикоят, даъво каби умумистеъмолдаги сўзлар ҳам юриспруденция тизимида юридик тушунчаларни билдиради. Бундай сўзлар чегараланган соҳада қўлланилиб, терминологик маъно касб этади. 2. Термин номинатив вазифани бажаради. Терминнинг маъноси адабий тил меъёрлари доирасида тушунчага тенг бўлади. Чунки бир терминологик тизимда термин бир маъноли (моносемантик) бўлгани учун унинг маъноси

тушунчага тенг келади. Яъни терминлар бир маънони ифодаловчи махсус расмий сўзлардир. Кўп маъноли биргина сўз эса бир неча тушунчани ифодалайди. Масалан, кўз – киши аъзоси; узукдаги безак; ёғочдаги белги; булоқнинг сув чиқадиган жойи каби тушунчаларни англатади. 3. Термин аниқ, конкрет тушунчаларни билдириб, ҳис-ҳаяжон маъноларидан холи бўлади. Сўзнинг маъноси мураккаб бўлиб, унда тушунча қўшимча маъно ва услубий белгиларга эга бўлади. Шу боис тилда бир тушунчани англатадиган синонимлар турли маъно қирралари ёки услубий қўлланилиши билан бир-бирларидан фарқ қилади. Масалан, юз, бет, чеҳра, жамол, ёноқ, рухсор, ораз, турқ, афт, башара сўзлари бир умумий тушунчани билдириб, синонимлар ҳисобланса-да, бироқ турли маъно қирраларига кўра бир-биридан фарқланади: башаранг қурсин дейиш мумкин; чеҳранг қурсин ёки жамолинг қурсин деб бўлмайди. 4. Бир сўз бир неча соҳанинг термини бўлиши мумкин. Лекин бундай сўзлар фаннинг ҳар бир соҳасида алоҳида тушунчаларнинг номи бўлиб келади. Масалан, топшириқ термини педагогик терминологияда ўқувчилар ёки талабаларга бериладиган вазифа маъносини англатса, юридик терминологияда топшириқ термини ҳуқуқ-тартибот тизимида фаолият кўрсатувчи ходимга юклатиладиган муҳим вазифа маъноларини билдиради. Операция термини медицинада жарроҳлик билан боғлиқ тушунчани англатса, юридик терминологияда бирор мақсад ёки махсус, махфий топшириқ юзасидан ўтказиладиган тадбир номини билдиради. Баъзан бир тармоқ терминологиясида ҳам омонимлик учрайди. Масалан, юриспруденцияда санкция термини икки маънони англатади: 1) прокурор рухсати; 2) жазо чораси. 5. Терминларнинг яна бир ўзига хос белгиси шуки, терминлар расмийлашган сўзлар бўлганлиги сабабли республика миқёсида, ҳатто дунё миқёсида бир тушунчани англатади. Халқаро терминлар фикримизга мисол бўла олади: демократ, импичмент, демократия, республика, президент,

парламент, амнистия, депутат, конституция, криминология ва ҳ.к. Бундай терминлар ер юзининг барча қитъаларида бир хил маънода қўлланилади. 6. Терминлар муайян бир соҳага тегишли бўлиб, муайян мутахассислар томонидан махсус қабул қилинган, расмийлашган сўзлардир. Шунинг учун бир тушунчани ифодаловчи терминни бошқа бир сўз билан алмаштириб бўлмайди. Яъни бир тармоқ терминлари тизимида синонимия ёки дублетнинг қўлланилишига йўл қўйилмайди. Масалан, ҳуқуқ, бурч, шахс, субъект, юридик шахс, криминалистика, демократ, терговчи, модда, жиноят каби терминларга муқобил вариантлар излаш ножоиздир. Баъзан бошқа терминология соҳаларида бўлгани каби юридик терминлар тизимида ҳам синонимик ҳолатлар кўзга ташланади: суд-қози, прокурор-қораловчи, айбдор- айбланувчи, республика-жумҳурият, гумондор-гумон қилинувчи, адвокат- ҳимоячи, оқловчи , давлат айбловчиси - давлат ҳимоячиси - давлат қораловчиси каби. Бироқ бундай ҳолат терминологиядаги нуқсон ҳисобланади, чунки терминлар бир маъноли бўлганлиги учун синоним ва дублетлардан холи бўлиши лозим. Бундай ҳолатнинг асосий сабаби халқаро терминларга ўзбек тилидаги муқобилини танлаш асосида юзага келади. Ваҳоланки, халқаро терминлар дунё миқёсида бир хил қўлланилади. 7. Термин соҳа терминлари тизимининг бир элементи бўлиб, ҳар доим бир тизим доирасида қўлланилади: васийлик, оила, никоҳни қайд қилиш, фарзандликка олиш, ҳомийлик, алимент, сохта никоқ кабилар боғланган ҳолда бир тизимни ташкил этади. Бу терминлар тизими юридик терминология занжирининг алоҳида ҳалқаси ҳисобланиб, оила муносабатларини ифодаловчи терминлар тизимини юзага келтирган. Юқорида айтиб ўтилган меъёрларга амал қилиш нафақат лисоний саводхонликнинг асосини ташкил этади, балки қонунларимизда белгилаб қўйилган моддаларга мувофиқ, жавобгарлик учун жазо қўллашда ҳам ноаниқликларнинг олдини олади.

Юридик терминлар – қонун тили лексикаси Қонун тили лексикаси ўзига хос ранг-баранглиги билан ўзбек тили луғат қатламида салмоқли ўрин тутади. Йиллар давомида шаклланган ва мустақиллик шарофати ила такомиллашиб келаётган қонунчиликда қўлланиладиган луғавий бирликлар, терминлар расмийлик бўёғи билан ажралиб туради. Бундай бой луғавий қатламни англатган маъноларига кўра, аниқроғи юриспруденция тармоқларига кўра қуйидагича тасниф этиш мумкин: 1. Жиноят ва жазо тушунчаларини билдирувчи юридик терминлар: босқинчилик, товламачилик, фирибгарлик, рецидив жиноят, геноцид, ёлланиш, терроризм, номусга тегиш, жосуслик, қўпорувчилик, туҳмат, ҳақорат қилиш ва ҳ.к. 2. Жиноят процесси билан боғлиқ юридик терминлар: юзлаштириш, кўздан кечириш, эксперимент, экспертиза, ушлаб туриш, мажбурий келтириш, жиноят ишини қўзғатиш, суриштирув, суд тергови, ҳукм, аппеляция тартибида иш юритиш, далиллар ва ҳ.к. 3. Фуқаролик ҳуқуқига оид тушунчаларни билдирувчи юридик терминлар: мулкий муносабатлар, хусусий мулк, мулк ҳуқуқи, мажбурият ҳуқуқи, интеллектуал мулк, ворислик ҳуқуқи, шартнома , битим, васийлик, ҳомийлик, юридик шахс, жисмоний шахс, вакиллик, ишончнома, даъво муддати, кафиллик, кафолат ва ҳ.к. 4. Фуқаролик процесси билан боғлиқ юридик терминлар: тараф, тарафларнинг тортишуви, даъво қўзғатиш, кассация тартибида иш кўриш, тарафларнинг ўзаро келишуви, судда вакиллик, даъвогар, жавобгар, далилларни таъминлаш, муомала лаёқати, ҳал қилув қарори, келишув битими, даъвони таъминлаш ва ҳ.к. 5. Давлат қурилиши ва бошқарувига оид юридик терминлар: суверенитет, давлат, давлат рамзлари, давлат герби, давлат байроғи, давлат мадҳияси, конституция, республика, ҳоким, ҳокимлик, Вазирлар

Маҳкамаси, президент девони, Давлат маслаҳатчиси, сенат, сайлов, сенатор, спикер, қонунчилик палатаси, референдум, парламент, Олий мажлис ва ҳ.к. Юридик терминлар тизимининг ички имкониятлар ҳисобига бойиши Қадимги адабий тил анъаналари асосида ривожланиб келаётган ўзбек тили реал борлиқдаги воқеа-ҳодисаларни, тушунчаларни ифодалаш учун кенг имкониятларга эга. Хусусан, кейинги йилларда пайдо бўлган ва пайдо бўлаётган жамики янги тушунчаларни ифодалаш борасида ўзбек тили ўзининг ривожланган тиллардан бири эканлигини исботламоқда. Буни, айниқса, ўзбек тили терминлари тизимларининг ички манбалар ҳисобига ривож топиши мисолида яққол кўриш мумкин. Чунки ўзбек тили терминлари тизимининг ривожланиши, шаклланиши ва такомиллашувида шу тилнинг ички имкониятлари асосий ролни ўйнамоқда. Ҳаётда рўй бераётган улкан ўзгаришлар, яъни ўзбек давлатчилиги ва қонунчилигининг шаклланиши ва такомили ҳам тилнинг ички имкониятларидан максимал фойдаланишни тақозо этмоқда. Ички имконият дейилганда, асосан, морфологик (аффиксация) ва синтактик (сўзларга сўзларни қўшиш) усул билан сўз ясалиши тушунилади. Ўзбек тили юридик терминлари тизимининг бойишида ана шу икки усул асосий роль ўйнайди. Юридик терминларнинг морфологик усул билан ясалиши Морфологик усул билан термин ёки сўз ясаш шундай усулки, унда ўзак-негизга сўз ясовчи қўшимчалар қўшилади ва янги терминлар ҳосил қилинади. Бундай сўз ёки термин ясаш кўпгина тилларда, жумладан ўзбек тилида ҳам энг маҳсулдор усулдир. Масалан, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”даги 60000 дан ортиқ сўзнинг 75-80% сўз ясовчи қўшимчалар билан ясалганлиги фикримизни исботлайди. Ҳозирги ўзбек адабий тилида 300 га яқин сўз

ясовчи қўшимча мавжуд бўлиб, уларнинг баъзилари юридик терминларнинг ясалишида иштирок этади. -лик, -чилик, -гар, -дор, -увчи, -чи каби сўз ясовчи қўшимчалар юриспруденция тармоқларида фаол қўлланилади. Масалан: адвокатлик, ижрочилик, босқинчилик, жосуслик; террорчилик, давлатчилик, маҳаллийчилик, миллатчилик; жавобгар, да ъ вогар; айбдор, гумондор, манфаатдор; жиноятчи, маслаҳатчи, терговчи, ижрочи ва ҳ.к. Ўзбек тилида шакл ясовчи вазифасидаги -ш (-иш) қўшимчаси юридик терминлар тизимида энг фаол термин ясовчи вазифасини ўтайди. Масалан: ёлланиш, қийнаш, қўрқитиш, тайинлаш, ўғирлаш, ўзлаштириш, таҳқирлаш, алдаш, мажбурлаш ва ҳ.к. Кузатишлар шуни кўрсатадики -в қўшимчаси ҳам юридик терминологияда ўз вазифасидан узоқлашиб, яъни ҳаракат номи шаклини ясовчилик вазифасидан узоқлашиб термин ясовчилик хусусиятини ўзига тўлиқ олганлигини кўриш мумкин. Масалан: сайлов, тергов, суриштирув, судлов, тинтув, қидирув, айблов, бошқарув каби юридик терминлар ана шу қўшимчанинг маҳсулидир. Юридик терминларнинг синтактик усул билан ясалиши Ўзбек тилнинг юридик терминологиясида якка сўзли терминларга нисбатан бирикмали, яъни таркиби икки ёки ундан ортиқ сўзлардан ташкил топган терминлар салмоқли ўринни эгаллайди. Бунинг сабаби нимада? Бунинг сабаби шундаки, синтактик усул билан ясалган бирикмали терминлар барча тилларда бўлганидек, ўзбек тилида ҳам муҳим номинатив манба саналади, уларда ифодаланаётган нарсанинг ёки тушунчанинг белгиси шундоққина билиниб туради, улар билишсизликдан билиш сари ҳаракат жараёнида ижтимоий амалиёт малумотларини мустаҳкамлашда “сўздан иборат тўсиқ”ни ошиб ўтишга, яъни синтактик бирликдан лексик бирликка ўтишга ёрдам беради. Масалан: мамлакатдаги мавжуд тартибни ҳимоя қилувчи, ҳокимият органларига эга бўлган мустақил мамлакат тушунчаси

давлат термини билан юритилади. Давлат эндигина юзага келаётган бир пайтда бу тушунчани ёлғиз шу терминнинг ўзи бажариб келган. Бироқ давлат бошқарувида содир бўлган қатор ўзгаришлар, янгиликлар туфайли давлат шакллари ҳам кўпайди. Бу эса бошқарувни бажарадиган давлат ифодалайдиган тушунчаларни бирикма тарзида ифодалаш заруратини келтириб чиқарди. Натижада, тилда давлат термини иштирокида бир қатор бирикма терминлар юзага келди: унитар давлат, федератив давлат, конфедератив давлат, демократик давлат, социалистик давлат, капиталистик давлат ва ҳ.к. Бошқарув билан боғлиқ бундай тушунчаларни якка сўздан иборат термин билан ифодалаб беришнинг иложи йўқ. Шунга кўра бу тушунчалар икки ёки ундан ортиқ сўзлар бирикмаси билан ифодаланади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, синтактик усул билан термин ясалиши деганда сўз бирикмасининг сўзга айланиши тушунилади.Тил тараққиёти жараёнида маълум бир сўз бирикмаси ягона лексик маъно касб этиши натижасида синтактик бирликдан лексик бирликка айланади. Яъни бирикма характеридаги терминлар номинатив вазифани бажариб, бир ягона термин шаклига ўтади. Бу ҳодиса юридик соҳага оид тарихий терминларнинг ясалишида ҳам фаол бўлган. Масалан: мингбоши, элликбоши, юзбоши, қозикалон, мирзабоши каби қўшма сўзлар шу йўл билан юзага келгандир. Сўз ҳосил бўлишининг бу усули лексикализация усули деб ҳам юритилади. Ҳозирги ўзбек тилининг юридик терминлари тизимини ўрганиш жараёни лексикализация усулининг ниҳоятда фаоллашганлигини кўрсатади. Бирикма ҳолидаги юридик терминлар шу қадар кўп ва ясалиш жиҳатдан хилма-хил кўринишларга эгаки, уларнинг таркиби икки ва ундан ортиқ сўзлардан иборат бўлади. Масалан: рецидив жиноят, ўта оғир жиноят, ҳаётга қарши жиноятлар, қасддан одам ўлдириш, озодликдан маҳрум қилиш , ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят ва ҳ.к. Тузилиши жиҳатидан бирикма терминлар таркибидаги сўзларнинг ўзаро бирикишига қараб бир неча хилга бўлиш мумкин. Масалан: от+от: иш

ҳақи, иш вақти, суд ажрими, суд ижрочиси, давлат суверенитети ; сифат+от: интизомий жазо, маъмурий жазо, маданий мерос, рецидив жиноят, мустақил давлат ; от+ҳаракат номи: мол-мулкни мусодара қилиш, одам ўғирлаш, жазо тайинлаш, пора бериш, пора олиш ва ҳ.к. Албатта, терминларнинг бундай ҳолда юзага келиши тилнинг маълум бир қонуниятларига асосланади. Сўз бирикмаларини ҳосил қилишда иштирок этувчи мослашув, бошқарув, битишув ҳодисалари энди юридик терминлар тизимида синтактик бирликлар эмас, балки луғавий бирликлар ― бирикмали терминларнинг юзага келишида асосий восита бўлиб хизмат қилади. Фикримизни мисоллар билан исботлашга ҳаракат қиламиз: Мослашув асосида юзага келган бирикмали юридик терминлар: давлат тили, давлат байроғи, давлат мадҳияси, давлат герби, суд ажрими, суд ҳукми, меҳнат шартномаси, Вазирлар Маҳкамаси; Бошқарув асосида юзага келган бирикмали юридик терминлар: давлатга хоинлик қилиш, баданга шикаст етказиш, тажовузлардан қўриқлаш, жазодан озод қилиш, суд орқали мусодара қилиш, жазони енгилроғи билан алмаштириш, терговда иштирок этиш, меросдан маҳрум этиш, ҳимоядан воз кечиш; Битишув асосида юзага келган юридик терминлар: хавфли рецидивист, уюшган гуруҳ, қасддан содир этилган жиноят, қўшимча таътил, ишончли вакил, ўта оғир жиноят, руҳий ожизлик, жисмоний ожизлик ва ҳ.к. ҚОНУН ИЖОДКОРЛИГИ ВА ТЕРМИН ҚЎЛЛАШ МЕЪЁРЛАРИ Қонун тили лексикасининнг асосий қатламини юридик терминлар ташкил этади. Йиллар давомида шаклланган ва мустақиллик шарофати ила такомиллашиб келаётган қонунчиликда қўлланилиб келаётган луғавий бирликлар, терминлар расмийлик бўёғи билан ажралиб туради. Бундай бой

луғавий қатлам катта миллий қадриятимиз ҳамда ўзбек давлатчилиги ва ҳуқуқи борлигининг гувоҳи ва шоҳидидир. Ҳуқуқ тармоқларига оид кашфиётларнинг сифати, қонунларнинг устуворлиги бевосита бамисоли уммон бўлган тил воситаларидан, хусусан, терминлардан моҳирона фойдаланишга ҳам боғлиқдир. Ҳуқуқий демократик жамиятни янада такомиллаштириш сари амалий қадамлар қўйилаётган ҳозирги жараёнда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш, қонунларнинг устуворлигига эришиш, давлат бошқарувининг изчил ва мукаммал тизимини жорий этиш билан боғлиқ ислоҳотлар кетаётган бир пайтда қонунлар тили ва услуби, юридик терминология, юриспруденция тармоқларига оид турли терминологик, орфографик, изоҳли, энцеклопедик луғатлар ва қўлланмаларнинг "янги авлоди"ни яратиш энг долзарб масалалардан бўлиб турибди. Мустақил давлатчилигимиз янада такомиллаша бораётганлиги туфайли инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ хилма-хил қонунларнинг қабул қилиниши, ўз навбатида, ҳуқуққа оид минглаб янги терминларнинг юзага келишига ҳам сабаб бўлмоқда, чунки ижтимоий ҳаётда ҳар қандай тушунча ёки ҳодисанинг туғилиши унинг инъикоси сифатида терминларнинг бойишига сабаб бўлади. Бироқ юзага келаётган ҳуқуққа оид тушунчалар, тилда сўз ёки термин сифатида ўз инъикосини топар экан, улар миллий тилнинг ўз қонуниятлари асосида ифодаланмоғи ва шаклланмоғи шарт. Айтайлик, танланаётган ва кундалик мулоқотга кириб бораётган юридик терминлар воқеа-ҳодиса ва белги-тушунчаларнинг аниқ номини ифодалаяптими, бошқа тиллардан ўзлашаётган терминларнинг ўзбек тилидаги муқобили адабий тил меъёрларига мувофиқ келаяптими ёки йўқми? Бу масалалар юристлар билан филологлар ҳамкорлигида ўзининг аниқ ечимини топса, мақсадга мувофиқ бўлади. Қонун ижодкорлари

давлатчилик, қонунчилик ҳамда юриспруденция тармоқларига оид билимларни давлат тили заминида, шу тилнинг ўзига хос қонуниятлари, услубияти ва терминологияси билан узвий боғлиқ ҳолда ўрганмоқлари ҳаёт тақозосидир. Республикамиз мустақиллликка эришганидан буён 400 га яқин қонун қабул қилинди. Бу албатта, ижобий ҳол. Чунки қабул қилинган ҳар бир қонун инсон фаровонлиги ва жамият тараққиёти учун хизмат қилади. Қабул қилинган бу қонунларнинг аксарияти адабий тил меъёрларига мос ва мувофиқ тайёрланган бўлса-да, баъзи қонунларимизнинг моддалари ҳамон таҳрир талаб, лисоний жиҳатдан тугал эмасдир. Қонун тили адабий тилнинг таркибий қисми бўлиб, у ўзига хос лексик, терминологик, грамматик, услубий меъёрларни талаб этадиган тил кўринишидир. Қонун матнида биргина сўзнинг ёхуд биргига терминнинг, ҳатто биргина тиниш белгисининг нотўғри қўлланилиши услубий ғализликларни ва ноаниқликларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун ҳам парламент тасдиғидан ўтаётган ҳар бир қонун, унинг ғар бир моддаси адабий тил меъёрларига мувофиқ тузилмоғи шарт. Чунки қонунлар ва уларнинг ҳар бир моддаси моҳиятида инсон тақдири ва омили ётади. Ҳуқуққа оид турли манбаларда (қонунлар, фармонлар, дарсликлар, турли ўқув қўлланмалар, рисолалар, ҳуқуққа оид журналлар, терминологик луғатлар ва ҳ.к.) бир тушунча учун ҳамон бир неча терминнинг қўлланилишини оқлаб бўлмайди. Масалан: ҳ окимлик-ҳокимият, гумондор- гумон қилинувчи, кўрсатма-кўрсатув, ҳиссадорлик жамияти- акциядорлик жамияти, жиноят иши-жиноий иш, томонлар-тарафлар, юқори палата-сенат, қуйи палата-қонунчилик палатаси ва ҳ.к. Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Ҳуқуқшуносларимиз терминнинг олдига қўйиладиган талаблар ҳамда адабий тил меъёрларини яхши англаб

етмаганликлари натижасида бундай ҳолатлар юзага келмоқда. Ваҳоланки, терминлар бамисоли одамлар каби ўз паспортига эга бўлган расмийлашган, давлат идоралари тасдиғидан ўтган сўзлар бўлиши керак, шундан кейингина ижтимоий ҳаётга йўлланма олмоғи лозим. Жаҳон тилшунослик фанида терминнинг моҳияти тўғрисида умумэътироф этилган қоидалар мавжуд. Уларнинг бири шундай: Термин номинатив вазифани бажаради. Терминнинг маъноси тушунчага тенг бўлиши шарт. Чунки бир терминологик тизимда термин бир маъноли, яъни моносемантик бўлгани учун унинг маъноси тушунчага тенг келади. Яъни терминлар бир маънони ифодаловчи махсус расмий сўзлардир. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, тилда юридик тушунчалар қанча бўлса, терминлар ҳам шунча бўлиши керак. Бир терминологик тизимда синоним ёки дублетларга йўл қўйиб бўлмайди. Демак, юридик терминларни тартибга солиш ва бир хилликка келтириш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Бунинг учун юридик терминларнинг орфографик ва изоҳли луғатларини тузиш ёки юриспруденциянинг ҳар бир тармоғи бўйича изоҳли, икки тилли, энциклопедик луғатларни нашр этиш кўзланган натижани беради. Баъзи қонун моддаларида оддий терминларни қўллашда ва изоҳлашда ҳам хатоликлар ва ғализликлар учрайди. Масалан, “Туҳмат, яъни била туриб ёлғон, бошқа бир шахсни шарманда қилувчи уйдирмаларни тарқатиш... ” деб изоҳланади Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 40-моддасида. Модда таркибидаги шарманда сўзи услубий жиҳатдан нотўғри қўлланилган. Қонун тузувчи ижодкор бу матнни тузишда мавжуд “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” дан фойдаланишни хаёлига ҳам келтирмаган кўринади. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” ни қўлимизга олиб варақладик. Туҳмат сўзига ниҳоятда чиройли изоҳ берилган: Бировни

айблаш ёки қоралаш мақсадида ўйлаб чиқарилган асоссиз даъво, бўҳтон (ЎТИЛ, II том, 241-бет) Ер юзида 3000 га яқин тил мавжуд бўлса-да, лекин соф бир тил сўзларидангина иборат бўлган тил йўқ. Ҳар бир тилда мулоқот, муносабат туфайли у ёки бу тилдан сўзлар ўзлаштирилади. Натижада тилда ўзлашган қатлам юзага келади. Шунингдек, ўзбек тили лексикасида ҳам ўз қатламдан ташқари бошқа тиллардан (албатта, қариндош бўлмаган тиллардан) ўзлашган сўзлар қатлами мавжуддир. Аммо баъзи сўз ва терминлар рус тили ва у орқали бошқа европа тилларидан кўр-кўрона калька қилиш асосида қабул қилинганлиги туфайли ўзбек адабий тилининг меъёр ва мезонларига мос келмайди. Натижада ғайритабиий юридик терминлар юзага келиб қолади. Масалан, Жиноят кодекси термини рус тилидан нотўғри таржима қилинган (Уголовный кодекс). Бу термин аслида ўзбек адабий тили меъёрларига мувофиқ «Жиноят ва жазо ҳақидаги қонунлар мажмуи» ёки «Жиноят ва жазо кодекси» тарзида қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. Рус тилидан калька қилинган Жиноят кодекси термини эса жиноятга тегишли кодекслар (қонунлар мажмуи) деган тушунчани англатади. Ёки “ Жиноят ҳуқуқи ” атамаси ҳам услубий ғализдир. Моҳиятига эътибор берилса, жиноятга берилган ҳуқуқ маъноси англашилади. Ўзбек тили нуқтаи назаридан бу номланишни “ Жиноят ва жазо ҳуқуқи ” ёки “Жиноят ва жазо асослари” деб аталиши мақсадга мувофиқдир. Ёхуд рус тилидаги депутатское расследование термини депутат тафтиши деб таржима қилинганлиги адабий тил меъёрига тўғри келмайди. Маълумки, тафтиш сўзининг русчаси ревизиядир. Мазкур терминни депутат текшируви деб таржима қилиш ўзбек адабий тили меъёрларига тўғри келади ва тугал фикр англатади. Айниқса, “Жиноят ижроия ҳуқуқи” предметининг номланиши ўзбек тилига нотўғри таржима қилинганлиги туфайли кулгили ҳолат юзага келганлигини

англаш қийин эмас. Яъни мазкур атаманинг маъносига эътиборни қаратсак, жиноятларни ижро этиш, амалга ошириш ҳуқуқи деган маъноларни англатади. Аслида эса ўзбек адабий тили меъёрларига мувофиқ бу атама “Жазони ижро этиш ҳуқуқи” ёки “Жазо ижроси” шаклида қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. Бир вақтлар бундай кўринишдаги атамалар рус тилидан маъновий таржима қилинмасдан, нотўғри таржима қилинган ва фанга киритиб юборилган. Вақтлар ўтиши билан бундай атамалар одатий ҳолга кириб қолган. Бу ўз-ўзидан ҳуқуқ соҳасидаги мутахассиснинг тил қонуниятларини яхши ўзлаштирмаганлигидан далолат беради. Бундай ҳолат саводсизлик оқибати натижасидир. Донишмандларнинг фикрича “тил қоидаларини яхши билмаслик тақдирнинг олий жазосидир”. Шунинг учун тил қонуниятига мувофиқ ўзбек тилига қайси тилдан сўз ўзлаштирилар экан, аввал ўзбек тилининг ўзидан бундай сўзларнинг муқобилини қидириш лозимдир. Агар бошқа тиллардан ўзлашаётган сўзларнинг муқобили ўзбек тилидан топилмаса, сўзма-сўз эмас, балки маъновий таржима қилиш мақсадлидир.

Адабиётлар 1. Аҳмедов А.А. Нотиқлик санъати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. 2. Бахтиёр Омон. Сиёсий етакчининг ноиқлик маҳорати. – Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Бегматов Э.А. Нотиқнинг нодир бойлиги . – Т.: Ўзбекистон, 1984. 4. Бегматов Э.А. ва б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан,1988. 5. Бегматов Э.А., Маматов А. Адабий норма назарияси. – Т.: Фан, 1999. 6. Воинова М.Г. Культура речи юриста. - Т.: ТДЮИ, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимоа С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. – Т.: Ўзбекистон, 2002. 8. Жуманиёзов Р. Нутқий маҳорат. – Т.: Адолат, 2005. 9. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1972. 10. Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.: Юридическая литература, 1990. 11. Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 12. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёзувчи, 1987. 13. Тожиев Ё. ва б. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Т.: ТошДУ, 1994.

Похожие

Ўзбекистонда юридик конфликтларни ҳал қилишнинг ўзига хос жиҳатлари

Ички ишлар органлари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаат қилиш ҳуқуқини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари

Юридик шахслар

Юридик конфликтология