Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги

Загружено в:

27.10.2023

Скачано:

0

Размер:

28.8671875 KB

Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги Режа: 1. Терговчиларнинг тезкор-қидирув органлари билан ўзаро алоқаси умумий масалари 2. Ўзаро алоқанинг асосий тактик-услубий қоидалари 3. Айрим тергов ҳаракатларини бажаришда ўзаро алоқа турлари

1. Терговчиларнинг тезкор-қидирув органлари билан ўзаро алоқаси умумий масалари Тергов ва тезкор фаолият тажрибаси кўпгина жиноятларни тез ва тўлиқ фош қилиш ҳамда терговнинг бошқа вазифаларини ҳал этиш одатда терговчилар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тезкор ходимларининг аниқ келишилган биргаликдаги ҳаракатларини тақозо қилишини кўрсатади. Одам ўлдириш, номусга тегиш, порахўрлик, ўзганинг кўп миқдордаги мулкини талон-торож қилиш, террорчилик ҳаракатлари, одам савдоси, қурол, гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар билан қонунга хилоф равишда муомала қилиш ҳамда бошқа оғир ва ўта оғир жиноятларни фош қилишда терговчилар ва тезкор ходимлар ҳамкорлигини тактик ва услубий жиҳатдан тўғри ташкил этиш жуда муҳим. Бундай ҳамкорлик уюшган жиноий гуруҳлар ва жиноий уюшмалар томонидан содир этилган жиноятларни тергов қилишда айниқса зарур. Жиноятларни тергов қилишда тергов органлари билан суриштирув органлари тезкор-қидирув бўлинмаларининг биргаликдаги фаолияти криминалистика ва тергов амалиётида “ўзаро алоқа” деган ном олган. Бундай ўзаро алоқа усуллари ва услублари йиғиндиси эса жиноятларни тергов қилиш тактик ва услубий воситалари тўпламининг муҳим элемен-тларидан бири ҳисобланади. Жиноят-процес¬суал қонуни ва ТҚФ тўғрисидаги қонуннинг тушунчалар аппаратида “ўзаро алоқа” атамаси йўқлигига қарамай, Ўзбекистон Республикаси ИИВ, МХХ, ДБҚ ва Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашиш департаменти терговчилари ва тезкор-қидирув органларининг криминалистика назарияси ва амалиётида “ўзаро алоқа” деб аталадиган келишилган ҳаракатлари зарурлиги ушбу қонунларнинг маъноси ва мазмунидан келиб чиқади (ЎзР ЖПКнинг 339- моддаси, ТҚФ тўғрисидаги қонуннинг 3–9-моддалари). ЎзР ЖПК ва ТҚФ тўғрисидаги қонунга мувофиқ терговчиларнинг тезкор-қидирув органлари

билан ўзаро алоқаси асосан дастлабки тергов жараёнида амалга оширилади. Бироқ, у жиноят иши қўзғатилишидан олдин ҳам, дастлабки тергов тўхтатилганидан кейин ҳам амалга оширилиши мумкин. Дастлабки тергов жараёнида ўзаро алоқа қилиш зарурати, одатда, шошилинч тергов ҳаракатлари бажарилганидан кейин жиноят очилмай қолганида ёки тўлиқ фош қилинмаганида, жиноятнинг барча иштирокчилари, ишнинг муҳим ҳолатлари аниқланмаганида, муҳим тусмоллар текширилмаганида, далилларни топиш ва айрим тергов ҳаракатларини ўтказишда қийинчиликлар мавжуд бўлганида юзага келади. Жиноят ишини қўзғатиш босқичида ўзаро алоқа жиноят ишини қўзғатиш учун етишмаётган материалларни олиш ва уларни текширишга қаратилади. Дастлабки тергов тўхтатилганидан кейин ўзаро алоқа топилмаган ёки терговдан қочиб яширинган жиноятчини қидириш вазифаларини ҳал қилиш билан боғлиқ бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш (ИИВ, МХХ, ДБҚ ва Бош прокуратура) органларининг ўзаро алоқа доирасидаги ва ундан ташқаридаги тезкор-қидирув чоралари нопроцессуал, асосан қидирув-маълумот, кузатув-текширув ва разведка хусусиятига эга бўлади, махсус ноошкора ва ошкора усуллар ва воситалар ёрдамида амалга оширилади ва жиноятларни ҳамда уларни содир этган шахсларни, жиноят қуроллари, ўғирланган мол-мулкни ўз вақтида топиш, тергов органи воқеанинг моҳияти ва тафсилотларида мўлжал олиши учун муҳим бўлган фактик маълумотларни, жиноятни содир этишга имкон берган шарт- шароитларни аниқлаш, шунингдек жиноят содир этган ва тергов органларидан қочиб яширинган шахсларни қидириш мақсадини кўзлайди. Ушбу тадбирларни амалга ошириш масалалари жиноят-процессуал қонуни билан эмас, балки ТҚФ тўғрисидаги қонун асосида ишлаб чиқилган ИИВ, МХХ, ДБҚ ва Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ, валютага оид жиноятларга ва жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашиш департаментининг идоравий норматив- ҳуқуқий ҳужжатлари билан тартибга солинади. Ушбу махсус фаолият

усуллари ва воситалари мазмуни криминалистика доирасида эмас, балки тезкор-қидирув фаолияти (ҳуқуқи) доирасида ўрганилади ва ишлаб чиқилади . Махсус тезкор тадбирларни ўтказиш тезкор-қидирув органларининг мутлақ ваколатлари жумласига киради. Терговчилар ўз процессуал мавқеига, шунингдек ТҚФнинг тегишли тайёргарликни талаб қилувчи алоҳида хусусиятига кўра уларни ўтказиш ҳуқуқига эга эмас. Аммо бу терговчининг ўзига маълум бўлмаган шахслар ва предметларни қидиришга қаратилган номахсус хусусиятга эга бўлган зарурий қидирув ҳаракатларини мустақил равишда амалга оширишга бўлган ҳуқуқини, табиийки, чекламайди. Шу билан бир вақтда, ЖПК ва ТҚФ тўғрисидаги қонунда терговчига кўрсатилган органларга тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш тўғрисида топшириқлар бериш, улардан айрим тергов ҳаракатларини бажаришда кўмаклашишни талаб қилиш учун имконият яратадиган анча кенг ваколатлар берилган. Бундай (ёзма кўринишдаги) топшириқлар ва талаблар ушбу органлар учун мажбурий ҳисобланади. Шу тариқа терговчилар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг тезкор-қидирув имкониятларидан жиноятларнинг олдини олиш, уларни фош этиш ва тергов қилиш учун фаол ва кенг фойдаланиш имкониятига эгадирлар. Бунда тергов ва тезкор-қидирув фаолияти кўпинча мувозий, олдинма- кетин ёки бир вақтнинг ўзида амалга оширилади. Шу туфайли ҳам айнан лозим тарзда ташкил этилган ўзаро алоқа жиноятларнинг олдини олиш, уларни фош этиш ва тергов қилишда терговчи ва тезкор-қидирув органлари ҳаракатларининг келишилганлиги ва ягоналигини таъминлайди. Бунда ушбу ўзаро алоқа терговчининг умумий режа-ташкилий раҳбарлигини назарда тутади (бу ерда ўзаро алоқа қилувчи органларнинг хизмат бўйича бўйсиниши ҳамда процессуал ва тезкор-қидирув фаолиятини бирлаштириш назарда тутилмайди). Ўзаро алоқа жараёнида терговчи ва тезкор-қидирув органи биргаликдаги ҳаракатлар умумий режасига мувофиқ, ўз ваколатлари доирасида ҳаракат қилади ва ҳар бир ўз функцияларини бажаради.

Терговчиларнинг тезкор-қидирув органлари билан ўзаро алоқаси деганда ушбу шахслар ва органларнинг қонунга асосланган ва барча муҳим шартлари бўйича келишилган, жиноятларни фош этиш, уларни тергов қилиш ва уларнинг олдини олишга қаратилган фаолиятини тушуниш лозим. Ўзаро алоқа бир марталик, вақти-вақти билан (фақат терговчининг иш айрим эпизодлари бўйича топшириқларини бажариш билан боғлиқ) ва доимий (ишни тергов қилиш жараёнида амалга ошириладиган) бўлиши мумкин. Доимий ўзаро алоқа фақат тергов-тезкор гуруҳи томонидан амалга оширилаётган тергов доирасида бўлиши мумкин. 2.Ўзаро алоқанинг асосий тактик-услубий қоидалари Терговчининг тезкор-қидирув органи билан ўзаро алоқаси фақат бир қатор муҳим шартларга риоя этилган, чунончи: - жиноят-процессуал қонуни, ТҚФ тўғрисидаги қонун, қонун ости норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ва тергов одоби талабларига қатъий риоя этган ҳолда амалга оширилган; - тергов режаси ва жараёни билан (мақсадлари, жойи, вақтига кўра) мувофиқлаштирилган; - терговнинг барча босқичларида терговчининг раҳбарлик ва йўналтирувчи ролини таъминлаган; - тергов ва тезкор-қидирув ишининг барча имкониятларидан фойдаланган ҳолда ўзаро ёрдам кўрсатишга асосланган; - ўзаро тезкор-қидирув ва тергов ахбороти сир сақланган ҳолда самарали бўлиши мумкин. Ўзаро алоқанинг асосий шакллари қуйидагилардан иборат: 1) ўзаро алоқа субъектлари ўртасида биргаликдаги вазифаларни ечиш учун тергов ва тезкор-қидирув аҳамиятига молик ахборотни ўз вақтида айирбошлаш; 2) тезкор-қидирув (суриштирув) органи томонидан қўшимча тергов қилишни талаб этадиган жиноятни қайноқ излари бўйича аниқлаш, дарҳол жиноят иши қўзғатиш ва иш бўйича суриштирувни бошлаш, ишни

терговчига ўз вақтида топшириш (ЎзР ЖПК 322-моддаси 1-қисмининг 4- банди, 339-моддаси 1-қисмининг 4-банди) ва сўнг ушбу иш бўйича биргаликда ҳаракатларни бажариш; 3) айрим тергов ҳаракатлари ва криминалистик операцияларни бажаришда терговчига кўмаклашиш; 4) терговчининг тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш ва айрим тергов ҳаракатларини бажариш тўғрисидаги ёзма топшириқлари ва талабларини ўз вақтида, тўлиқ ва аниқ бажариш (ЎзР ЖПКнинг 36-моддаси); 5) жиноятни фош этиш ва тергов қилиш вазифаларини самарали ҳал қилиш учун жиноят иши бўйича тергов ва тезкор-қидирув тадбирлари режасини биргаликда тузиш (ёки ушбу режаларни келишиш); 6) доимий ёки вақтинчалик ишлаётган тергов ва тезкор-қидирув гуруҳлари ва тергов бригадалари доирасида биргаликда фаолият олиб бориш; 7) бошланган жиноятни тўхтатиш ва тайёрланаётган жиноятнинг олдини олиш учун тегишли чораларни биргаликда ишлаб чиқиш; 8) тергов қилинаётган жиноят бўйича ўзаро алоқага идоралараро хизматлар кўрсатиш, тегишли тергов ва тезкор-қидирув тадбирларининг натижаларига биргаликда баҳо бериш ҳамда ўтказилган муҳокама натижаларига кўра қўшма қарорлар қабул қилиш. Жиноятларни тергов қилишда ўзаро алоқа қилиш жараёни бир нечта босқичдан таркиб топади. Биринчи босқич керакли материалларни талаб қилиб олиш ва уларни терговгача дастлабки тарзда текширишга йўл қўювчи жиноят ишини қўзғатиш босқичи (ЎзР ЖПК 339-моддаси 1-қисмининг 2-банди) билан асосан мос келади. Бундай текширувни терговчи кўпинча тезкор ходимлар билан бирга ўтказади. Бунда ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш ўтказилиши мумкин ва унда терговчига тезкор ходимлар фаол ёрдам кўрсатади. Улар ҳодиса содир бўлган жойни қўриқлаш, ушбу жойга туташ ҳудудни текшириш, жиноят изларини топиш, шоҳидларни ва жиноят ва жиноятчи ҳақида маълумотларга эга бўлган шахсларни аниқлашда ёрдам

кўрсатади, хизмат-қидирув итини ишга солади ва ҳ.к. Терговчи тезкор ходимлар билан бирга тўпланган материалларни ва олиб қўйилган ашёвий далилларни таҳлил қилади ҳамда шошилинч тергов ҳаракатлари ва ТҚТни биргаликда белгилайди. Мазкур босқич суриштирув органи томонидан жиноят ишини қўзғатиш ва тезкор ходимлар шошилинч тергов ҳаракатларини бажаришга киришиши (ЎзР ЖПК 339-моддаси 1-қисмининг 2-банди) ва сўнг бу ҳақда терговчига ахборот бериши билан ҳам боғлиқ. Бу даврда тезкор-қидирув йўли билан тўпланган уюшган жиноий гуруҳларнинг ғайриқонуний фаолияти тўғрисидаги ахборотга, шунингдек уюшган жиноятчилик, иқтисодиёт соҳасида, коррупция ва терроризм билан боғлиқ ниқобланган жиноятлар ҳақидаги маълумотларга баҳо бериш борасида ўзаро алоқа қилиш айниқса, муҳим. Бундай вазиятларда одатда жиноят ишини тезкор-қидирув органи эмас, айнан терговчи қўзғатиши талаб этилади, зеро, у олинган тезкор маълумотлар моҳиятини яхшироқ тушуни- шга, жиноят ишини қўзғатиш учун асослар мавжудлиги тўғрисидаги маса- лани ҳал этишга ва дастлабки тергов ҳаракатларини янада юқори даражада бажаришга қодир. Бундай ҳолларда моҳирона ўзаро алоқа қилиш уюшган жиноий гуруҳ томонидан содир этилган жиноятларни қисқа вақт ичида фош қилиш учун қулай замин яратади. Иккинчи босқич терговнинг дастлабки босқичига киради. Бу даврда шошилинч тергов ва ТҚФ фаол амалга оширилади, кейинги тергов фаолия- тининг информацион пойдевори яратилади. Жиноят ишини тергов қилиш- нинг муваффафияти ушбу босқичда ўзаро алоқа қай даражада самарали ташкил этилганига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Ўзаро алоқанинг барча асосий шакллари (тергов ҳаракатларини биргаликда ва мустақил равишда бажариш, терговчи топшириғига кўра жиноятнинг қайноқ излари бўйича ТҚТни ўтказиш, тергов тусмолларини биргаликда ишлаб чиқиш ва режали равишда текшириш, олинган натижаларни бирга муҳокама қилиш ва ҳ.к.) айнан шу даврда амалга оширилади.

Учинчи босқич терговнинг айблов эълон қилиш, айбланувчини сўроқ қилиш, унинг важларини текшириш, қўшимча далиллар тўплаш ва терговнинг бошқа барча вазифаларини ҳал қилиш билан боғлиқ бўлган кейинги босқичи билан мос келади. Ушбу босқичдаги ўзаро алоқага кўпинча айбланувчининг алибисини биргаликда текшириш, янги далиллар манбаларини аниқлашда ҳамкорлик қилиш, терговга қарши ҳаракатларни бартараф этиш бўйича тадбирлар ўтказиш, илгари сурилган тергов тусмолларини текширишни якунлаш чораларини кўриш, шунингдек бажарилган ишни биргаликда таҳлил қилиш хос. Тўртинчи босқич – ўзаро алоқанинг якунловчи босқичи жиноят иши бўйича терговни якунлаш билан боғлиқ. Бу даврда терговчи тергов якунларини кўриб чиқади ва шу жумладан, барча тусмоллар охиригача текширилганини, жиноят-процессуал қонунининг барча талабларига риоя этилганини, айбланувчининг айби ишончли далиллар билан исботланганини, иш материалларида мавжуд зиддиятлар бартараф этилганини, қонун тўғри қўлланилганини ва ҳоказоларни текширади. Бунда айрим хулосаларни биргаликда муҳокама қилиш ўзаро алоқанинг муҳим шакли ҳисобланади. Айнан шу даврда махсус криминалистик хусусиятга эга бўлган профилактика чора-тадбирлари кўпинча биргаликда ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Қуйидаги ҳолатлар ўзаро алоқани бошлаш учун асос ҳисобланади: - терговчининг ёзма топшириқлари ҳамда қидирув ва тергов ҳаракатларини бажариш тўғрисида, айрим тергов ҳаракатларини бажариш тўғрисидаги кўрсатмалари, шунингдек прокурорнинг ўз юритувига қабул қилган жиноят иши бўйича ТҚТ ўтказиш тўғрисидаги кўрсатмалари (ЎзР ЖПКнинг 36-моддаси, ТҚФ тўғрисидаги қонуннинг 13-моддаси); - дастлабки терговни юритиш мажбурий бўлган иш бўйича унга терговчи жалб этилгунга қадар тезкор-қидирув органлари томонидан суриштирув ўтказишнинг бошланиши (ЎзР ЖПК 339-моддасининг 2-қисми); - жиноятни фош этиш ва тергов қилиш борасида биргаликда ишлаш учун тергов-тезкор гуруҳини тузиш. Бундай гуруҳларнинг айримлари фақат

ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш ва унинг натижалари бўйича ТҚТ ўтказиш билан боғлиқ ишни бажаради, айримлари жиноят содир этган шахс аниқлангунга қадар ишлайди, айримлари эса иш судга топширилгунга қадар терговни биргаликда юритади; - аниқланган жиноий фаолият тўғрисида маълумотларнинг терговчи (прокурор)га тушиши ва жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги масалани ҳал этишда ушбу материалларни биргаликда таҳлил қилиш. Терговчи ва прокурор топшириғи ёки кўрсатмасига кўра ёки тезкор ходимларнинг ўз ташаббуси билан (бироқ ўзаро алоқа доирасида) амалга ошириладиган ТҚТни тезкор ходимлар мустақил равишда, лекин терговчининг ҳаракатларига мос равишда ўтказади. ТҚТни амалга ошириш усулларини ҳам улар ўзи танлайди. Терговчи ёки прокурорнинг ТҚТ усуллари ҳақида кўрсатма бериш ваколати ЖПКда ҳам, ТҚФ тўғрисидаги қонунда ҳам белгиланмаган. Бунда тезкор ходимлар ўз фаолияти фақат ўзининг бевосита ва тўғридан-тўғри бошлиғига бўйсунади (ТҚФ тўғрисидаги қонуннинг 9, 19-моддалари). Шу билан бир вақтда, терговчи (объектив заруратга кўра) тезкор ходимларга айрим тергов ҳаракатларини бажаришни топширар экан, юзага келган тергов вазиятини ва тактик аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда мақсадга мувофиқ тактика тўғрисида уларга йўл-йўриқ кўрсатиши наинки мумкин, балки лозим. Тергов ҳаракатларини бажаришни тезкор ходимларга топширар экан, терговчи зарурат (бир нечта тергов ҳаракатларини бир вақтнинг ўзида турли жойларда ўтказиш лозимлиги, тактик нуқтаи назардан терговчи тергов ҳаракатини бошқа шаҳарда шахсан ўтказиши мумкин эмаслиги) шуни тақозо қилган ҳолдагина бундай қилиш мақсадга мувофиқ эканлигини эътиборга олиши лозим. Бунда қуйидагиларни ўтказиш тезкор ходимларига топширилиши мумкин эмас:

- терговчининг ўзи бажариши лозим бўлган тергов ҳаракатлари ва бошқа ҳаракатлар (айбланувчи ва гумон қилинувчини сўроқ қилиш; айблов эълон қилиш ва эҳтиёт чорасини танлаш)ни; - алоҳида профессионал бажаришни талаб қилувчи тергов ҳаракатлари (мураккаб ҳодиса содир бўлган жой ва ашёвий далилларни кўздан кечириш, эксперимент ўтказиш, юзлаштириш, экспертизалар тайинлаш)ни; - иш материалларини муфассал билишни талаб қиладиган ёки терговнинг муваффақиятини белгилайдиган тергов ҳаракатларини; - такрорлаб бўлмайдиган тергов ҳаракатлари (таниб олиш учун кўрсатиш)ни. Энг муҳими, терговчи зинҳор-базинҳор терговни тезкор-қидирув ходимларига топширмаслиги керак. Ўзаро алоқа субъектлари ижтимоий-психологик жиҳатдан бир-бирига мос келиши ушбу жараён муваффақиятининг муҳим омили ҳисобланади. Ушбу омилга эътиборсизлик баъзан ўзаро алоқа жараёнида конфликтли вазиятлар юзага келишига сабаб бўлади, бу эса, одатда, тергов натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Ўзаро алоқа субъектлари ижтимоий-психологик жиҳатдан бир-бирига мос келган ҳолда, уларнинг ўртасида жиддий конфликтлар юзага келмайди, улар бир-бири билан жуда тез тил топади, бир- бирини “сўзсиз” тушунади, бир-бирига ишонади ва ижобий таъсир кўрсатади. Бундай ўзаро мослик кўпинча ўзаро алоқа субъектлари хизмат юзасидан узоқ вақт ҳамкорлик қилган ҳолда юзага келади. Бундай ўзаро алоқа учун шарт-шароитлар яратишда ўзаро алоқа субъектларининг бевосита раҳбарлари катта роль ўйнайди. Амалдаги норматив-ҳуқуқий қоидаларга кўра, терговчи ўзи билан алоқа қилувчи органлар ходимларининг тезкор-қидирув фаолиятни амалга ошириш жараёнидан тўлиқ огоҳ бўлишга ҳақли эмас. У фақат ўз топшириғи бўйича олинган тезкор-қидирув ахборот ёки тезкор ходимлар ўз ташаббусига кўра, лекин биргаликда белгиланган ўзаро алоқа режалари доирасида ва қонун

талабларига мувофиқ иш бўйича тақдим этилган ахборот билан танишишга ҳақли. Зарур ҳолда ушбу материаллар билан прокурор танишиши мумкин. Терговчи тезкор-қидирув материалларидан ТҚФ тўғрисидаги қонунга мувофиқ асосан тергов ҳаракатларини тайёрлаш ва бажариш ҳамда кейинчалик зарурий тезкор-қидирув тадбирларини амалга ошириш учун мўлжал берувчи маълумотлар сифатида фойдаланиши мумкин. Улар жиноят ишини қўзғатиш учун асос бўлиб хизмат қилиши, тегишли равишда процессуал расмийлаштирилганидан кейин эса, уларнинг айримлари иш бўйича далилларга айланиши мумкин. 3. Айрим тергов ҳаракатларини бажаришда ўзаро алоқа турлари Айрим тергов ҳаракатларини, айниқса, ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш, тинтув, сўроқ ва ушлашни амалга оширишда терговчига кўмаклашиш ўзаро алоқанинг муҳим тури ҳисобланади. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш ва тинтув ўтказишда ўзаро алоқа одатда ушбу тергов ҳаракатларига тайёргарлик кўриш билан бошланади, уларни ўтказиш жараёнида давом этади ва баъзан тугалланганидан сўнг дарҳол эмас, балки тергов ҳаракати натижаларига кўра шошилинч тезкор-қидирув иши бажарилганидан кейин якунланади. Кўздан кечиришга тайёргарлик кўриш жараёнида ҳодиса содир бўлган жойни қўриқлаш ва ундаги изларнинг дахлсизлиги суриштирув органларининг кучлари билан таъминланади, гувоҳлар аниқланади, кўздан кечириш чегараси ва уни ўтказиш усуллари, хизмат-қидирув итидан фойдаланиш имконияти ва тартиби, кўздан кечириш ҳудуди катта бўлган ҳолда алоқа боғлаш ва ўзаро ахборот алмашиш усуллари тўғрисидаги ва бошқа масалалар биргаликда ҳал этилади. Тинтувга тайёргарлик кўриш жараёнида тинтув қилинаётган шахс, тинтув жойи, объектлари тўғрисида ахборот йиғиш биргаликда амалга оширилади, кўздан кечириш жараёнидаги мажбуриятлар тақсимланади, тинтув иштирокчилари танлаб олинади, объектга монеликсиз кириш усуллари белгиланади ва ҳ.к.

Кўздан кечириш жараёнида биргаликдаги ҳаракатларни мувофиқлаштириш, қидирув ишига тузатишлар киритиш, олинган маълумотларни муҳокама қилиш мақсадида терговчи ва тезкор ходимлар ўртасида доимий алоқа амалга оширилади. Шунга ўхшаш алоқалар тинтув ўтказиш чоғида ҳам амалга оширилади. Ушбу тергов ҳаракатларининг якунловчи босқичларида кўпинча олинган маълумотларга биргаликда баҳо берилади, барча объектлар кўздан кечирилгани ва тинтув қилингани текширилади. Зарур ҳолларда қўшимча қидирув ҳаракатлари амалга оширилади. Олинган маълумотларни текшириш, янги далиллар манбаларини аниқлаш борасидаги фаолият режалаштирилади ва баъзан уларни қидириш бўйича иш дарҳол амалга оширилади. Сўроқ ўтказишда ўзаро алоқа асосан сўроққа тайёргарлик кўриш босқичида, баъзан сўроқ пайтида (сўроқ жараёнида аниқланган маълумотларни, масалан, алибини дарҳол бир вақтнинг ўзида текшириш талаб этилган ҳолда), шунингдек сўроқдан кейин олинган натижаларга кўра тергов остидаги шахс кўрсатувларининг айрим жиҳатларига аниқлик киритиш ва кейинги ҳаракатларни мўлжаллаш учун ўзаро ахборот айирбошлаш йўли билан амалга оширилади. Ушлаш пайтида ўзаро алоқа тезкор-қидирув органларининг кучлари билан амалга ошириладиган ушлаш жараёнидагина эмас, балки юзага келган криминалистик вазиятни ҳисобга олган ҳолда ушлаш тактикасини ишлаб чиқишда ҳам амалга оширилади. Масалан, ушлаш вақти, унинг иштирокчилари сони, тактик воситалар тўплами ва ҳоказолар ҳам биргаликда белгиланади. Жиноятчини, ўғирланган мол-мулкни, эҳтимол тутилган гувоҳларни ҳамда жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа объектларни қидиришга қаратилган қидирув ишида биргаликда фаолият кўрсатиш ўзаро алоқанинг айниқса ёрқин тури ҳисобланади. Қидирув фаолиятида бундай ўзаро алоқа қилиш айниқса, яхши самара беради, зеро у одатда терговчи ва ТҚТнинг тергов ва қидирув

ҳаракатлари йиғиндисидан таркиб топади. Қидирув билан терговчи якка тартибда, процессуал воситалардан фойдаланган ҳолда шуғулланиши ҳам мумкин. Бироқ кўпинча бунинг учун унда вақт ҳам, тезкор ходимларда мавжуд бўлган куч ва воситалар ҳам етишмайди. Шу сабабли қидирув кўпинча терговчи ва тезкор-қидирув бўлинмалари билан ҳамкорликда амалга оширилади. Қидирув фаолияти учун асос бўлиб хизмат қиладиган ахборот одатда ранг-баранг бўлади, ҳам терговчи, ҳам тезкор-қидирув ходимлари томонидан тўпланадиган маълумотлардан таркиб топади. Масалан, терговчи тергов ҳаракатлари жараёнида турли-туман излар – ашёвий далиллар, гувоҳларнинг кўрсатувлари, ҳужжатлар, архивдаги очиқ жиноят ишлари, очилмаган жиноятлар ҳақида маълумотлар кўринишида ахборот тўплайди. Тезкор ходимлар ТҚТни ўтказиш жараёнида нопроцессуал ва асосан мўлжал берувчи хусусият касб этадиган қидирув ахборотини олади. Тўпланган ахборот асосида криминалистик тусмол турларидан бири ҳисобланадиган қидирув тусмоллари тузилади. Қидирув ўтказишда айнан шундай тусмоллар ўзаро алоқа йўналишини белгилайди. Қидирув тусмолини терговчининг ўзи илгари суриши ҳам мумкин, бироқ кўпинча у терговчи ва тезкор ходимларнинг биргаликда фикрлаш фаолияти маҳсули ҳисобланади. Қочиб яширинган жиноятчини қидириш қайноқ излар бўйича (агар бунинг учун тегишли шарт-шароитлар мавжуд бўлса) биргаликдаги саъй- ҳаракатлар билан ёки маҳаллий, республика даражасидаги ёки халқаро қидирув жараёнида амалга оширилиши мумкин. Қайноқ излар бўйича қидириш учун асос сифатида терговнинг дастлабки даврида, одатда, илк тергов ҳаракатлари жараёнида олинган ва гумон қилинувчининг шахсига ишора қилувчи (ташқи кўриниши, ҳодиса содир бўлган жойдан кетиш, қочиш, жўнаб кетиш вақти ҳақидаги) маълумотлар ёки демографик ахборот, яшаш ёки иш жойи, қариндошлари ва бошқа алоқалари тўғрисидаги маълумотлар хизмат қилади. Бунда терговчи ички ишлар органлари ходимларининг тезкор имкониятлари билан бир қаторда, ИИВ ахборот

марказларининг имкониятларидан ҳам (айниқса, одам ўлдиришлар, номусга тегишлар, босқинчилик ҳужумлари, ўғрилик ва фирибгарликлар, уюшган гуруҳлар ва жиноий уюшмалар томонидан содир этилган жиноятлар бўйича) фойдаланади. Агар қайноқ излар бўйича қидириш учун асослар мавжуд бўлмаса ёки у ижобий натижа бермаган ёинки тергов жиноят воқеаси юз бергандан сўнг орадан анча вақт ўтгач бошланган бўлса, қидирув маҳаллий ёки республика бўйича қидирув доирасида амалга оширилади. Бунда терговчи қидирув тадбирларини мустақил ўтказиш мажбуриятларидан озод қилинмайди. Хусусан, терговчи вақти-вақти билан қидирилаётган шахснинг қариндошлик ва дўстона алоқаларини ҳисобга олган ҳолда, у турган жой ҳақидаги ҳар қандай янги ахборот билан қизиқиши ва бундай маълумотлар пайдо бўлгани заҳоти уларни текшириш чораларини кўриши (корхоналар, муассасалар, ташкилотларга тегишли сўровлар юбориш, зарурий ахборотга эга шахслар билан суҳбатлашиш ва ҳоказолар йўли билан) шарт. Турли хил криминалистик операцияларни ўтказишда ҳам ўзаро алоқа муҳим аҳамият касб этади. Бунда биргаликда бажариладиган дастлабки, информацион, инструктив ва режали иш ҳажми, қатнашчилар сони ва гуруҳларини танлаш ўтказилаётган операция даражасига боғлиқ бўлади. Айни вақтда барча операциялар уларни ўтказиш жараёнида ахборот алмашишни талаб қилади. Ўта оғир жиноятларни ва уюшган жиноий гуруҳлар томонидан содир этилган қилмишларни фош қилиш учун тузиладиган тергов-тезкор гуруҳлари доирасида терговчиларнинг тезкор ходимлар билан ҳамкорлиги ўзаро алоқанинг анча кенг тарқалган тури ҳисобланади. Тергов-тезкор гуруҳлари турлича шакллантирилади. Айрим гуруҳлар ҳар бир суткага фақат ҳодиса содир бўлган жойда зарурий ТҚТни биргаликда ўтказиш учун ажратиладиган ўзгарувчан таркибдан иборат бўлиши мумкин. Айрим гуруҳлар жиноят содир этган шахс аниқлангунга қадар биргаликда ишлайди. Шошилинч тергов ҳаракатлари ва ТҚТ

ўтказилганидан кейин жиноят иши тергов қилиш учун ҳудудий жиҳатдан терговга тегишлилик бўйича топширилади. Айрим гуруҳлар эса терговни иш судга топширилгунга қадар бирга юритади. Тергов-тезкор гуруҳлари турли хил, айниқса шахсга қарши жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш борасида етарли иш тажрибаси эга бўлган юқори малакали терговчилардан таркиб топтирилади. Тергов-тезкор гуруҳлари доирасида ўзаро алоқани амалга оширишнинг асосий усуллари айрим тергов ҳаракатларини ва бошқа ишни биргаликда бажариш режасини тузиш, тергов ва тезкор кичик гуруҳларининг раҳбарлари ва айрим аъзолари ўртасида изчил ва аниқ ахборот алмашишни ташкил этиш, бажарилаётган ҳаракатларни тегишли равишда мувофиқлаштириш, бажарилган ишни биргаликда муҳокама қилиш ва ҳоказолар билан боғлиқ. Тергов амалиёти ўзаро алоқанинг мазкур шакли анча прогрессив эканлигини ва тўғри ташкил этилган ҳолда у жиноятларни (айниқса, одамларнинг ҳаёти ва соғлиғига қарши жиноий қилмишларни) фош этиш борасидаги ишни дарҳол йўлга қўйиш имконини беришини кўрсатади. Катта ҳажмдаги ва ўта мураккаб (масалан, терроризм, экстремизм, коррупцияга оид трансмиллий жиноятлар, ўзганинг мулкини жуда кўп миқдорда талон-торож қилиш, узоқ вақт содир этилган порахўрликка доир) жиноят ишларини тергов қилиш учун кўпинча прокуратура терговчиларидан ташқари ИИВ, МХХ терговчилари ва тезкор-қидирув ходимларини ҳам ўз ичига олувчи тергов бригадалари ташкил этилади. Бригада раҳбари этиб бундай жиноятларни тергов қилиш борасида катта амалий тажриба билан бир қаторда, зарурий ташкилотчилик қобилиятларига ҳам эга бўлган терговчи- ташкилотчи тайинланади. Бригада раҳбари терговнинг асосий йўналишларини белгилайди ва бригада ишига умумий раҳбарликни амалга оширади. Бригада доирасида ўзаро ҳамкорлик терговчилар ва тезкор-қидирув ходимлари ўртасида, иккала жамоа раҳбарлари ўртасида амалга оширилади. Ўзаро алоқани амалга оширишнинг асосий усуллари тергов-тезкор гуруҳларидаги ўзаро алоқа усуллари билан бир хил бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Т.: «Узбекистан», 2012. 2.Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси. – Т.: Адолат, 2010. 3.Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси. – Т.: Адолат, 2010. 4.Ўзбекистон Республикаси Жиноят ижроия кодекси. – Т.: Адолат, 2013. 5.Оперативно-розыскная деятельность: Учебник /Под ред. К.К. Горяи- нова, В.С. Овчинского, А.Ю. Шумилова. – М.: ИНФРА-М, 2001. 6.Пулатов Ю.С. Оперативно-розыскное право как отрасль юриспруденции и ее связь с другими науками //Хуқуқ-Право-Law. – Тошкент, 1999. - № 2. 7.Саитбаев Т.Р. О создании аппаратов уголовного розыска Республики Узбекистан (1917-1920 годы) //Независимость и проблемы формирования демократического правового государства и гражданского общества в Республике Узбекистан. – Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1996. 8.Саитбаев Т.Р. Из истории оперативно-розыскного права //Хуқуқ-Право- Law. – Тошкент, 1999. 9.Hepp. Archiv des Kriminalrechis. – Berlin, 1848. 10.Claser. Oesammelie kicisele Schifien. – Wien. 1860. 11.Хейфиц И.Я. Подстрекательство к преступлению. – М.: МГУ, 1914 .

Похожие

Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби

Суриштирув ва тергов органлари томонидан қонунларнинг ижро этилиши

Тергов-тезкор гуруҳи таркибида тезкор ходимнинг вазифалари ва бошқа соҳавий хизматлар билан ҳамкорлиги

Ички ишлар органлари фаолияти устидан прокурор назорати

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари