Жамият ривожининг ҳозирги босқичида суд ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш масалалари - Юриспруденция - Рефераты

Жамият ривожининг ҳозирги босқичида суд ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

www.arxiv.uz Жамият ривожининг ҳозирги босқичида суд ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш масалалари Мустақилликнинг дастлабки кунларидаёқ Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов томонидан инсон ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш давлат сиёсатининг устувор йўналиши деб эълон қилинди. Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ 60дан ортиқ халқаро ҳужжатларга қўшилди. Амалга оширилган кенг қамровли ислоҳотлар натижасида тарихан қисқа вақт ичида мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётида чуқур ўзгаришлар юз берди. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш бўйича яхлит ҳуқуқий тизим яратилди. Шакллантиришнинг муҳим таркибий қисми бўлган суд-ҳуқуқ тизими қурилишининг мутлақо янги концепцияси амалда жорий этилди" 1 . Суд-ҳуқуқ ислоҳоти давомида Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят- процессуал, Фуқаролик, Фуқаролик-процеесуал, Хўжалик-процессуал кодекслари ва бошқа кодекслари, хусусан, "'Судлар тўғрисида"ги, "Прокуратура тўғрисида"ги қонунлар қабул қилиниб, уларда судлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари белгилаб берилди, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини суд тартибида химоя қилишнинг самарали ҳуқуқий механизми яратилди. Сўнгги йилларда суд-хуқуқ ислоҳотларини янада чуқурлаштириш, қонун устуворлигини таъминлаш ҳамда фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишини кучайтириш, жиноятга оид сиёсатни эркинлаштириш, суд ишларини юритиш қоидаларини такомиллаштириш, суд ҳокимиятининг мустақиллигини мустаҳкамлаш юзасидан талай ишлар амалга оширилди. 1 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Ўзбскистон Рсспубликасн Олий Мажлиси Қонунчи лик палатаси ва Сенатининг кўшма мажлисидаги маъруза, 2005 йил 28 январь. // Ўзбек халқи, ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. -Т.: Ўзбекистон, 2005. - Б. 184.

www.arxiv.uz Асосий йўналишлари давлатимиз бошлиғининг нутқ ва маърузаларида белгилаб берилган суд-ҳуқуқ ислоҳотини амалга ошириш натижасида мамлакатда яхлит суд тизими яратилди, судьяларнинг мустакиллиги кафолатлари кучайтирилди, жиноий жазолар либераллаштирилди, ишларни судларда кўриб чиқишнинг процессуал тартиби такомиллаштирилиб, одил судловни амалга ошириш тезкорлигини таъминлаш чоралари курилди. Мана шу ва бошқа чора-тадбирлар ижобий натижалар берди, инсон ҳуқуқдари ва манфаатларини ҳимоя қилишни кучайтиришга жиддий таъсир кўрсатди. Бу борада амалга оширилган ишларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: Биринчидан, судларнинг ихтисослашуви амалга оширилди. Фуқаролик ишлари, хўжалик ишлари ва жиноий ишлар бўйича алоҳида-алоҳида судлар ташкил этилдики, бу ҳол судлов ишларини юритишнинг сифатини анча ошириш имконини берди. Масалан, агар 2000 йилда ҳукмларни бекор қилиш ва ўзгартириш судланганларнинг умумий сонига нисбатан 10,5 фоизни ташкил этган бўлса, 2006 йилда бу кўрсаткич 3 фоиздан камроқ бўлди. Иккинчидан, ҳокимиятни тақсимлаш конституциявий принципини амалга ошириш учун судларни ташкилий жиҳатдан, хусусан, судья кадрлар билан таъминлаш масалалари билан махсус орган - Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссияси шуғулланмоқда. Судьялик лавозимларига номзодлар тақдим этиш, судьяларнинг ваколатларини тўхтатиб қўйиш ва муддатидан илгари тугатиш, судьяларга нисбатан интизомий иш қўзғатиш, судларнинг фаолияти тўғрисидаги ҳисоботларни мунтазам эшитиб бориш каби ҳуқуқлар ижро қилувчи орган бўлганлиги сабабли Адлия вазирлигининг ваколатлари доирасидан чиқарилди. Бу ҳол судлар Адлия вазирлигининг таъсиридан тўла-тўкис ҳоли бўлганлигини англатади.

www.arxiv.uz Судьялар заҳирасини шакллантириш бўйича судьялар малака ҳайъатларининг ваколатлари кенгайтирилиб, улар зиммасига судья кадрларнинг дастлабки заҳирасини яратиш вазифаси юклатилди. Судья кадрларни танлаш ва тайинлашнинг демократик ҳуқуқий механизми яратилди, судьялик лавозимларига номзодлар танлашнинг кўп бўғишш тизими назарда тутилди. Учинчидан, судлар суд қарорларини ижро этиш каби ўзларига хос бўлмаган вазифалардан ҳоли этилди. "Суд ҳужжатлари ва бошқа органларнинг ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида"ги Қонуннинг қабул қилиниши суд ижрочиларини суд тизимидан чиқариб, ижро қилувчи ҳокимият тизимига ўтказиш имконини берди, бу эса ҳокимиятни тақсимлаш принципига тўла- тўкис мос келади. Ушбу Қонун қонунчиликдаги камчиликларга барҳам бериш билан бир вақтда ижро иши юритилишининг самарадорлигини оширишга, шунингдек, суд ижрочилари фаолиятини тартибга солишга, уларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва мақомини қонун орқали мустаҳкамлашга қаратилган бўлиб, ижро иши юритилишида суд ижрочиларининг масъулиятини оширишга, фуқаролар ҳамда юридик шахслар ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатларини кучайтиришга хизмат қилади. "Суд ҳужжатлари ва бошқа органларнинг ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида"ги Қонуннинг вазифаси - ҳар бир суд қарори монеликсиз ижро этилишини таъминлашдан иборатдир. Тўртинчидан, 2001 йил 29 августда "Прокуратура тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни (янги таҳрирда) қабул қилиниши орқали прокуратура ваколатларининг ҳажми, унинг фаолиятини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари белгиланди, прокурорларнинг бир қатор ваколатлари чеклаб қўйилди. Масалан, Қонуннинг аввалги таҳриридан фарқли ўлароқ, янги таҳрирда фуқаролар прокурор назорати объектлари доирасидан чиқарилди. Демократик жамиятда айрим фуқаролар эмас, балки уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига қандай риоя этилаётганлиги масаласи прокурор назорати объекти ҳисобланади. Прокуратура органлари

www.arxiv.uz фуқаролар ҳуқуқлари камситилиш ҳолларининг ўз вақтида олдини олиш мақсадида бошқарув ва назорат органлари ҳуқуқий ҳужжатларининг қай даражада қонуний эканлигини кузатиб боришлари керак. Бундан ташқари, "Прокуратура тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ прокурорлар суд қарорларининг ижросини тўхтатиб қўйишга ҳақли эмаслар. Бу норма қонун ҳужжатларига киритилган бошқа ўзгартиш ва қўшимчалар билан бир қаторда судларнинг мустақиллигини таъминлади, суд ва прокуратура органлари ваколатлари ўртасида зарур мувозанат ўрнатишга кўмаклашди. Бешинчидан, с удлов ишларини юритиш соҳасида суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишнинг апелляция тартиби жорий этилди, шунингдек, кассация институти ислоҳ қилинди. Мазкур янгиликлар жиноят ишини судда юритишда процесснинг тортишувчанлигини ва тарафларнинг тенг ҳуқуқлилигини, шу жумладан прокурор ва адвокатнинг тенг ҳуқуқлилигини таъминлайди. Суд йўл қўйган хатоларни тезкор равишда бартараф этишга кўмаклашади. Масалан, агар апелляция институти жорий этилгунига қадар судлар йўл қўйган хатоларнинг 50 фоизига яқини судлар ва прокуратура органлари тегишли мансабдор шахсларнинг протестлари бўйича назорат тартибида тузатилган бўлса, ҳозирги вақтга келиб бу кўрсаткич 18 фоиздан камни ташкил этади. Суд хатоларининг 82 фоизидан ортиғи тарафларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги таъминланган апелляция ҳамда кассация инстанцияларида тузатилмоқда. Олтинчидан, айбланувчиларни қамоқда саклаб туришнинг энг кўп муддати олти ойга қисқартирилди. Озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа эҳтиёт чораларини қўллаш имконияти кенгайди. Бунинг натижасида сўнгги 4 йил ичида қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасидан фойдаланиш 2 мартадан кўпроққа камайди. Еттинчидан, қ онунчиликда илк бор судларда ишларни кўриб чиқишнинг муддатлари белгиланди, бу эса муқаддам судлар фаолиятида мавжуд бўлган сансалорликка чек қўйиб, суд муҳокамаси қисқа вақт ичида ва тезкор ўтказилишини таъминлаш имконини берди. Агар 2000 йилда жиноят

www.arxiv.uz ишларининг бир фоизи судлар томонидан белгиланган муддатларни бузган ҳолда кўриб чиқилган бўлса, сўнтти йилларда бундай салбий кўринишлар камдай-кам учрайди. Масалан, 2006 йилда жиноят ишларининг бор-йўғи 0,02 фоизи судлар томонидан белгиланган икки ойлик муддат бузилган ҳолда кўриб чиқилган. Саккизинчидан, я рашув институти жорий этилди. Бунинг моҳияти шундаки, ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят содир этган шахс ўз айбига иқрор бўлганда, шунингдек, жабрланувчи ярашишда ихтиёрий равишда иштирок этиш истагини билдирган ва жабрланувчининг кўрган зарари ўрнини қоплаган тақдирда, ярашув муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод этилади. Таъкидлаш керакки, бу институт ўзбек халқининг миллий қадриятларини ўзида акс эттиради. Бундай норма жорий этилганлиги туфайли 2002-2007 йиллар 60 минг нафардан ортиқ киши жиноий жавобгарлиқдан озод этилди ва бинобарин худди шунча жабрланувчининг хуқуқи тикланди. Тўққизинчидан, жиноят қонуни кенг кўламда либераллаштирилди, жиноятлар таснифи қайта кўриб чиқилди ва ўзгартирилди; унча оғир бўлмаган ва ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноий қилмишларнинг таркиби кенгайтирилди. Бундан ташқари бир қатор иқтисодий жиноятлар бўйича етказилган моддий зиённинг ўрни қопланган тақдирда, озодлиқдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазолар қўллаш назарда тутилди. Жиноятларнинг таснифи ўзгариши ва жиноий жазоларни либераллаштириш натижасида судлар озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазо чораларини кенгроқ қўллаш имконига эга бўлдилар. Президент Ислом Каримов таъкидлаганидек, жиноий жазо тизимини эркинлаштиришга доир чора-тадбирлар ҳам улкан социал ва ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга бўлди. Бунинг натижасида оғир ва ўта оғир тоифадаги жиноятларнинг 75 фоизга яқини ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар тоифасига ўтказилди. Жиноят кодексидаги жиноят содир этган шахс етказилган моддий зарарни тўлиқ қоплаган тақдирда, суд томонидан унга нисбатан

www.arxiv.uz озодликдан маҳрум этиш тариқасида жазо тайинлашга йўл қўйилмайдиган нормалар анча кенгайтирилди. Мазкур ўзгаришлар қабул қилинганидан сўнг судларнинг озодлиқдан маҳрум этиш тариқасидаги жазони тайинлаши 2006 йилда 2000 йилга нисбатан қарийб 20 фоизга камайди. Шунингдек, ярашув институти жорий этилгани ҳам бу борада муҳим роль ўйнамоқда 2 . Мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари баён этилганлардан кўра кўпроқ соҳаларни қамраб олади ва уни алоҳида тадқиқ этиш лозим. Давлатимиз бошлиғининг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида сўзлаган нутқи мамлакатда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотининг янги босқичи учун асос бўлди. Мамлакатимиз Президентининг ташаббусига биноан парламент томонидан қабул қилинган "Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи судларга ўтказилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни инсоннинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини, дахлсизлигини суд томонидан самарали химоя қилиш борасидаги бир қатор вазифаларни ҳал этишга қаратилган. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини суд тартибида қўллашни назарда тутувчи мазкур Қонуннинг мақсади қуйидагилардан иборат: 1. Жиноят процессида шахс ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш ниятида жиноят-процессуал қонунларни янада либераллаштириш. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини суд тартибида кўллаш эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқини асоссиз чеклашнинг олдини олиш имконини беради. 2 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тарақкиёт йўли. Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажписи, Вазирлар Маҳкамаси ва Президент Девонининг Ўзбекистон мустақиллигининг 16 йиллигига бағишланган қўшма мажлисидаги маърузаси. - Халқ сўзи. - 2007. - 31 август.

www.arxiv.uz 2. Тарафларнинг тортишуви ва тенглиги принципларига мувофиқ амалга ошириладиган фуқароларнинг адолатли суд муҳокамасига бўлган ҳуқуқларини рўёбга чиқаришда суднинг ролини ошириш. 3. Ишни судга қадар юритиш устидан прокурор ва суд назорати нисбатини таъминлашга, фуқарони ушлаб туриш ва қамоққа олиш асосли ҳамда қонуний бўлиши учун тергов органларининг масъулиятини оширишга қаратилган. 4. Қамоққа олиш тарзидаги эхтиёт чорасини кўллаш ва қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш инсон ҳуқуқларини чеклаб қўйиш тусига эга бўлганлигини эътиборга олган ҳолда бу чорани кўллаш асосларини, процессуал тартибини қатъий регламентлаш. Президент И.А.Каримов 2005 йил 28 январда Олий мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг қўшма мажлисидаги маърузасида “Суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш борасида биз ҳал этишимиз лозим бўлган яна бир масала – жазолаш тизимидан ўлим жазосини чиқариб ташлашдир”, деб таъкидладилар. Ҳақиқатдан ҳам инсон, унинг ҳаёти жамиятимизда олий қадрият деб тан олинган экан, уни, ҳатто жиноятчини ҳам ҳаётидан маҳрум қилиш масаласи ниҳоятда эҳтиёткорона муносабатни талаб қилади. Ўлим жазоси энг қадимги жазо чораларидан ҳисобланади. Ушбу чора жиноят ҳуқуқи вужудга келгунга қадар қўлланилган. Жиноят ҳуқуқи соҳасида кўзга кўринган олимлардан А.С.Таганцев “Ҳаётдан маҳрум қилиш жиноятчиларга қарши курашнинг ижтимоий чораси сифатида анча илгари қўлланилган” 3 , дейди. Курраи заминнинг илғор фикрли одамлари орасида анча вақтдан бери жиноий жазо сифатида ўлим жазосининг сақланиши, унинг қўлланиши баҳс- мунозаларга сабаб бўлиб келмоқда. Бундай баҳслар яна ҳам давом этадигандек кўринади. Агар тарихга назар соладиган бўлсак, бир неча асрлар олдин ўлим жазосини бекор қилиш 3 Таганцев Н.С. По законопроекту об отмене смертной казни. (В книге «смертная казнь, за и против»). –М.: Юридическая литература, 1989. –С. 156-157.

www.arxiv.uz лозимлиги ҳақида айрим мутафаккирлар 4 фикр билдирган бўлсалар, бугунги кунга келиб жуда кўп одамлар ва ҳуқуқни ҳимоя қилувчи ташкилотлар ўлим жазосига қарши чиқишмоқда. Ўлим жазосини қолдириш тарафдорлари жиноятчиликнинг кўпайиб бораётганлиги ва ушбу жазони қўллаш орқали “ижтимоий адолат тикланажагини” асос сифатида кўрсатадилар. Ўлим жазосини бекор қилиш лозим, деб ҳисобловчилар эса илмий тадқиқотлар асосида ўлим жазоси амалда жиноятчилик ўсишига таъсир кўрсатмаётганлиги, унинг қўлланиши инсоннинг ҳаётга бўлган ҳуқуқини бузиш эканлигини, ушбу чора жамиятдаги кишилар хулқ-атворининг салбий томонга ўзгаришига, ўта оғир жиноят содир этган шахсларни ҳам уларни ҳаётдан маҳрум қилмасдан туриб, зарарсизлантириш мумкинлигини исботлаб беришга ҳаракат қиладилар. Шахсни асоссиз равишда ўлим жазосига ҳукм қилишдек суднинг хатосини тузатиб бўлмайди. 2008 йил 1 январидан юқорида номлари тилга олинган қонунлар кучга кирди ва улардаги қоидалар амалда қўлланила бошлади. Бугунги кунда уларнинг амалиётга татбиқ этилиши қандай, кутилган натижаларга эришилдими? деган савол туғилиши табиий. Ишонч билан айтиш мумкинки, ушбу қонунлар тўла ишламоқда, уларни қўллашда ҳеч бир қийинчилик йўқ. Масалан, 2008 йил 1 чорагида прокурорларнинг илтимосномасига биноан судлар томонидан 3272 нафар айбланувчига нисбатан эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишга санкция берилган ва қамоқда ушлаб туриш муддатини узайтириш бўйича 10та илтимоснома қаноатлантирилган. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, юқоридаги қонунларнинг қабул қилиниши билан суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш жараёни тугагани йўқ. Аксинча, ўз ечимини кутаётган муаммолар ва бажарилиши лозим бўлган вазифалар талайгина. Фикримизнинг далили сифатида Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 11 апрелдаги Қонунига асосан ЖКнинг 58- моддасига жиноятга тайёргарлик кўриш ва унга суиқасд қилиш учун жазо тайинлашга оид киритилган ўзгартиришларни келтириш мумкин. Бу ҳам 4 Квашис В. Смертная казнь: глобальные тенденции и перспективы //Борьба с преступностью. 2001. №1. –С. 103.

www.arxiv.uz давлатимизда инсонпарварлик, адолат ғояларига риоя қилинаётганлигининг бир исботидир. 2008 йилнинг “Ёшлар йили” деб эълон қилинганлиги муносабати билан “Вояга етмаганларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга оид қонунларнинг такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги 2008 йил 16 апрелдаги Қонунига мувофиқ қатор қонунларга вояга етмаганларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилишга қаратилган қўшимча ва ўзгартиришлар киритилди. Айтиш жоизки, вояга етмаганлар жинояти камайди. Вояга етмаганлар жиноий ёки ғайриқонуний фаолиятга жалб этганлик учун жавобгарлик кучайтирилди. Ҳозирги вақтда одамлар савдосига қарши кураш ҳам энг долзарб масалалардан ҳисобланади. 2007 йил февралда Венада, ушбу муаммога бағишланган халқаро конференция материалларида кўрсатилиши, ҳар йили 2,7 млн.га яқин шахс ушбу жиноятнинг “қурбони” бўлмоқда, уларнинг 80% болалар ва аёллардир. Ушбу ҳодисага қарши кураш масаласи республикамизда давлат миқёсида ҳал қилинм оқда. ЎзР болаларни бошқа давлатларга юбориш учун ўғирлашнинг фуқаролик жиҳатлари тўғрисидаги Гаага Конвенцияси, одамлар савдоси ва учинчи шахслар томонидан фоҳишаларнинг эксплуатация қилинишига қарши кураш тўғрисидаги Конвенция ва унинг якуний протоколи ва ҳ.к. иштирокчиси ҳисобланади. 2008 йил 17 апрелда “Одамлар савдосига қарши ҳаракатлар” тўғрисидаги. Мамлакатимизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг мантиқий давоми сифатида ЎзР Президентининг 2008 йил 1 майдаги “Ўзбекистон Республикасида адвокатура институтини янада ислоҳ қилиш чоралари тўғрисида”ги Фармонини келтириш мумкин.

www.arxiv.uz Албатта, амалга оширилган чоралар суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг янги босқичга кўтарилганидан далолат беради, аммо қуйидаги масалалар ўз ечимини кутмоқда: 1. Ўзбекистон Республикаси ЖКга киритилган ўзгариш ва қўшимчалар яна бир бор танқидий нуқтаи назардан кўриб чиқилмоғи лозим. Кейинги вақтда жиноят қонунига киритилаётган ўзгаришларда қилмишни криминализация қилишга нисбатан бир неча марта кўпайиб кетди. 2. Ҳар бир қонун қабул қилингунга қадар экспертлар хулосаси олиниши лозим. Юқоридаги вазифаларнинг ҳал этилиши ҳар бир шахснинг Конституция ва қонунларда белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларининг бузилмаслигини кафолатлайди. Зеро, амалдаги қонунларни такомиллаштиришдан асосий мақсад инсонпарварлик принципига мос демократик ҳуқуқий давлат қуриш, фуқароларнинг ҳуқуқларини таъминлашдан иборатдир.

Похожие

Суд-ҳуқуқий тизимини либераллаштириш марралари

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари

Ўлим жазосини бекор қилиш – суд-ҳуқуқ ( Улим жазосини бекор килиш суд хукук ислохатлари натижаси