Терговчи ва тезкор-кидирув ходимларининг узаро ҳамкорлиги - Юриспруденция - Рефераты

Терговчи ва тезкор-кидирув ходимларининг узаро ҳамкорлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Терговчи ва тезкор-қидирув ходимларининг ўзаро ҳамкорлиги Режа: 1. Ҳамкорликнинг умумий жиҳатлари 2. Ҳамкорликнинг тактик-услубий қоидалари 3. Ўзаро ҳамкорликнинг турлари

Тергов қилиш, жиноятни очиш ва унинг олдини олишнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан терговчининг ушбу жараённинг бошқа иштирокчилари – тезкор-қидирув ходимлари, мутахассислар ва экспертлар, шунингдек назорат-тафтиш органлари, оммавий ахборот воситалари билан ҳамкорлигига боғлиқдир. Бундай ҳамкорлик жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлашга қаратилган бўлади. Терговчининг тергов жараёни иштирокчилари билан ҳамкорлиги нисбатан шартли ҳисобланади, чунки процессуал нуқтаи назардан бундай ҳолатда тенгликнинг бўлиши мумкин эмас. Терговчининг мақоми юқори бўлиб, терговдаги асосий вазифа, унинг натижалари ва қабул қилинаётган қарорлар учун шахсий жавобгарликни аниқлаб беришдан иборат. Тергов иштирокчиларининг фаолияти терговчининг олдига қўйилган вазифаларга бўйсундирилган ва улар билан боғлиқ. Ҳамкорликнинг мазмуни унинг мақсадлари билан белгиланади. Ҳамкорликнинг асосий мақсади эса – жиноятни фош этишдир. Баъзи бир ҳолатларда бу мақсад маълум бир тергов ҳаракатининг муваффақиятли ўтказиш бўлса, бошқа ҳолатларда – тезкор йўл билан керакли маълумотларни олиш, яширинган шубҳаланилган шахсни ёки айбланувчини, ашёвий далилларни, ҳужжатларни ва бошқаларни қидириш ва фош қилиш ҳисобланади. Ҳамкорлик бир марталик, қисқа вақтга мўлжалланган ёки муайян бир иш бўйича узоқ вақт давом этиши мумкин. Ҳамкорликка ҳар доим ҳам эҳтиёж сезилавермайди. Агар дастлабки терговга эҳтиёж бўлмаса ва иш бутунлай бошланғич тергов органи томонидан олиб борилса, ҳамкорликка эҳтиёж қолмайди. Бу дастлабки тергов органи ходими ҳеч ким билан алоқада бўлмайди, дегани эмас. Худди терговчи каби у ҳам мутахассисларга, экспертларга мурожаат

қилиши, ички ишлар хизмати бошқа органларининг ходимлари билан маслаҳатлашиши мумкин. Ҳамкорлик тамойиллари қуйидагилар: 1. Қонунийликка риоя қилиш. Иштирокчилар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш, тергов органлари раҳбарларининг назорати ва прокурор назорати орқали таъминланади. Асосий талаб – иштирокчилар тергов ва тезкор-қидирув фаолияти учун белгиланган ваколатлар доирасида бўлиши керак. Ҳамкорликнинг тергов қоидаларига риоя қилиши қонунийлик принципини таъминлайди. Маълумки, қонун дастлабки терговни икки шаклини кўзда тутади: бошланғич тергов органларининг вазифаси жиноят изларини топиш ва аниқлаш, айбдорларни аниқлаш ва қўлга тушириш билан чегараланади. Бошланғич ҳаракатлар тергов органи томонидан амалга оширилганда улар у ёки бу жиноятнинг мавжудлигини тасдиқлаб бериши талаб этилади. Бу маълумотнинг ишончлилиги тергов масалаларини тўғри ҳал этишга имкон яратади. Терговчининг процессуал мақоми, раҳбарлик ва ташкилотчилик роли, терговнинг аниқ вазифаларини ечиш ва иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш, ҳамкорликнинг аниқ бир мақсадга йўналтирилганлиги ва ҳамкорлик фаолиятининг мувофиқлиги унинг қандай режалаштирилганлиги билан таъминланади. Тергов давомида ҳамкорликнинг вазифалари ва мазмуни аниқлаштирилади ва тўлдирилади. Аммо ҳамкорлик қилаётган субъектлар доираси ўзгариши, янги куч ва воситаларни жалб қилиши мумкин. Тергов ва бошланғич терговни назорат қилувчи прокурор бундай вазиятда ташкилотчилик вазифасини бажаради. Ўз ваколатлари доирасида тезкор ходимларга топшириқлар бериши, терговчи билан

ҳамкорликнинг бошқа шаклларини белгилаши мумкин. Шу билан бирга, у бошланғич тергов органларининг тезкор-қидирув тадбирларига аралашмаслиги, топшириқларни амалга оширишнинг йўли ва воситаларини белгиламаслиги зарур. Мазкур жараёнда тергов бўлими ходими ва прокурорнинг ҳамкорлик шакллари ва мазмуни тўғрисидаги кўрсатмалари терговчи учун мажбурийдир. Ушбу кўрсатмалар тезкор-қидирув гуруҳи ташкилотига, унинг таркибига алоқадор бўлиши ҳам мумкин. 2 . Ҳамкорликнинг тактик-услубий қоидалари Тергов ўтказиш жиноятни очишда ҳамкорликнинг биринчиси – терговчи томонидан иш материалларини таҳлил қилишдан иборат. Бунда дастлаб терговчи томонидан ҳамкорлик субъектлари аниқланади. Қўшма фаолиятга энг кўп жиноят-қидирув, уюшган жиноятчилик ва иқтисодий жиноятларга қарши кураш хизмати, ички ишлар органларининг криминалистик хизматлари, Давлат автомобиль назорати, турли хил идора ва маъмурий инспекциялар ходимлари жалб этилади. Яна бир муҳим вазифа вазиятга оид маълумотларни ҳамкорлар ўртасида алмашинувидир. Маълумот алмашинувида тергов ҳамда тезкор- қидирув тадбирлари режасининг қай даражада мослиги аниқланади, чунки тергов ҳаракатлари, унинг муваффақияти тезкор-қидирув иштирокчиларининг тадбирни белгиланган муддатда ва кетма-кетликда ижро этишларига боғлиқ. Ўз вақтида, етарли алоқа алмашинуви тезкор- тергов гуруҳи (ТТГ) аъзолари учун алоҳида аҳамият касб этади. Унинг шакллари турлича: ТТГ таркибининг йиғилиши, унинг алоҳида иштирокчиларининг ўзаро алоқаси ва ҳоказо. Шу билан бирга тергов сирларини сақлаш, тезкор маълумотни четга чиқишига йўл қўймаслик

жуда муҳим. Ҳамкорлик иштирокчилари тергов вазияти ўзгариши билан режага ва мақсадларга тузатиш киритиши керак. Ҳамкорлик режаси қуйидагиларни ўз ичига олиши керак: 1) тергов ва қидирув версияларининг ифодаси; 2) ушбу версиялардан келиб чиқувчи ҳолатларнинг рўйхати; 3) ушбу ҳолатлар ва ҳаракатлар тартибини аниқлаш ва ўрганиш рўйхати; 4) терговчи томонидан амалга ошириладиган қидирув тадбирлари рўйхати; 5) тезкор йўл билан аниқланиши керак бўлган вазиятларнинг ифодаси; 6) бажариш муддатлари, маълумот алмашинуви, режага тузатиш киритиш; 7) режанинг ҳар бир банди бўйича ижрочилар рўйхати. Тезкор-қидирув режалари алоҳида тезкор ходим томонидан режалаштирилади. Белгиланган тадбирлар ва тергов ҳаракатларининг вақти, жойи, муддатига алоҳида эътибор бериш зарур. Тузилган режа тергов бўлинмаси ва тегишли тезкор хизмати раҳбарлиги томонидан кўриб чиқилади. Айниқса терговнинг дастлабки босқичи жуда муҳимдир. Бу нарса жиноятни излар босилмай туриб очилиши, айбдорни аниқлаш ва топиш, ўғирланган мулкни қидирув билан чамбарчас боғлиқдир. Ҳамкорлик турли хил вазиятларда пайдо бўлади. Улардан уч тури энг кўп учрайди: 1. Жиноятчи аниқ бўлмаган жиноят (жиноят содир этилганлиги аниқ, аммо ким томонидан содир этилганлиги номаълум). Одатда бундай ҳолатларда ҳамкорлик ташаббуси ички ишлар органининг навбатчи

қисмидан чиқади. Жиноят содир этилган жойга тезкор тергов гуруҳи чиқади. Гуруҳнинг таркибига терговчи, тегишли мутахассис (криминалист, суд-тиббиёт мутахассиси), тезкор-қидирув ходими хизмат ити билан киради. Уларнинг вазифалари ҳодиса юз берган жойни синчиклаб кўздан кечириб олинган маълумотлар асосида жиноятни фош этиш, айбдорни қидириш ва қўлга олиш учун ишлатишдан иборат. Айнан шу босқичда қўзғатилган жиноят ишини терговга тегишлилиги, бошланғич тергов органлари ишининг йўналиши ва давом эттириши масалалари ҳал этилади. Бундай ҳолатларда бошланғич тергов органи мавжуд маълумотларни текшириш, қўшимча маълумотлар тўплаш, шунингдек материал объектларни ўрганиш йўли билан иштирок этиши мумкин. 2. Терговчи томонидан бошланғич тергов материаллари (тезкор материаллар) асосида жиноят иши қўзғатиш масаласини ҳал этиш. Шунингдек айбдорни ва уларнинг жиноий кирдикорларининг ҳамма ҳаракатларини аниқлашга қаратиш ва тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш; жиноятчи томонидан келтирилган моддий зиённи тўлалигича аниқлаш; жиноий йўл билан орттирилган бойликларни далиллар асосида исбот қилиш. 3. Мураккаб жиноят ишларини тергов қилиш. Бу кўп эпизодли, уюшган жиноятчилик томонидан амалга оширилмаган, шунингдек аввалги йиллар очилмаган жиноятлардир. 3 . Ўзаро ҳамкорликнинг турлари Ҳамкорликнинг процессуал ва нопроцессуал турлари мавжуд. Ҳамкорликнинг нопроцессуал тури баъзан ташкилий-тактик деб ҳам номланади.

Ҳамкорликнинг процессуал турлари қуйидагилар: тергов ҳаракатларини амалга оширишда бошланғич тергов ходимлари томонидан амалга ошириладиган тезкор-қидирув тадбирлари; тўхтатиб қўйилган ишлар бўйича терговчининг топшириғи билан шахс ва объектларни қидириш; тегишли шахслар билан ишлаш; тезкор-қидирув гуруҳларини ташкил этиш. Терговчи қидирув ва тезкор-қидирув ишларини амалга ошириш ҳақида топшириқ берар экан, у бошланғич тергов органлари олдига фақат вазифа қўяди, аммо уни ечиш йўли ва воситаларини белгиламайди, чунки бу бошланғич тергов органлари ваколатига киради. Қонун уни бажариш муддатини белгиламайди – бу нарса терговчи ва бошланғич тергов органи раҳбари билан келишилади. Терговчи талабига кўра қонунда белгиланган процессуал мажбурлаш чораларини амалга оширади: қуролланган жиноятчини қўлга туширишда ва таъқиб қилишда (пистирма, қувлаш, қуршов, турли хил тўсиқ тадбирлар) бошланғич орган вакилларининг иштироки, терговчининг олдига келишдан бош тортаётган шахсни олиб келиш, ҳодиса ва тинтув жойини ўраб олиш, терговчига қаршилик кўрсатиш ҳолларини олдини олиш ва бошқалар. Бошланғич тергов ходимлари терговчига мураккаб ва катта ҳажмдаги тергов ҳаракатларини тайёрлаш ва амалга оширишда ёрдам берадилар, ушбу ҳаракатлар давомида у ёки бу вазифаларни бажарадилар. Терговчининг мутахассислар билан ҳамкорлиги қуйидагиларда намоён бўлади: а) мутахассисларни тергов ҳаракатларига жалб этиш; б) суд экспертизаларини ўтказиш; в) тафтиш белгилаш ва ўтказиш.

Терговчи билан бошқа иштирокчилар процессуал ҳамкорлигининг энг самарали шакли бўлиб, унинг асосий хусусиятлари қуйидагилар: - умумий мақсад сари бўйсундирилган ТТГ томонидан амалга ошириладиган тергов ҳаракатлари ва тезкор-тергов тадбирлари; - ТТГ аъзоларининг барча ҳаракатлари ўзаро келишилади, хусусан, умумий режани ишлаб чиқиш жараёнида; - ТТГ иштирокчиларининг ҳар бири ўз ваколати доирасида ҳаракат қилиб, функционал мустақилликни сақлаб қолади; - ТТГ таркибида ишлаш терговчига тезкор йўл билан олинган маълумотдан, тезкор ходимларга эса – тергов ҳаракати вақтида олинган маълумотдан дарҳол фойдаланиш имконини беради. Умумий қоидага кўра, ТТГ аъзоларининг барча ҳаракатлари аввалдан келишилган режага бўйсундирилган бўлсада (режалаштириладиган ҳамкорлик), баъзи бир сабабларга кўра режалаштирилмаган ҳаракатларни амалга ошириши ҳам мумкин. Масалан, жиноятчиларни жиноят устида қўлга олиш, тинтув ва кечиктириб бўлмайдиган ҳаракатларни амалга ошириш. Бу - уйғунлашган ҳамкорликдир. ТТГ терговчи раҳбарлигида ишлайди. У ишни тергов қилишга, ҳамкорлик субъектлари олдига ўз вақтида вазифалар қўйишга, тақдим этилган маълумотлардан тўлалигича фойдаланишга жавобгардир. Амалиётда ТТГнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1) ҳодиса ерини кўздан кечириш. Бундай гуруҳлар вақтинча бўлиб, ички ишлар органлари навбатчи қисмларида бўлади ва ўрнатилган жадвалга мувофиқ алмашади. Гуруҳ таркиби ҳар доим янгиланиб туради; унинг таркибига терговчи, жиноят қидирув ходими, мутахассислар – криминалист ва суд-тиббиёт мутахассиси, кинолог киради. Гуруҳ мажбуриятлари – ҳодиса жойини малакали кўздан кечириш ва шу билан

боғлиқ кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатлари ва тезкор-қидирув тадбирларини ўтказишдан иборатдир. Ички ишлар органи хизмат кўрсатадиган аҳолининг сони ва ҳудуднинг катта-кичиклигига қараб бир вақтнинг ўзида бир неча ТТГ навбатчилик қилиши мумкин. 2) излай босилмай туриб ишлаш. Бу ҳодиса ерига чиққан гуруҳнинг айнан ўзи агар унинг вазифалари кўздан кечириш билан чекланмаган бўлса ёки махсус ташкил қилинган гуруҳ; 3) хавфли жиноятларнинг маълум бир турларини очиш: ўғирлик, босқинчилик, жинсий жиноятлар ва ҳоказо. Бундай ТТГ доимий бўлиб, хизмат кўрсатиш ҳудудида содир этилган жиноят турини очишга ихтисослашган; 4) уюшган жиноятчилик томонидан содир этилган ҳар қандай жиноятни тергов қилиш ва очиш. Бу ҳолатда ТТГ таркибига ички ишлар уюшган жиноятчиликка қарши курашиш махсус бўлинмаларининг тезкор ходимлари киради. 5) мураккаб, кўп эпизодли ишларни тергов қилиш бўйича ТТГ таркиби ўзгарувчан бўлади; тергов давомида унинг таркибига турли ихтисосликлар бўйича тезкор ходимлар ва қўшимча жалб этилган терговчилар қўшилади. 6) аввалги йилларда очилмаган жиноятларни тергов қилиш бўйича. Гуруҳ доимий асосда ишлайди ва маълум бир турдаги жиноят бўйича ихтисослашган бўлиши мумкин. Ички ишлар органи тергов бўлинмаси бошлиғи ёки прокурор томонидан тузиладиган терговчилар бригадаси, бригада усулидан тезкор тергов гуруҳини фарқлаш зарур. Терговчилар бригадаси фақат бир ёки турли идоралар терговчиларидан ташкил топган. Уларга тезкор ходимлар ҳам қўшиб берилиши мумкин, аммо улар бригада таркибига кирмайди ва ҳамкорлик бир марталик кўринишга эга.

Тезкор-қидирув гуруҳи ва терговчилар бригадасининг таркиби турли хил бўлиши мумкин: иккита-учтадан бир неча юзгача. Ҳар бир ТТГ учун ўзининг тактик ҳамкорлик усули хосдир. Улар иштирокчилар доираси, вазифалари билан белгиланади. Ҳамкорликнинг нопроцессуал шакллари хилма-хил бўлиб, иштирокчилар доираси ҳам анча кенгдир. Уларнинг энг асосийлари: 1) мутахассисларнинг терговчига у ёки бу тергов ҳаракатларини тайёрлашда ва натижаларини баҳолашда кўмаклашиши айбланувчини сўроқ қилаётган вақтда суд экспертизаси имкониятлари, қандайдир маҳсулотни ишлаб чиқаришда технологик талаблари; терговчининг техник топшириқларини бажариш; техник-криминалистик воситаларни тайёрлаш, ҳужжатларни кўпайтириш ва ҳоказо. 2) тезкор маълумотларнинг ижроси бўйича терговчи ҳаракатларини бирга режалаштириш; тезкор маълумот ёрдамида сўроқ қилинаётган шахс билан саволларни, жабрланувчи иштирокидаги тезкор гуруҳ тактикасини, тезкор-тактик режасини муҳокама қилиш. Ушбу маълумотлар тури ва улардан фойдаланиш имкониятлари қуйидагилар: 1. Жиноятни тергов қилишга алоқадор шахсларнинг ҳаракатлари ҳақида терговчининг йўналтирувчи-тезкор маълумотлари: - шубҳаланувчи ва айбланувчининг жиноий фаолияти ҳақида маълумот; - жиноятни яширган шахсларнинг ҳаракатлари ҳақида маълумот; - терговнинг боришига қаршилик қиладиган ҳаракатларни амалга оширилиши ҳақида маълумот; - кўрсатилган маълумотлар ва ашёвий далиллар эгалари ҳақида маълумот. Бу маълумотдан бевосита ва билвосита йўл билан фойдаланиш

мумкин. Тезкор маълумотдан бевосита фойдаланишга қуйидагилар киради: - тергов йўналиши ва жиноятчининг шахсини аниқлаш; - унинг асосида тергов ҳаракатларининг кетма-кетлиги ва хусусиятларини белгилаш; - тергов ҳаракатларини асослаш – жиноят устида қўлга олиш, тинтув ва бошқалар; - рефлексия даражасида устунликка эга бўлиш; бундай вазиятда тезкор маълумот «тескари алоқа» ролини ўйнаб, учинчи шахсларга айтганлари бўйича терговчи ўзининг ҳаракатларини «бировнинг кўзи» билан кўра олади; - тергов вазиятини баҳолаш ва тактик қарор қабул қилишда тезкор маълумотларни ҳисобга олиш. Тезкор маълумотлардан билвосита фойдаланиш унинг манбаларига процессуал тус бериш, сўнг эса ушбу манбалардан мазкур маълумотни қайтадан, лекин энди далил сифатида олиш йўлларини излаш шаклида намоён бўлади. 2. Терговчининг ишга алоқадор объектларининг жойлашишига йўналтирувчи тезкор маълумот. Ушбу маълумотдан қуйидаги ҳолларда фойдаланилади: - тинтув ўтказиш, олиб қўйиш, мулкни ҳибсга олишга қарор қилиш; - мазкур объектларни уларга процессуал тус бериш мақсадида суд ишлаб чиқариши доирасига киритиш учун амалга ошириладиган ҳаракатларни амалга ошириш. 3. Тезкор ходим томонидан ёки мутахассис ёрдамида олинган тезкор маълумот. Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисидаги қонунга кўра, маълумотлар тезкор ходим томонидан предмет ва ҳужжатларни ўрганиш, бино ва

иншоотларни, жой ва транспорт воситаларини кўздан кечириш орқали ҳамда алоқанинг техник каналларидан олиши мумкин. Одатда иш бўйича ашёвий далил бўлиб хизмат қиладиган материал объектларни дастлабки ўрганиш натижаларидан исботлашда фойдаланиш анча мураккабдир. Муаммо шундаки, қонун бўйича фақат қўзғатилган жиноят иши бўйича экспертиза ўтказиш мумкин, материал объектларни дастлабки ўрганиш эса айнан жиноят иши қўзғатиш ёки қўзғатмаслик учун ўтказилади. Амалиётда бундай ўрганишларнинг натижалари тегишли экспертиза томонидан қайта қайд этилади. Аммо ҳар доим ҳам бунинг иложи йўқ. Шунинг учун тезкор ходим ушбу натижаларни бошқа йўл билан қонунлаштиришга мажбур, масалан, терговчига уларни манбалари ҳақида ҳисобот берганда. 3) шахс ва предметларни қидирувини ташкил этишда, турли объектларни таниб олишда, қидирув иштирокчиларини кенгайтиришда; профилактик чораларни кўришда оммавий ахборот воситалари; 4) муассаса ва корхона маъмуриятлари билан жиноятни содир этилишига кўмаклашган шароитлар ҳақида криминалистик муҳим маълумотни олиш; жиноятни олдини олиш бўйича чоралар кўриш; корхона ва муассасаларда ҳужжат ва товар айрбошлаш тартибини ўрганиш ва бошқалар; 5) аҳоли ва жамоат ташкилотлари билан қидирув тадбирларини ўтказишда кўмаклашиш, ашёвий ва йўналтирувчи маълумотларни аниқлаш, у ёки бу шахс учун тавсифнома олиш ва бошқалар. Нопроцессуал шаклдаги ҳамкорлик процессуал шаклдаги ҳамкорлик билан бир мақсадни кўзлайди. Бу жиноятни муваффақият билан аниқлаш, очиш, тергов қилиш ва самарали олдини олишдир.

Похожие

Тергов-тезкор гуруҳи таркибида тезкор ходимнинг вазифалари ва бошқа соҳавий хизматлар билан ҳамкорлиги

Тезкор-қидирув фаолиятини ташкил этиш, ҳужжатлаштириш тартиби ва органларнинг ҳамкорлиги

Тергов-тезкор гуруҳи таркибида терговчининг вазифалари ва бошқа соҳавий хизматлар билан ҳамкорлиги

Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари