Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этиш - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133.5 KB

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этиш Режа: 1. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини амалга оширувчи органлар. 2. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг белгилари

Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини амалга оширувчи органлар. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига қуйидагиларни киритиш мумкин: Судлар тизими : 1) Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ; 2) Олий судга бўйсунувчи умумий юрисдикциядаги судлар и; 3) Ҳўжалик судлари; Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикасининг фуқаролик ва жиноий ишлари бўйича олий судлари, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик судидан, шу муддатга тайинланадиган фуқаролик ва жиноий ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар судлари, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича туманлараро, туман, шаҳар судлари, ҳарбий ва хўжалик судларидан иборат.  Судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан белгиланади. (Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги Қонуни)  С удларнинг фаолиятини ташкилий ва моддий-техник жиҳатдан таъминлашни амалга оширадиган органлар (Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги судьяларни лавозимга тавсия қилиш ва танлаш Олий малака комиссияси;  Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ва унинг жойлардаги бошқарма ва бўлимлари(Адлия вазирлиги тизими);  Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техник ва молиявий жиҳатдан таъминлаш департаменти);  П рокуратура;  Жиноятларни фош этиш ва тергов қилишга жалб қилинган органлар (суриштирув ва дастлабки тергов органлари);

 Дастлабки тергов органлари: Прокуратура, ИИВ, МХХ тизимидаги тергов органлари.  нотариал фаолиятни амалга оширувчи органлар ( Давлат нотариа л идоралари ва хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариуслар );  Адвокатура :  Суриштирув органлари. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 38-модда сига биноан Ўзбекистон Республикасида амалда бўлган “с уриштирув органлари ”га қуйидагилар киради: 1) милиция; 2) ҳарбий қисмлар, қўшилмаларнинг командирлари, ҳарбий муассасалар ва ҳарбий ўқув юртларининг бошлиқлари - уларга бўйсунувчи ҳарбий хизматчилар, шунингдек ўқув машқлари ўтказилаётган вақтда ҳарбий хизматга мажбурлар томонидан содир этилган жиноятларга доир ишлар бўйича; Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари ходимларининг хизмат мажбуриятини бажариш билан боғлиқ жиноятлари ёки қисм, қўшилма, муассаса ё ўқув юрти жойлашган ерда содир этган жиноятларига доир ишлар бўйича; 3) миллий хавфсизлик хизмати органлари - қонунга кўра уларнинг юритишига берилган ишлар бўйича; 4) Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги жазони ижро этиш тизимини бошқариш органларининг бошлиқлари, қамоқ тарзидаги жазони ижро этиш муассасаларининг, жазони ижро этиш колониялари, тарбия колониялари, тергов изоляторлари ҳамда турмаларнинг бошлиқлари - шу муассасалар ходимлари хизматни ўташнинг белгиланган тартибига қарши қилган жиноятларга доир ишлар, худди шунингдек мазкур муассасалар ҳудудида содир этилган бошқа жиноятларга доир ишлар бўйича; (ЎзР 27.12.1996 й. 357-I-сон Қонуни таҳриридаги қисм)

5) давлат ёнғиндан назорат қилиш органлари - ёнғинларга доир ва ёнғинга қарши қоидаларни бузганликка доир ишлар бўйича; 6) чегарани қўриқлаш органлари - давлат чегарасини бузганликка доир ишлар бўйича; 7) олис сафарда бўлган денгиз кемаларининг капитанлари; 8) давлат божхона хизмати органлари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш департаменти ва унинг жойлардаги бўлинмалари - тегишинча божхона, солиқ ва валюта тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганликка доир ишлар бўйича. (ЎзР 25.04.2003 й. 482-II-сон Қонуни таҳриридаги банд), 9) Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги ҳузуридаги Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш ҳамда судларни моддий техник ва молиявий таъминлаш Департаменти ва уларнинг ҳудудий бошқармалари. Суриштирув органларини ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига киритиш тўғрисидаги масала юзасидан турли хил фикрлар мавжуд. Ушбу органларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш вазифаларидан бирини бажарганлигини инобатга олиб, уларни ҳам ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига киритиш бир жиҳатдан тўғри бўлармикан? Мисол учун, олис сафарда бўлган кема капитани учун суриштирув вазифаси асосий бўлиб ҳисобланмайди. Бироқ, кема аъзоларидан бири жиноят содир этса, у жиноят ишини қўзғатади, шунингдек, далилларни аниқлаш ва тўплаш юзасидан кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатларини амалга ошириши шарт. Ушбу вазифани қуйидаги органлар: 1. ҳарбий қисмларнинг командирлари; 2. жазони ижро этиш тизимини бошқариш органларининг бошлиқлари; 3. давлат ёнғин назорати органлари; 4. давлат божхона хизматининг мансабдор шахслари

5. олис сафарда бўлган кема капитан лари учун ҳам асосий вазифа деб бўлмайди. Бу органларнинг ҳуқуқий мақомини ва ваколатларини тартибга солувчи қарорлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар билан танишиб чиқадиган бўлсак, унда ушбу органларда бошқа турли хил ваколатлар мавжудлиги ҳақида фикр юритиш мумкин. Улар томонидан бажариладиган ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасидаги вазифаларнинг бир тури асосий бўлиб ҳисобланмайди. Бундан ташқари, бажарилиши шарт бўлган вазифалари ҳам мавжуд. Шунинг учун уларни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар таркибига тўлиқ киритиш тўғрисида бир қанча қарама-қаршиликлар мавжуд. Давлат фаолиятини кўриб чиқаётган мавжуд доктриналар аниқ хусусиятларга эга. Улардан бири шундан иборатки , ҳуқуқни муҳофаза қилишга оид давлат фаолияти - фақат ҳуқуқий таъсир чораси қўллангандагина намоён бўлади. Бундай фаолият ҳар қандай усул билан амалга ошмайди. Унга қонун билан йўл қўйилган давлатнинг мажбурлов ҳамда жазолаш усулларини киритишимиз мумкин.  Масалан, жиноят содир этилган тақдирда, унга нисбатан жиноят қонунчилигида назарда тутилган жазо ёки қонунда белгиланган бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қўлланилади;  жиноий жавобгарлик келтириб чиқармаган ҳолда моддий зарар етказилганда, зарарни қоплаш мажбурияти юкланади;  агар шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятлар бажарилмаган бўлса, айтайлик бирон-бир хизмат ёки маҳсулот тайёрлаш лозим даражада бажарилмаса, у ҳолда моддий санкция қўлланилади;  шахс автотранспорт воситасини маст ҳолда бошқарган тақдирда, унга нисбатан жарима қўлланиши ёки ҳайдовчилик гувоҳномасидан маҳрум қилиниши ва ҳ.к.

 Ҳуқуқий таъсир чораларнинг ҳуқуққа хилоф ҳаракатларни огоҳлантириш, уларни профилактика қилиш турларига катта аҳамият берилган. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг иккинчи аҳамиятли белгиси - ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашда қонун ёки бошқа ҳуқуқий меъёрларда кўрсатилган шартларга тўла мос келишидир . Фақат уларгина ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашга асос бўла оладилар. Шундай таъсир чорасини қўлловчи орган қонунга аниқ, пухта амал қилишга мажбур. Масалан, агар қонунга асосан биринчи марта безорилик жиноятини содир этганлик учун энг кам ойлик иш ҳақининг 50 баробаридан 100 баробаригача жарима ёки 3 йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд 6 ойгача қамоқ жазоси қўлланиладиган бўлса, у ҳолда юқоридаги таъсир чоралари фақат шу чегараларда қўлланилиши лозим. Учинчидан, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига хос белгилардан бири шундаки, - у фақат қонунда белгиланган маълум тартибга амал қилган ҳолда амалга оширилади . Мисол учун жиноий жазони белгилайдиган ёки ундан озод қиладиган ёхуд судланувчини оқлайдиган суд ҳукми фақат процессуал нормаларда белгиланган тартибда суд муҳокамасида иш ҳолатлари тўла, ҳар томонлама холисона муҳокама қилингандан кейингина чиқарилади. Бундай муҳокама маслаҳатхонада маслаҳатлашув сир сақланган ва бошқа тартиб-қоидаларга риоя қилган ҳолда ўтказилади. Қонунда бошқа ҳуқуқбузарликларни ҳал қилишнинг ўз тартиб-қоидалари белгиланган. Мулкий, мерос, ишдан бўшатилганлик тўғрисидаги ва бошқа низоларни ҳам ҳал қилишнинг ўзига хос тегишли тартиб-қоидалари мавжуд. Хулоса қилиб айтганда у ёки бу ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш ёки қўлламасликка қарор қилиш учун қонунда мажбурий равишда амал қилиш лозим бўлган аниқ қоидалар ўрнатилган. Уларни бузганлик қарорни ноқонуний ҳамда ҳақиқий эмас деб топиш учун асос бўлади.

Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг охирги белгиси шуки, фаолиятни амалга ошириш, аввало, махсус ваколатларга эга бўлган давлат органларига юклатилади ва улар ўз навбатида тегишли равишда тайёрланган ходимлар - аксарият ҳолда юристлар ва бошқа соҳаларни эгаллаган мутахассисларга эга бўладилар . Уларнинг ихтиёрига моддий ва техник воситалар берилади. Бундай давлат органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти алоҳида қонунда белгиланади ва шу билан бир қаторда муҳим масалаларни ҳал этишнинг процессуал тартиби ҳам мавжуд. Буларнинг барчаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига тайёрланаётган ёки содир этилган ҳуқуқбузарликлар учун ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашга қарор қилишида тезкорлик, асослилик, қонунийлик ва адолатни таъминлаш учун зарур. Юқорида айтилганларни эътиборга олиб ҳуқуқни муҳофаза қилиш деб ҳисобланаётган фаолият тушунчасини аниқлаш мумкин. Келтирилган белгилар ва уларга берилган қисқача шарҳлардан кўриниб турибдики, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига шундай давлат фаолиятини киритиш мумкинки, унда махсус ваколатга эга бўлган давлат органлари қонунга ҳамда белгиланган тартибга қатъий риоя қилган ҳолда ҳуқуқни муҳофаза қилиш мақсадида ҳуқуқий таъсир чорасини қўллайдилар. 1 Бу тушунчада асосан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи давлат фаолияти ҳақида гап боради. Бироқ бундай фаолият фақатгина ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар эмас, балки барча давлат органлари томонидан у ёки бу даражада амалга ошрилади. Юқорида келтирилган барча тушунча ва таърифларни таҳлил қилиб, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти — бу давлат ва унинг номидан махсус ваколатли органларнинг қонун билан белгиланган тартибда ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш орқали қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни таъминлаш, жамият, давлат ва бошқа фуқаролик бирлашма-ларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш, фуқароларни ҳуқуқ ва эркинликларини 1

ҳимоя қилиш, жиноятчилик ва бошқа ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш соҳасидаги фаолиятдир дейиш, мумкин. Ушбу туркумдаги органлар ва мансабдор шахслар орасида фақат ички ишлар органларини ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари қаторига тўлиқ киритиш мумкин. Чунки уларнинг асосий вазифаси — бу жиноят ва бошқа ҳуқуқбузарликларни фош этиш, тергов қилиш ҳамда уларга қарши кураш ҳисобланади. Фақат улар кўпинча жиноятлар ва маъмурий ҳуқуқбузарликлар билан боғлиқ фаолият юритадилар. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг белгилари қуйидагилардир: 1. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти махсус ваколатга эга бўлган, фаолияти, тузилиши, таркиби қонун билан қатъий тартибда белгиланган давлат органлари томонидан амалга оширилади. 2. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти фуқаролар, жамият ва давлатни жиноятчилик ёки бошқа таҳдидлардан ҳимоя қилишга йўналтирилган. 3. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти қонун билан белгиланган қатъий тартибда амалга оширилади. Ваколатли орган у ёки бу таъсир таъсир чорасини қўллаш ёки қўлламасликдан олдин ўша ҳолат бўйича қонун билан белгиланган қоидаларга риоя қилишга мажбур. 4. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти фақат давлатнинг мажбурлов ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш орқали амалга оширилади. 5. Ҳуқуқий таъсир чораси қатъий тартибда қонун асосида бўлиши лозим. Бозор иқтисодиёти шаклланаётган ҳамда ҳуқуқий давлат қурилаётган ҳозирги даврда жамият ва давлат ҳаётида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг аҳамияти ва роли ошиб боради. Шундай экан, кўпгина давлат органлари ҳамда махсус органларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ҳам ошиб боради. Сўнгги йилларда суд органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири эканлиги ҳақида бир қатор қарама-қарши фикрлар мавжуд.

Масалан, В.М. Савицкий нинг фикрига кўра, "Совет доктринаси ва амалиётида жиноятлар ва бошқа ҳуқуқбузарликларга қарши курашнинг синоними сифатида ҳуқуқни қўриқлаш фаолияти эътироф этилган. Агар судни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири деб ҳисоблайдиган бўлсак, бунда суднинг вазифаси бўлиб, прокуратура, суриштирув ва дастлабки тергов органлари билан биргаликда жиноятларга қарши кураш фаолиятини юритиши тушунилади". 2 Муаллиф ўзининг мулоҳазаларида "ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар" фанининг бундай номланишини инкор этиб, бунинг ўрнига "Суд ҳокимиятини ташкил этиш" деб номлаш мумкинлигини таклиф этади. Ушбу мулоҳазалардан шуни таъкидлаш мумкинки, суд ҳокимияти — бу ҳокимиятнинг бўлиниш тамойилига асосланган ҳуқуқий давлатни қуришга интилишни ўзида акс эттирувчи янги сиёсий ва ҳуқуқий ғоя ҳисобланади. Одил судловни амалга оширишда суд органлари прокуратура ва ижро этувчи органлардан (адлия, ички ишлар ва бошқалар) мустақилдирлар. Чунки суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан мустақил ҳолда фаолият юритади. Шунинг учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига у ёки бу органни киритиш дегани, бу уларни мустақил ҳолда бўлишини ва бошқа туркумдаги органларга бўйсунишдан озод бўлганлигини англатмайди. Мисол учун, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга адлия органларини киритиш мумкин бўлса ҳам, улар ички ишлар органлари ёки прокуратура органларидан мустақил фаолият юритадилар. Айрим муаллифларнинг фикрига асосан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига суд органларини киритмаслик мутлақо нотўғридир. Чунки улар бир сўз билан айтганда, ҳуқуқни қўриқлаш фаолияти билан шуғулланадилар. Давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқларига нисбатан суд органи суд ҳокимиятини ўзида ифода этадиган ва ҳуқуқни қўриқлай оладиган орган бўлиб ҳисобланган ва ҳозирги кунда ҳам шундай. Шунинг учун ҳам суд давлат 2

ҳокимиятининг бошқа тармоқлари ичида ҳуқуқни қўриқлаш юзасидан ўзига хос мақомга эга. Бундай тавсиф барча ҳуқуқшунос ва олимлар томонидан маъқулланган. 3 Инсонлар ўзининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этадилар. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинларини суд орқали ҳимоя қилиш ғояси - инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро битимларда ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасида белгиланган: "Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади". Судларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар сафидан чиқариш ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг моҳиятини тушуниш билан боғлиқдир. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти — фақат судлар томонидан амалга ошириладиган юридик воситалар ёрдамида ҳуқуқни қўриқлаш соҳасидаги фаолият ҳисобланади. Бундан ташқари, жиноятчиликка қарши кураш воситаси бўлиб, судлар томонидан қўлланиладиган жиноий жазо чоралари (озодликдан маҳрум қилиш, ўлим жазоси) ҳисобланади. Функциялар - у ёки бу орган, ташкилот, шунингдек, жамоат бирлашмалари фаолиятининг асосий, бош йўналишлари бўлиб ҳисобланади. Функцияларнинг энг умумий кўриниши - у ёки бу орган, ташкилот, шунингдек, жамоат бирлашмалари фаолияти шакллари ва тизимларининг асосий, бош йўналишлари бўлиб ҳисобланади. И.Л. Бачило нинг монографиясида давлат органлари функцияларининг табиати ва хусусияти тўғрисидаги тадқиқотлари ёритилган. Бунда муаллиф бошқарув органлари функцияларининг бир-бири билан ўзаро алоқадорлиги ҳамда ҳуқуқий мақомини белгиловчи ва ташкилий ҳуқуқий фаолиятига оид маълумотларни мунтазам равишда алмашиб туришга асосланганлигини эътироф этади. Ушбу органлар бошқарув объектларини сиёсий - иқтисодий, 3

режали, услубий, моддий, техникавий, меҳнат ва бошқа ресурслар билан таъминлайди, яъни, уларнинг олдида турган бошқарув тизимининг вазифаларини белгилаб беради. 4 Ушбу тадқиқотлар бошқарув органларини тушунишда жуда муҳим бўлган ҳолатларни ўзида акс эттиради. Функциялар давлат органи фаолиятининг мазмунини етарли даражада аниқлаштириб беради. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари функциялари ҳақида турли хил фикрлар мавжуд ва улар қуйидагилар. 5 Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ўзининг мазмунига кўра бир томонлама эмас. Унинг кўп қирралиги эса мазкур давлат фаолиятининг асосий йўналишларини, мазмунини аниқлашда бажариладиган турли хил ижтимоий функцияларда намоён бўлади. Бундай йўналишлар (функциялар) қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - конституциявий назорат; - одил судлов; - судлар фаолиятини ташкилий таъминлаш; - прокурор назорати; - жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш; - жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўрсатиш; Юқорида санаб ўтилган ҳар бир йўналиш ўзининг аниқ белгиланган натижаларига эришиш мақсадини кўзлайди, - яъни:  Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг нормаларини бузиш ҳолатларини бартараф этиш;  жиноий ва фуқаролик ишларини адолатли муҳокама қилиш ва ҳал қилиш;  судларнинг нормал фаолият кўрсатиши учун имкониятлар яратиш;  прокурорнинг таъсир этиш чоралари ёрдамида қонунбузарлик ҳолатларини аниқлаш ва бартараф этиш; 4 5

 жиноятларни фош этиш ва уни содир этган шахсларни жавобгарликка тортиш;  судда ишларни кўриш учун ҳужжатларни тайёрлаш;  юридик ёрдамга муҳтож бўлган барча шахсларга, шунингдек, жиноий жавобгарликка тортилаётган шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш. Ушбу натижаларга эришилган тақдирда юқорида таъкидлаб ўтилган ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг вазифаларини бажарилиши таъминланади. Юқорида қайд этилган вазифалар (йўналишлар) бир-бири билан узвий боғлиқ ва бир-бирини тўлдириб туради. Шуни таъкидлаш жоизки, конституциявий назорат ва одил судлов буларнинг орасида энг муҳим ўринни эгаллайди. Улар ўзининг мазмун жиҳатдан ҳозирги кунда суд ҳокимияти деб номланади. Маълумки, давлат ҳокимиятининг мазкур тармоғи ҳуқуқий давлатнинг асосий, бош белгиси бўлиши керак. Чунки, ҳуқуқий давлатни барпо этиш учун суд ҳуқуқий ислоҳотларни шакллантириб, уларни ривожлантириб борилиши лозим. Буни давлатнинг самарали конституциявий назоратисиз ва одил судловсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Уларнинг ривожланиши ва кенгайиб бориши жамият ва давлат механизмига ўз таъсирини ўтказади. Чунки, бу ҳол жамият ва давлат механизми самарали бўлишини таъминлайди. Одил судлов - бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг шундай функциясики, у давлат ва нодавлат ташкилотлари, мансабдор шахсларнинг, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфатларини амалга оширишга бевосита алоқадор. Бундан ташқари, бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига оид функцияларни ҳам бажаради. Масалан, агар дастлабки тергов ваколатли органлар томонидан ҳар томонлама, тўла ва холисона олиб борилмаса, шунингдек, иш билан боғлиқ бўлган керакли далиллар ва бошқа ҳужжатлар

аниқланмаса, бунда жиноят ишлари бўйича қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукм чиқариб бўлмайди. Шунинг учун одил судлов ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг юраги эканлигини эътироф этиш керак. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига оид вазифаларни амалга оширувчи аниқ органлар мавжуд бўлиб, улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари деб номланади. Ҳозирги кунда бундай органлар ҳақидаги масала турлича ҳал этилмоқда. Масалан, А.П. Рижаков ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг 17 турдаги асосий йўналишлари ҳақида фикр юритган. Буларга қуйидагилар киради: 1) Одил судловни амалга ошириш; 2) Судларнинг фаолиятини ташкилий таъминлаш; 3) Жиноят - ижроия фаолияти; 4) Прокурор назорати ва прокуратура соҳасидаги фаолиятнинг бошқа йўналишлари; 5) Жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш фаолияти; 6) Дастлабки тергов; 7) Суриштирув; 8) Тезкор - қидирув фаолияти; 9) Нотариал фаолият; 10) Жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўрсатиш (юридик хизмат); 11) Суд иш юритуви (жиноят процесси); 12) Хавфсизликни таъминлаш; 13) Жамоат тартибини қўриқлаш; 14) Божхона тўғрисидаги қоидаларни бузганликка доир ишларни юритиш; 15) Солиқ тўғрисидаги ҳуқуқбузарликларга доир ишларни юритиш; 16) Контрразведка соҳасидаги фаолият;

17) Ташқи разведка. 6 Бошқа муаллифлар эса ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан амалга ошириладиган вазифаларни турли хил кўринишларини эътироф этганлар. 7 Бундан ташқари, давлат органларига, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига тегишли бўлган умумий характердаги вазифалар ҳақида ҳам фикр юритиш мумкин. Масалан, суд, прокуратура, ички ишлар органларининг вазифалари тўғрисида. Буларга: режалаштириш, назорат, инспекциялар, ахборот билан таъминлаш, разведка (бошқарув, ходимлар орасида, молиявий), қабул қилинган қарорларнинг ижро этилишини текшириш ва назорат қилиш, кузатувни ташкил этиш, якуний хулоса бериш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Фикримизча, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: 1) конституциявий назорат, унинг асосий вазифаси қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мослигини текшириш; 2) одил судловни юритиш, яъни фуқаролик ва жиноий ишларни тортишувчилик асосида олиб бориш ва улар юзасидан қонуний ва асослантирилган қарорлар қабул қилиш; 3) хўжалик судларида суд ишларини юритиш, яъни фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар (иқтисодий низолар) ва бошқарув соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни ҳал қилишда суд ҳокимиятини амалга ошириш; 6 7

4) суд органларининг нормал фаолият кўрсатишини таъминлашга ва суд қарорларини ижро этиш юзасидан ишларни ташкил этишга қаратилган суд фаолиятини ташкиллаштириш ва моддий-техник жиҳатдан таъминлаш; 5) прокурор таъсир чоралари ёрдамида қонун бузилиш ҳолатларини бартараф этиш юзасидан прокурор назоратини амалга ошириш; 6) нотариал фаолият; 7) жиноятларни фош этиш ҳамда ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсларни жиноий жавобгарликка тортишга қаратилган фаолият; 8) жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўрсатиш; 9) Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги тизимида “Фуқароларнинг мурожаатлари” тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Қонуни талабларига фу қароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишни таъминлаш; 10) Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги тизимида тадбиркорлар ҳуқуқларини бевосита ҳимоя қилишни таъминлаш; 11) Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги тизимида инвесторлар ҳуқуқларини бевосита ҳимоя қилишни таъминлаш. Санаб ўтилган вазифалар (йўналишлар)ни амалга ошириш жараёнида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари деб аталган давлат органлари ва бошқа нодавлат органлари ташкил топади. Ҳуқуқшунос олимлар ўртасида суд органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири эканлиги ҳақида бир қатор қарама-қарши фикрлар мавжуд. Масалан, В.М. Савицкий нинг фикрига кўра, "Совет доктринаси ва амалиётида жиноятлар ва бошқа ҳуқуқбузарликларга қарши курашнинг синоними сифатида ҳуқуқни қўриқлаш фаолияти эътироф этилган. Агар судни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири деб ҳисоблайдиган бўлсак, бунда суднинг вазифаси бўлиб, прокуратура, суриштирув ва дастлабки тергов органлари билан биргаликда жиноятларга қарши кураш

фаолиятини юритиши тушунилади". 8 Муаллиф ўзининг мулоҳазаларида "ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар" фанининг бундай номланишини инкор этиб, бунинг ўрнига "Суд ҳокимиятини ташкил этиш" деб номлаш мумкинлигини таклиф этади. Ушбу мулоҳазалардан шуни таъкидлаш мумкинки, суд ҳокимияти — бу ҳокимиятнинг бўлиниш тамойилига асосланган ҳуқуқий давлатни қуришга интилишни ўзида акс эттирувчи янги сиёсий ва ҳуқуқий ғоя ҳисобланади. Одил судловни амалга оширишда суд органлари прокуратура ва ижро этувчи органлардан (адлия, ички ишлар ва бошқалар) мустақилдирлар. Чунки суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан мустақил ҳолда фаолият юритади. Шунинг учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига у ёки бу органни киритиш дегани, бу уларни мустақил ҳолда бўлишини ва бошқа туркумдаги органларга бўйсунишдан озод бўлганлигини англатмайди. Мисол учун, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга адлия органларини киритиш мумкин бўлса ҳам, улар ички ишлар органлари ёки прокуратура органларидан мустақил фаолият юритадилар. Айрим муаллифларнинг фикрига асосан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига суд органларини киритмаслик мутлақо нотўғридир. Чунки улар бир сўз билан айтганда, ҳуқуқни қўриқлаш фаолияти билан шуғулланадилар. Давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқларига нисбатан суд органи суд ҳокимиятини ўзида ифода этадиган ва ҳуқуқни қўриқлай оладиган орган бўлиб ҳисобланган ва ҳозирги кунда ҳам шундай. Шунинг учун ҳам суд давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқлари ичида ҳуқуқни қўриқлаш юзасидан ўзига хос мақомга эга. Бундай тавсиф барча ҳуқуқшунос ва олимлар томонидан маъқулланган. 9 Инсонлар ўзининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этадилар. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинларини суд орқали ҳимоя қилиш ғояси - инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро битимларда ва 8 9

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасида белгиланган: "Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади". Судларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар сафидан чиқариш ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг моҳиятини тушуниш билан боғлиқдир. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти— фақат судлар томонидан амалга ошириладиган юридик воситалар ёрдамида ҳуқуқни қўриқлаш соҳасидаги фаолият ҳисобланади. Бундан ташқари, жиноятчиликка қарши кураш воситаси бўлиб, судлар томонидан қўлланиладиган жиноий жазо чоралари (озодликдан маҳрум қилиш, ўлим жазоси) ҳисобланади. Юқорида қайд этилган: 1) суд ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар доирасига кирадими?; 2) қайси органлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар?; 3) қайси органлар жиноятчиликка қарши курашувчи органлар? деган саволлар юзасидан вужудга келган фикрларга нисбатан қуйидаги фикримизни таҳлил ила баён қиламиз: Бу саволларга жавоб топмоқчи бўлганлар авваламбор, жиноий таъқиб тушунчаси билан ҳуқуқни муҳофаза қилиш тушунчаси ни фарқига етиб олиши зарур. Мана шу икки тушунчанинг фарқига эътибор қилмаслик оқибатида суд, адвокатура, нотариат каби идораларни баъзи олимлар томонидан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган эмас деб ҳисоблайдилар. Нотўғри равишда фақатгина жиноий таъқибни амалга оширувчи идораларнигина ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган деб ҳисоблайдилар. Шу ерда улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш функцияси нима дегани ўзи?, жиноий таъқиб қилиш нима дегани ўзи? деган саволларга жавоб бермайдилар.

Шунингдек, айрим ҳуқуқшунос олимлар суд хокимияти тушунчасининг вужудга келиши билан суд ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган эмас , суд бу хокимиятдир деган бир ёқлама фикр ҳам вужудга келганлар. Энди мантиқ юзасидан ҳамда юқорида қайд этилган жиноий таъқиб тушунчаси билан ҳуқуқни муҳофаза қилиш тушунчаси ни луғавий мазмунларига ҳам эътибор берилса, шунингдек, қонунларда бу идораларга берилган ҳуқуқ ва мажбуриятларга, уларнинг ваколат доираларига назар ташланса, ўрганиш таҳлили шунга олиб келадики, айнан бу идоралар ҳам ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига киради. Жумладан: Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги Қонунининг 2-моддасига қаралса, “ Ўзбекистон Республикасида суд Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа қонунларида, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда эълон қилинган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини суд йўли билан ҳимоя қилишга даъват этилган. Суднинг фаолияти қонун устуворлигини, ижтимоий адолатни, фуқаролар тинчлиги ва тотувлигини таъминлашга қаратилгандир ” дейилган. Кўриниб турибдики, ҳуқуқни муҳофаза қилиш функцияси, вазифаси юклатилган махсус давлат идораларидан энг биринчиси бу – суд тизимидир. Суд тизими деганда судларнинг компетенцияси ва мақсад вазифалари бўйича тузилган мажмуи тушунилади. ЎзР суд тизимини белгиловчи асосий ҳужжат ЎзР Конституцияси ҳисобланади. Унинг 107-моддасида: "Ўзбекистон Республикасининг суд тизими беш йил муддатга сайланадиган Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғис-тон Республикасининг фуқаролик ва жиноий ишлари бўйича олий судлари, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик судидан, шу муддатга тайинланадиган фуқаролик ва жиноий ишлари бўйича вилоят ва Тошкент

шаҳар судлари, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича туманлараро, туман, шаҳар судлари, ҳарбий ва хўжалик судларидан иборат. Судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан белгиланади. Фавқулодда судлар тузишга йўл қўйилмайди". Хозирги вақтга келиб шаклланган суд тизимини аниқлаб олишда ЎзР Конституциясининг 108-116-моддалари ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу меъёрлар юқори судларнинг, шунингдек, уларга бўйсунувчи қуйи судларнинг умуман суд тизимида тутган ўрнини аниқ қилиб белгилайди. ЎзР Конституциясининг 108-моддаси ЎзР Конституциявий суднинг мақоми белгиланган ҳамда унинг қонунлар ва бошқа ҳужжатларнинг конституциявийлигини текширувчи суд органи сифатидаги асосий мақсад- вазифалари баён этилган. Бу суд ўзига хос ўрин эгаллайди. Унга ҳеч қайси бир суд тўғридан-тўғри бўйсунмайди, гарчи у томонидан қабул қилинган қарорлар барча судларнинг фаолиятига таъсир қилиши мумкин бўлса ҳам. ЎзР Олий ва Олий хўжалик судлари ҳақида Консти-туциянинг 110 ва 111-моддаларида гапириб ўтилади. Бу судлар ўзларининг қуйи судларига эга бўлиб, улар устидан назорат олиб боради ва бу судларга амалдаги қонунчилик бўйича шарҳлар беради. Ўозирги кунда суд тизимининг таҳлилини фақатгина Конституцияга асосланиб эмас, балки қатор бошқа қонунчилик актлари: "Судлар тўғрисида"ги қонун, ҳарбий судлар фаолиятини ташкил этиш тўғрисидаги Низомга ҳам асосланиб ҳам олиб борса бўлади. Келтирилган конституциявий ва қонунчилик меъёрларидан келиб чиқиб, одил судлов фақатгина суд ҳокимиятини ташкил этувчи ва бу вазифани амалга оширишга ваколатли бўлган суд органлари томонидан амалга оширилиши лозимлиги хусусида хулоса қилса бўлади. Бошқа ҳеч қайси давлат органлари юқорида санаб ўтилган ваколатларни — одил судловни амалга ошириш, консти-туциявий назорат, суд қарорлари ва бошқа ҳужжатларининг ижросини таъминлашни бажара олмайди. Санаб ўтилган

ҳужжатлардан келиб чиқиб, судларнинг мажмуини уч гуруҳга бўлса бўлади. Биринчи гуруҳга ЎзР Конституциявий суди, иккинчисига эса ЎзР Олий суди ва у назорат қиладиган қуйи турувчи судлар, учинчи гуруҳга эса Олий хўжалик суди ва унинг назорати остидаги қуйи турувчи судлар киради. Судларнинг аксарият қисми иккинчи гуруҳга мансуб. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 2-бўлимида бу судлар умумий юрисдикция судлари деб номланади. Уларга ЎзР Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят, шаҳар, туманлараро, туман ва Ҳарбий судлар киради. Бу судларнинг иш юритувига суд тартибида ҳал этиладиган аксарият ишлар тегишлидир. Иккинчи гуруҳ судлари ичида ўзига хос тармоқ бўлиб Ҳарбий судлар ҳисобланади. Уларга ҳарбий хизматчиларнинг манфаатлари билан боғлиқ ишлар тегишлидир. Учинчи гуруҳга ЎзР Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон хўжалик суди, шаҳар хўжалик судлари киради. Мазкур гуруҳга раҳбарларини ЎзР Олий хўжалик суди амалга оширади. Суд тизимини ташкилий бирлик нуқтаи назаридан тавсифлаш учун бўғин тушунчасидан фойдаланиш керак. Суд тизими бўғини — бу бир типдаги судларнинг мажмуи бўлиб, улар уюшиқ ваколатларга эга бўлади ҳамда ЎзРнинг маъмурий-ҳудудий ва миллий-давлат тузилишини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилган бўлади. Мазкур белги бўйича умумий судлар уч бўғин судларига бўлинадилар: - асосий бўғин — туман (шаҳар), туманлараро; - ўрта бўғин — Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят ва Тошкент шаҳар судлари; - юқори бўғин — ЎзР Олий суди. Худди шундай тарзда ҳарбий судлар ҳам бўлинадилар: - асосий бўғин — округ ва ҳудудий ҳарбий судлар; - ўрта бўғин — ЎзР Ҳарбий суди; - юқори бўғин — ЎзР Олий суди ҳарбий ҳайъати.

Умумий ва ҳарбий судлардан фарқли равишда хўжалик судлари икки бўғиндан иборат: - асосий бўғин —Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоят ва — Тошкент шаҳар хўжалик судлари; - юқори бўғин — ЎзР Олий Хўжалик суди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумаджидов Г.А., Саркисянц Г.П. Правосудие и уголовный процесс Франции., -Т., 1992. 2. Апарова Т.В. Суды и судебный процесс Великобритании. Англия, Уэлься, Шотландия. М.: 1996. 3. Апарова Т.В. Статус судей в Великобритании. /Журнал Российского права. 1999. №7-8. 4. Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М., ”Бек” нашриёти, 1998. 5. Безнасюк А.С., Рустамов Х.У. Судебная власть: Учебник для вузов. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2002. 6.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 7.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М. , 2000. 8. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди».

Похожие

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкилий таъминлаш ва ишларни ташкил этиш тушунчаси

Жиноятчиликка қарши курашувчи ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларининг ўзаро ҳамкорлигини ташкил этиш

Ўзбекистонда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этишни тартибга солувчи асосий ҳуқуқий норматив ҳужжатлар

Миллий хавфсизлик хизмати ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар тизимида