Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

www.arxiv.uz Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби Режа: 1. Махсус билимдан фойдаланиш тушунчаси 2. Тергов жараёнида ва экспер т иза ўтказишда махсус билимнинг қўлланиш шакллари 3. Экспертиза тайинлашга тайёргарлик кўриш ва намуналар олиш тартиби 4. Эксперт хулосаси ва унинг натижаларини баҳолаш

www.arxiv.uz Содир бўлган жиноятни тергов қилиш жараёнида, шунингдек, суд муҳокамасида текширув вақтида иш учун аҳамиятли бўлган қатор ҳолатлар юзасидан махсус билим, яъни фан-техника, санъат ёки ўз касбини қўллаб текширув ўтказиш ва шу асосда тегишли маълумотларни олиш зарур. Бундай текширувлар махсус билимга эга бўлган шахслар томонидан ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 172 – моддасида, “Иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисидаги маълумотларни фан, техника, санъат ёки касб соҳаси бўйича билими бўлган шахс ўтказадиган махсус текшириш орқали олиш мумкин бўлганда экспертиза тайинланади”, дейилган. Масалан, жиноят содир бўлган жойда топилган қўл-бармоқ изи ким томонидан қолдирилганлиги, отилган ўқ ёки гильза қандай ўқ отиш қуролидан отилганлиги, ашёвий далил бўлган ҳужжатнинг қўлёзма матни, имзолари, ким томонидан ёзилганлиги каби масалаларни ҳал қилишга тўғри келади. Суд экспертизаси - процессуал қонун асосида суриштирув, тергов ёки суд органлари томонидан тайинланиб, махсус билимларга эга шахс томонидан ўтказиладиган текширув бўлиб, унинг натижаси алоҳида процессуал ҳужжат - эксперт хулосаси шаклида расмийлаштирилади. Бу хулоса жиноят, фуқаролик, хўжалик ишлари юзасидан далил бўлиб, бошқа далиллар билан бир қаторда баҳоланади. Махсус билимга эга бўлган мутахассислар, касб-ҳунар эгалари, саноат, қишлоқ хўжалигида, қурилишларда турли мажмуаларни текшириб тегишли хулосаларни берадилар. Улар, жумладан, ишлаб чиқилган лойиҳа шу куннинг илм-техника талабига қанчалик жавоб бериши, муҳандислик, техникавий ҳисобларнинг тўғрилигини, иш қобилиятини йўқотган ишчи ва хизматчиларнинг ногиронлик даражасини аниқлаш ва шу каби бошқа кенг доирадаги масалаларни ҳал қилишга жалб этилади. Суд ва тергов органи ходимларининг ўзи экспертиза текшируви учун зарур бўлган махсус билимга эга бўлган тақдирда ҳам экспертиза тайинлаш

www.arxiv.uz заруратидан озод қилинмайди, чунки уларнинг процессуал ҳолати бўйича ишни текширишда ўзига хос ваколати бўлиб, экспертиза ўтказадиган мутахассисларнинг ваколатлари ҳам процессуал ҳолатидан келиб чиқади. Бу тартиб экспертиза хулосаси холисона бўлишининг кафолатларидан биридир. Эксперт - маълум соҳада илм, фан, техника, санъат ёки ҳунарда билими бўлган ва процессуал ҳуқуқий ваколатга эга шахс ҳисобланади, унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ЖПК 68-моддасида белгилангандир. Эксперт ходимларининг фаолияти давлат экспертиза муассасаларида ёки бошқа ташкилотларда намоён бўлиши мумкин. Улар қаерда ишлашларидан қатъи назар , иш юзасидан эксперт сифатида тайинлаш процессуал қонунда кўрсатилган тартиб асосида амалга оширилади , улар тенг ҳуқуқ ва мажбуриятлар га эга дир. Экспертиза текширувини ўтказиш жараёнида эксперт мустақил процессуал шахс сифатида экспертизага оид бўлган қўшимча объектлар , ахборотлар, жино ят иш и ва экспертиза материал ларини талаб қилишлари мумкин. Эксперт олдига қўйиладиган саволлар у нинг махсус билимлари доирасида бўлиши лозим. Бу талаб бузилиб, эксперт олдига унинг ваколат доирасидан четга чиқадиган вазифалар қўйилса, у хулоса беришдан бош тортиши мумкин. Текширув натижасида бериладиган хулосалар эса экспертнинг билим доираси билан чегараланади ва унинг ваколатидан ташқари чиқмасли ги керак. Эксперт узрсиз сабабга кўра ўз вазифасини бажаришдан бош тортса ёки қасддан ёлғон хулоса бер са қонунда белгиланган жавобгарликка тортилади, бу ҳақда огоҳлантирилганлигини ўз имзоси билан тасдиқлайди. Махсус билимга эга шахслар жиноятни тергов қилиш ва суд жараёни даврида мутахассис сифатида ҳам жалб этилиши мумкин. Мутахассис мақоми ЖПК 69-моддасида тўлиқ ифодаланган, шунингдек, 70-моддасида эса ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган. Унинг процессда иштироки дастлабки тергов ва суд жараёнининг ҳар т о монлама, тўлалигича таъминлашга қаратилган.

www.arxiv.uz Суд экспертизаси материалини тайёрлаш, эксперт ҳал қиладиган саволларни тўғри белгилаш, солиштириб текшириш учун намуналар олиш ва бошқа шу каби масалаларни амалга ошириш учун терговчи ёки суд криминалистик техникаси соҳасидаги мутахассис маслаҳатини олиши мумкин. Экспертиза тайинлаш даврида текширув объектларини кўчириб олиш, мустаҳкамлаш, текширув вазифасини аниқ белгилаб, саволларни экспертиза предметига оид равишда турли тадбирларини амалга оширишда криминалист мутахассиснинг ёрдами жуда муҳим. К риминалистика фани соҳасидаги мутахассис далилларни топиш, олиш ва мустаҳкамлашда , криминалистик илмий-техника воситаларни қўллашда, айрим ҳолатлар юзасидан тегишли маслаҳатларни бери б кўмаклашади. Масалан, қотиллик жинояти содир бўлган жойни кўздан кечиришда жабрланувчининг мурдасини текшириб, ўлим вақти ва саба б ини тахмин қилишда, жароҳатлар қандай қурол билан етказилганлигини аниқлашда , ўқ- отиш қуроли қўлланилганлиги , у қандай масофадан ва қаердан туриб етказилган лигини белгилашда криминалист мутахассиснинг иштироки муҳим ўрин тутади . Мутахассис сифатида шифокор, педагог, психолог, шунингдек, зарур билим ва малакага эга бўлган бошқа шахслар ҳам чақирилиши мумкин , дейил ади процессуал қонунда. Бу кўрсатма криминалист мутахассисларга ҳам тегишлидир. Терговда ва суд муҳокамасида иштирок этувчи мутахассислар экспертиза муассасаларида ишловчи эксперт, илмий ходим, раҳбар мансабларида фаолият кўрсатувчи шахслар бўлиши мумкин. Шунинг учун улар тергов ҳаракатларида мутахассис сифатида иштирок этган бўлсалар , кейинчалик яна (айрим ҳолатлардан ташқари) жалб этилиши мумкин. Бу масала ЖПКнинг 78-моддасида кўрсатилган бўлиб , криминалистика соҳасидаги мутахассисларга тўлиқ та т биқ этилиши мумкин. Эксперт ва мутахассиснинг жиноят ва судлов процессидаги иштирокини белгиловчи ҳолатлар бир қанча ўхшашликларга эга бўлса - да,

www.arxiv.uz ҳар бирларининг процессуал ҳолатлари ва функциялари мустақил х арактерга эга. Процессуал иштирокчи сифатида жалб этиладиган барча эксперт ходимлар ўз ихтиёрига топширилган экспертиза материаллари юзасидан текширув-тадқиқот ўтказиб , тегишли хулосаларни беради ва бунинг учун шахсан масъул ҳисобланадилар . М утахассислар эса тергов ва судда иштирокчи сифатида қатнашиб, тергов ҳаракатини ўтказишда (кўздан кечириш, эксперимент) маслаҳатчи, ёрдамчи сифатидаги вазифаларни амалга оширадилар. Мутахассиснинг иштироки тергов ҳаракатининг ва суд муҳокамасининг баённомаларида қайд этилади. 2 . Тергов жараёнида ва экспер т иза ўтказишда махсус билимнинг қўлланиш шакллари Жиноятни тергов қилиш жараёнида терговчи бевосита тергов ҳаракатларини ўтказишда махсус билимлардан фойдаланиш учун мутахассисни таклиф эт ади, унинг иштирокида ўз фаолиятини амалга оширади ёки экспертиза тайинла йди . Махсус билимнинг бундай шаклларда қўллани ли ши ЖПК тегишли моддаларида тартибга солинган. Тергов ҳаракатларини ташкил қилиш ва ўтказишда терговчи махсус билимга эга бўлган мутахассисни таклиф этиб, унинг ёрдами, маслаҳати асосида маълум тадбирларни амалга оширади: кўздан кечириш, тинтув ўтказишда махсус қидир у в асбобларини қўллаш, изларни қидириш, топиш, кўчириб олиш ва қайд этиш ва бошқа масалалар шулар жумласига киради . Экспертиза тайинлаш ва ўтказишда эса махсус билим эксперт ходимлари томонидан қўлланилиб , алоҳида тергов ҳаракати сифатида тадқиқот ўтказилади. Текширув-тадқиқот натижалари экспертнинг хулосасида акс эттирилиб , жиноий иш юзасидан далил манбаи сифатида хизмат қилади.

www.arxiv.uz Суд экспертиза фани назарияси ва амалиётида суд экспертизалар турлари масаласига катта эътибор билан қаралади. Экспертиза объектларининг сони мунтазам кенгайиб бориши ўз ўрнида криминалистик масалаларни ечишда қўлланиладиган махсус билимларнинг турларини кўпай и шига олиб келмоқда. Бу эса экспертизанинг тубдан янги турларини яратилиши да ва мавжуд криминалистик экспе р тиза услубларини такомиллаштиришда ўз ифодасини топмоқда. Суд экспертизасини таснифлаш турли асосларга мувофиқ амалга оширилади. Улар ичида экспертизаларни билим соҳасига қараб ажратиш биринчи ўринни эгалла йди . Бу принцип бўйича экспертизалар турлари бир вақтнинг ўзида учта белги бўйича ажратилади: экспертиза объекти, предмети ва қўлланиладиган услублар (ёки билим соҳаси). Алоҳида ҳар бир белги бўйича экспертиза турини белгилаш англашилмовчиликка олиб келади. Масалан, воқеа жойидан топилган ўқ ҳам баллистика (ўқ-снарядларнинг ҳаракат қонунлари), ҳам металлар экспертизаси объекти бўлиши мумкин ёки тилшунослик ка оид билимлар даст хатшунослик, муаллиф шуносл ик, суд фоноскопия экспертизаларида кенг қўлланади. Айтиб ўтилган уч белги га асосан криминалистик, суд -т иббий, суд - биологик, суд-муҳандислик, суд-иқтисодий, суд қишлоқ хўжалик ва бошқа турдаги экспертизалар ажратилади. Ўз ўринда бу экспертизалар турларга бўлинади. Хусусан, криминалистик экспертизалар қаторига асосан хатшунослик, изшунослик ва суд баллистик экспертизалар кир ади. Анъанавий криминалистик экспертизалар деб аталган суд экспертизаларининг бу турлари жиноятларни очишда қўлланадиган махсус билимларнинг тарихан биринчи шаклларини ташкил этган. Криминалистик экспертизаларнинг ривожланиши моддалар, ашёлар ва буюмларни криминалистик экспертиза назариясини яратишга олиб келди. Экспертиза текширувига юбориладиган об ъ ектларнинг турига, уларга

www.arxiv.uz қўлланадиган махсус билим ва услубнинг хусусиятига кўра , суд-экспертиза амалиётида қуйидаги криминалистик экспертизалар ўтказилади. - Дастхатшунослик текшируви: турли ҳужжатларнинг қўлёзма матнлари, имзолар, рақамлар, белгилар бу хилдаги экспертиза объекти ҳисобланади. Бунда экспертизанинг вазифаси улар ким томонидан,. қандай шароитда ва ҳолатда ёзилганлигини аниқлашдан иборат. Криминалистика - техника-экспертизаси турли усулда ясалган ҳужжатнинг қалбакилигини, дастлабки ҳолатини, кейинчалик қандай ўзгартиришлар киритилганлигини (тузатилган, қўшимча киритилган, ўчирилган ва ҳ.к.) муҳр ва штампларини асл ёки қалбакилигини, уларнинг ясаш усулини, ёзув воситаларини, ҳужжатлар материалини аниқлаш учун тайинланади. - Суд трасология экспертизаси: ашёвий далил ҳисобланган турли изларнинг ҳосил бўлиши механизмини, қайси предметдан қолдирилганлигини аниқлаш учун ўтказиладиган текширув. Одамларнинг қўл бармоқлари изларини ким томонидан қолдирилганлигини аниқлаш учун ўтказиладиган текширувни “дактилоскопик экспертиза” деб атайдилар. - Суд баллистик экспертизаси - жиноятни содир этишда қўлланилган турли отиш қуроллари ва уларнинг қисмлари (патрон ва портловчи моддалар), отиш натижасида ҳосил бўладиган (одам танасидан ташқари бўлган) жароҳат аломатлари, отилган ўқ- ва гилъзалар, ўқ-дори ва уларнинг қолдиқ қисмлари мазкур экспертиза объектлари ҳисобланади. Совуқ қуроллар ҳам мазкур экспертиза объектига киради. - Одамларнинг ташқи қиёфа белгилари асосида ўтказиладиган идентификациявий текширув. Бу хилдаги экспертиза одамнинг фотосурати, оғзаки тасвирлаш асосида тузилган портретлари асосида ўтказилиб, якка шахс ҳақида хулоса берилади. Тергов ва суд амалиётида кўп ҳолларда ўлган одамнинг суяк қолдиқлари (скелети) бўйича шахсини аниқлаш учун криминалистик ва антропологик текширув ҳам ўтказиш мумкин.

www.arxiv.uz Суд экпертизасининг процессуал турлари бир биридан уларни ўтказишнинг ташкил этилиши ва услуби билан фарқ қилади. Суд экспертиза соҳасидаги ихтисослашув уни ўтказиш шарт бўлган ҳолатларнинг кенгайишига, экспертиза муассасаларида бажариладиган экспертиза турларини кўпайишига (ЖПКнинг 174-моддаси) асос бўлди. Агар экспертиза хулосасида камчиликларни тўлдириш зарурати туғилса қўшимча экспертиза тайинланади. (ЖПКнинг 176-моддаси 1-қисми). Бирламчи экспертиза хулосаси тергов (суд)нинг асосланган фикри бўйича нотўғри бўлса, қайта (ёки такрорий) экспертиза тайинлаши мумкин (ЖПКнинг 176-моддаси 2-қисми). Қўшимча экспертиза асосий экспертизани ўтказган мутахассисга ёки бошқа экспертга топширилиши мумкин. Шуни айтиб ўтиш жоизки, ҳам қўшимча, ҳам қайта экспертизага юборилган материал, текширув объектлари ҳамда намуналар ва ечиладиган масалалар ўзгаришсиз қолади. Акс ҳолда, яъни экспертизага янги объектлар юборилса ёки бошқа саволлар қўйилса, экспертиза ўзининг табиатини ўзгартиради ва бошқа янги експертиза ўтказиш масаласи туғилади. Лекин, экспертиза тайинлангандан сўнг экспертнинг талабига кўра қайта экспертиза материали қўшимча намуналар билан тўлдирилиши мумкин. Такрорий экспертиза бошқа бир эксперт ёки экспертлар комиссияси, яъни икки ва ундан кўпроқ бўлган экспертлар томонидан ўтказилади. Биринчи экспертиза текширувини ўтказган мутахассис ўзи берган хулосаси ва ўтказган тадқиқотлари юзасидан тушунтиришлар бериши мумкин. Лекин у қайта текширувларни ўтказишда, уларнинг натижаларини муҳокама қилишда ва хулоса тузишда иштирок этмайди. Биринчи экспертиза натижаси билан қайта экспертиза хулосаси бир- бирига қарама-қарши бўлган тадқиқотларда унинг натижалари комиссия иштирокида тажрибали мутахассис ходимлар билан ҳамкорликда муҳокама қилинади ва биринчи экспертиза хулосаси тасдиқланмаслик сабаблари баҳоланади. Ушбу сабаблар қайта экспертиза хулосасида баён этилади.

www.arxiv.uz Қайта экспертиза учинчи, тўртинчи ва ундан кўп марта ҳам тайинланиши мумкин. Экспертиза амалиётида шундай ҳоллар учраб турадики, экспертиза фикри билан иккинчи қайта эксперт хулосаси бир- бирига қарама-қарши чиқади. Бунда ҳар қайси экспертиза ҳам ўзича асосланган ва қатор сифат белгиларига таянган бўлади. Бу ҳолда терговчи (суд) ҳар бир хулосани алоҳида, бошқа далиллар билан биргаликда баҳолаши зарур. Агар шундай баҳолаш натижасида хулосаларда иш юзасидан ишончли фактларга қарама-қаршиликлар ёхуд процессуал қонун бузилишлари аниқланса, учинчи марта такрорий экспертиза тайинлаш мумкин. Такрорий экспертиза материалини ўша олдинги муассасага юбориш, лозим бўлса бошқа экспертиза лабораторияси ёки институтига юбориш мумкин. Масалан, биринчи экспертиза ИИВнинг экспертиза бўлимида ўтказилган бўлса, иккинчиси, Республика Адлия вазирлиги ҳузуридаги илмий тадқиқот криминалистика марказига юборилади. Учинчи такрорий текширув эса шу марказнинг ўзида ёки бошқа экспертиза муассасасида ўтказилган тақдирда уни ўша жойда албатта бошқа эксперт ёки экспертлар комиссия таркибида ўтказилмоғи лозим. Ана шундай бўлгандагина экспертиза хулосалари объектив бўлиб, иш учун далил манбаи сифатида қўлланилмоғи лозим. Экспертлар комиссиясини тайинлаш ва танлаш терговчига суд ёки экспертиза муассасаси раҳбарига боғлиқдир. Қайта экспертизани ўтказиш мутахассисларнинг тажриба ва билим даражасига, иш ҳажмига қараб белгиланади. Қайта экспертизанинг предмети ва текширилувчи объектлари доираси ўзгаришсиз қолади. Шундай қилиб, қўшимча ва такрорий экспертизалар аниқ ишнинг ҳолатига қараб тергов ва суднинг қарор ва ажримига кўра ўтказилади. Такрорий ва қўшимча экспертизадан ташқари комиссия таркибида ўтказиладиган ва комплекс экспертизалар ҳам бўлиши мумкин. Комиссия таркибида ўтказиладиган экспертиза деб бир соҳага мансуб бир неча

www.arxiv.uz мутахассис томонидан ўтказиладиган тадқиқотларга айтилади. Текширилувчи объектлар сони кўп бўлиб, текшириш усуллари мураккаб бўлса экспертиза материали бир мутахассисга эмас, балки бир неча экспертга топширилади. Масалан, кўп объектли дастхатшунослик экспертизалар бўйича текширув ўтказиш одатда узоқ вақт талаб қилади, шундай ҳолларда экспертиза материали бир неча мутахассисга, яъни экспертлар комиссиясига топширилади. Бундай экспертизалар, одатда, молиявий ҳужжатлар бўйича ўтказиладиган текширувларда, яъни турли ёзувлар ва имзоларни бажарган шахсларни идентификация қилишда тайинланади. Ҳужжатлар сони ва қўлёзмани ёзишда шубҳаланган шахслар сони кўп бўлганлиги туфайли экспертиза текширувини тезлаштириш ва хулосани объектив ва асосланган бўлиши учун бундай экспертизаларни комиссия иштирокида ўтказиш лозим. Комиссия аъзолари иштирокидаги экспертиза натижалари биргаликда муҳокама этилиб, агар улар бир фикрга келса, умумий битта хулоса тузилади. Агар экспертлар ўртасида ҳал этиладиган масала юзасидан келишмовчилик рўй берса, ҳар бир эксперт келишмовчилик келиб чиққан масала бўйича алоҳида хулоса беради (ЖПК 177-моддаси). Айрим ҳолларда иш учун аҳамиятга молик бирор ҳолатни аниқлашга бир соҳадан билимлар етарли бўлмай, балки бошқа соҳадаги билимларни жалб этиш зарурияти туғилади. Бу вазиятда комплекс экспертиза тайинланади (ЖПК 178-моддаси) Комплекс экспертизалар ёрдамида турли масалалар ҳал этилади. Масалан, велосипедчи ва уни уриб юборган автомобиль ўзаро қандай йўналишда ҳаракат қилганлигини аниқлаш мураккаб масала бўлиб, алоҳида ўтказиладиган суд тиббий, транспорт ва изшунослик экспертизалари ёрдамида ҳал этилиши мумкин. Аммо бу текширувлар комплекс равишда ўтказилса, уларнинг самарадорлиги кескин ошади. Ҳар бир мутахассис ўзининг билим доирасида аниқлаган ҳолатларини бошқа соҳа мутахассиси топган белгилар билан таққослаб, биргаликда ягона хулоса чиқарадилар.

www.arxiv.uz Бунда ҳар бир мутахассис ўзининг ўтказган текшируви учун шахсан жавобгар бўлади. Бир объект бўйича алоҳида кетма-кет ўтказиладиган мустақил тадқиқотларни комплекс экспертиза қаторига қўшиш нотўғридир. Масалан, ҳужжатни ясаш усулини аниқлашга қаратилган техник-криминалистик экспертиза ундаги ёзувларни бажарган шахсни аниқловчи хатшунослик экспертизалар алоҳида бўлиб, комплекс экспертизани ташкил этмайди. Аммо йиртиб ташланган ҳужжатни тиклашга қаратилган биргаликда ўтказиладиган изшунослик, техник криминалистик ва хатшунослик тадқиқотлар асосли равишда комплекс экспертизаси, деб аталиши мумкин. 3. Экспертиза тайинлашга тайёргарлик кўриш ва намуналар олиш тартиби Экспертиза тайинлаш эҳтиёжи жиноят ишини тергов қилиш жараёнида ишнинг айрим мунозарали ҳолатлари юзасидан махсус билим талаб қилинганда ҳосил бўлади. ЖПК 173-моддасида экспертиза ўтказилиши шарт бўлган қатор ҳолатлар қайд этилган. Қонуннинг кўрсатмаси, ушбу ҳолатлар ҳақида иш материалида бошқа маълумотлар (гувоҳ, жабрланувчиларнинг кўрсатувлари) бўлишидан қатъи назар, экспертиза хулосасини олиш мажбурийгини таъкидлайди. Иш учун аҳамиятга молик бўлган бошқа ҳолатларни аниқлашда, жумладан, криминалистик экспертизанинг айрим турларини тайинлаш, ҳал қилинадиган масалалар, криминалистик техника соҳасидаги махсус билим талаб қилган тақдирда зарур бўлади. Экспертиза ўтказиш зарур деб топилса, уни тайинлаш ҳақида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради (ЖПК 180-моддаси)

www.arxiv.uz Криминалистик экспертизанинг объектларидан олинган намуналар, далилий аҳамиятга эга бўлган бошқа моддий нарсалар, турли ҳужжатлар солиштириб кўриш учун ашёвий далиллар бўлиши мумкин. Мазкур объектларда экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарорда ёки ажримда уларнинг номлари, белги сифатлари алоҳида кўрсатилади. Қарор (ажрим)да экспертиза тайинлаш учун асослар ва эксперт ҳал қилиши лозим бўлган саволлар қайд этилади. Саволлар аниқ, равон ва экспертнинг махсус билими доирасидан четга чиқмаслиги лозим. Криминалистик экспертиза материалини қарор, ажрим, текширув объектлари тергов ва суд давлат экспертиза муассасасига юборади. Муассаса раҳбари экспертиза ўтказишни тегишли мутахассис ходимга топширади. Шу билан бирга процессуал қонунда белгиланганидек, эксперт сифатида экспертиза муассасасидан ташқари жойларда хизмат қилувчи мутахассислар ёки алоҳида шахсларни ҳам жалб этиб, экспертиза материалини уларга бевосита топшириш мумкин. Экспертизада текширилувчи объектлар - ашёвий далил, унинг айрим қисмлари, моддий қолдиқлари билан бир қаторда солиштириб текшириш учун зарур бўлган намуналар - нусхалар ҳам юборилиши лозим. Намуналарнинг ҳажми, сифати эксперт текширувини тўла ва объектив бўлишини таъминлайди. Экспертиза текшируви учун олинадиган намуналарнинг турлари ва уларни олиш тартиби ЖПК 188-моддасида кўрсатилган. Криминалистик экспертизани ўтказиш учун олинадиган намуналарнинг турлари асосан қуйидагилардир: қўлёзма, хат, имзо, рақам ёзувлари, кўпайтирадиган воситалардан олинадиган намуналари, изларни ҳосил қиладиган қолип, нусхалар, отиш қуролларининг турли қисмларидан ҳосил бўладиган намуналар ва бошқалар. Криминалистик тадқиқот ўтказиш учун зарур бўладиган намуналар, эркин ва экспериментал бўлиши мумкин. Бундан ташқари, дастхатшунослик экспертизасида шартли - эркин намуналар ҳам ажратилади. Эркин намуналар жиноят иши қўзғалишидан аввал мавжуд бўлган объектлардир. Масалан,

www.arxiv.uz дастхатшунослик текшируви ўтказиш ва гумон қилинувчининг ўзи ёзган хати имзолари уйида, хизмат хоналаридан олинган ҳужжатларда бўлади. Экспериментал намуналар эса экспертиза тайинланган ходим томонидан унинг махсус топшириғи билан олинади. Текшириладиган ҳужжатдаги ёзувга, имзоларга, рақамларга ўхшаш матнларни бир неча алоҳида қоғоз ҳужжатга ёзиш буюрилади ва текширилувчи томонидан - имзоларга мансуб бўлган ҳарф ва шакллар бажарилиши кузатиб турилади. Экспериментал намуналар, одатда, кишилар ҳаракати натижасида вужудга келтирилиб олинади, масалан, дастхат, қўл-оёқ изларининг намуналари ёки инсон организмининг яшаш фаолиятидаги моддалардан (қон, соч, сўлак ва бошқа намуналар) шулар жумласидандир. Нусхаларнинг ҳар икки тури ЖПКга асосланган ҳолда экспертизани тайинловчи суд ёки терговчи томонидан олинади ва улар қарор (ажрим)да кўрсатилади. Кўпинча экспериментал намуналар экспертиза текширишлари вақтида экспертлар томонидан ҳам олинади. Шунинг учун қайси вақтда эксперт, экспериментал нусха намуналарни олинишини яхши фарқлай олиш керак. Экспериментал намуналар зарур бўлган ҳолларда мажбурий равишда ҳам олиниши мумкин. Бу ҳаракат терговчига юклатилган. Қонунга асосан эксперт мажбурий равишда намуна олиш ҳуқуқига эга эмас. Терговчи экспериментал нусхалар олишда айбланувчи ёки гумон қилинувчи, жабрланувчи ёки гувоҳлардан ташқари яна ҳажм жиҳатидан ёки баъзи ҳолатлар сабабли эксперт ихтиёрига топшириш имкониятлари бўлмаган объектлардан ҳам экспериментал намуналар олиши мумкин. Терговчи бу ишларга махсус мутахассисларни таклиф қилиш ҳуқуқига эга. Улар ўзларининг маслаҳатлари, шахсий иштироки ва ҳаракатлари билан сифатли намуналарни олишга ёрдам берадилар. Терговчи томонидан олинадиган эркин ва экспериментал намуналар сони ва сифати жиҳатидан эксперт текширишлари учун етарли бўлиши керак. Олинган намуналар

www.arxiv.uz объектнинг ҳақиқий ўзидан келиб чиққанлиги шубҳасиз бўлиши учун процессуал расмийлаштирилган бўлиши шарт. Текширув учун зарур бўлган намуналарни олиш учун терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради. Нусхалар олинганлиги ҳақида баённома тузилиб, унда олинган намуналарнинг сони, намуна олишдаги шарт-шароитлар, тергов усуллари батафсил ёзилиши, тузилган баённома терговчи ва холислар имзолари билан тасдиқланиши лозим. Айбланувчи, гумон қилинувчи, гувоҳ ва жабрланувчидан қоғоз устига ёздириб олинган намуналар терговчи ҳамда намунани бажарувчи томонидан тасдиқланиб имзоланади. Олинган намуналар бошқа объектлар каби тегишли тартиб ва усулда жойлаштирилади ва муҳрланади. Экспертиза текширувини ўтказиш жараёнида, экспертнинг ўзи ҳам экспериментал намуналар тайёрлаши мумкин. Процессуал қонунда қайд қилинишича, баъзи криминалистик текширувлари учун эксперт тажриба- эксперимент ўтказиб ҳам намуна олади. Баллистик экспертиза ўтказишда ўқ отиш қуролини идентификация қилишда эксперт ҳодиса жойидан топилган ўқ ва гильзаларни солиштириб текшириш учун ашёвий далил бўлган қуролдан бир неча марта ўқ отиб экспериментал ўқ ва гильза намуналарини тайёрлайди. Шунингдек, трасологик текшируви учун эксперт ашёвий далил бўлган пойабзал, бузиш қуроли, чопиш ва кесиш асбобларидан уларнинг из ҳосил қилувчи ташқи қисмидан экспериментал излар намуналарини олиши мумкин. Экспертиза учун олинган намуналар жиноят процессуал қонунига биноан баённома билан расмийлаштирилади. Эксперт ўзи ташкил қилиб олган намуналари ва эксперимент текширувларини ўзининг хулосасини баёнот, яъни тадқиқот қисмида тўла ва аниқ акс эттиради. Текширув учун олинган намуналар экспертизанинг бошқа объектлари қаторида тегишли усулда ўраб-жойлаб, уларнинг тури ва сони қарор (ажрим)да кўрсатилади.

www.arxiv.uz 4 . Эксперт хулосаси ва унинг натижаларини баҳолаш Криминалистик идентификация услуби криминалистик экспертизанинг барча турларини ўтказишда мантиқ илмига, идентификация назарияси ва криминалистик услуб асосларига таянади. Ашёвий далил бўлган объектларни, улардан қоладиган турли изларни текширишда ҳар қандай илмий тадқиқот фаолиятида қўлланиладиган кузатув, тажриба, таҳлил (анализ ва синтез), тахмин (г и потеза ) индуктив ва дедуктив фикр юритиш каби усуллар қўлланилади. Криминалистик экспертизаларни ўтказишда, шунингдек, эксперт мутахассислар криминалистиканинг илмий техник воситалари бўлган турли асбоб - ускуналар: оптика, компьютер, турли кўзга кўринадиган ва кўринмайдиган нурларни ишлатадиган мосламаларни, ёритқичлар ва бошқаларни кенг қўллайдилар. Экспертиза объектларини текшириш қуйидаги тўрт босқичларда амалга оширилади. 1. Дастлабки текширув идентификаци явий тадқиқотнинг биринчи босқичи бўлиб, экспертизага юборилган қарор (ажрим) билан танишиш экспертиза олдига қўйилган масала га ойдин лик кирит ади. Текшириладиган объектлар ва намуналар ҳ ар бири ало ҳ ида кўздан кечирилади . Объектларни кўздан кечиришнинг мақсади уларнинг ашёвий далиллигини сифатлайдиган а л о матларини аниқлаш, индиви д уаллик хусусиятларини ифодалайдиган белгиларни тахмин қилиш ва идентификация жараёнида уларни қўллаш мумкинлигини аниқлашдан иборатдир. Бу босқичда эксперт объектларни тадқиқот учун яроқли-яроқли эмаслигини, намуналар сони ва сифати нуқтаи-назаридан етарлилиги ёхуд қўшимча маълумотлар ва намуналар зарурлигини аниқлайди. Босқичнинг муҳим вазифаларидан бири тадқиқот услубини танлаш, ўтказиладиган текширувларни белгилаш, уларни олдинма-кетинлигини аниқлаш,

www.arxiv.uz экспериментларни режалаштириш дан иборатдир . Маълум вазиятларда идентификаци явий текширув шу босқичда тугатилади. Масалан, эксперт олдига қўйилган вазифа унинг ваколатига кирмаса ёки намуналар етарлича тақдим этилмаса, эксперт текширувини амалга ошир иш иложи йўқлиги тўғрисида ҳужжат тузади. Объектларни ало ҳ ида-ало ҳ ида .кўздан кечириш мақсади уларнинг ашёвий далил бўл адиган аломатларини , индивидуаллик хусусиятларини ифодалайдиган белгиларини аниқлаш ва идентификация жараёнида уларни қўллашдан иборатдир. 2. Текширилувчи ва намуна нусха бўлган объектларни алоҳида-алоҳида кўздан кечириш, та ҳ лил қилиш бу текширув босқичининг вазифаси ашёвий далил бўлган ва экспертизага юборилган бошқа объектларни ҳар бирини алоҳида та ҳ лил этиб, уларни индиви д уаллик хусусиятини , яъни ўзига хос бўлган сифат белгиларини аниқлашдан иборатдир. Текширилувчи объект моддий буюм, нарса ёки унинг бирор қисмидан қолган излари, бўлаклари, нусхаси ва бошқаси бўлиши мумкин. О тиш қуроли, отиш натижасида ҳосил бўлган излар, отилган ўқ ва гильзалар, портлатишдан қолган из қолдиқлари , жиноят қуроли сифатида ишлатилган турли буюмлар ва улардан қоладиган излар, инсоннинг қўли ва яланг оёқ тавон нинг тери тузилиши хусусиятини ташкил қиладиган излар, дастхат, одамнинг ташқи қиёфа тузилишини акс эттирувчи фото, видео ва суратлар, марҳумнинг суяк қолдиқлари (скелети) ва бошқалар к риминалистик экспертиза текширадиган объектлар доир а сига киради. Солиштириб текширишга олинган, тайёрланган намуна - нусхаларни ҳам эксперт алоҳида кузатиб таҳлил қилиб юқорида кўрсатилган масалаларни ҳал қилади. Намуна нусхаларни таҳлил қилишда уларни қаердан, қачон ва кимлардан олинганлиги, қайси гуруҳ га мансубли ги ва индивиуал белгилари , идентификация қилишга яроқлилиги аниқланади . Текширувнинг бу босқичида намуна ва нусхаларнинг сон-сифати, экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарор, (ажримда) кўрсатилган маълумотларга

www.arxiv.uz мос олинганлиги ва идентификация ўтказишга етарли ва яроқли эканлиги аниқланади. 3. Текширувнинг бу босқичида экспертиза объектлари ва уларнинг сифат-белгилари ўзаро солиштирилади. Экспертиза амалиётида қўлланадиган умумий услуб идентификация назарияси бўлиб , барча объектлар икки гуруҳни ташкил қилади. Идент ив лиги (айнанлиги) аниқла надиган объектлар – текширилувчи , яъни ашёвий далиллар бўлиб , иккинчи гуруҳни солиштириб текширишга восита бўлган намуна ва нусхалардир. Солиштириб текшириш босқичида эксперт текширилувчи объектларнинг айнанлиги ёки гуруҳ мансублигини аниқлаш учун улардаги сифат аломатларини намуналардаги сифат белгиларига солиштириб таққослайди. Ҳар бир умумий белгидан сўнг хусусий белгилар алоҳида- алоҳида таққосланади, биринчисидаги индиви д уаллик хусусияти иккинчи гуруҳдаги объектларда такрорланган ҳолдагина уларнинг ушбу белги бўйича айнанлиги белгиланади. Солиштириб текшириш жараёнида ўхшашлик ҳоллари билан бир қаторда айрим белгилар бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Бу ҳолат текширилувчи (ашёвий далил) объектнинг ҳосил бўлиш шароитига , унга дахлдор бўлмаган ёки манфаатдор шахсларнинг ҳаракати, ихтиёри таъсирида пайдо бўлиши мумкин. Текширув жараёнида эксперт жино ят иш и нинг экспертизага алоқадор бўлган айрим ҳолатлари билан таниш иш ни талаб қилиши мумкин. Бу масала текширувнинг дастлабки босқичида ва зарур бўлганда кейинроқ ҳам амалга оширилади. Текширувнинг барча босқичлари ўзаро чамбарчас боғлиқдир, улар орасида қатъий бирор чегара ўтказиш мумкин эмас, алоҳида таҳлил қилиш ни, солиштириш чоғида ҳам давом эт тр иш мумкин. Зарур бўлган ҳолларда таҳлилий босқичга қайтиб айрим объектларни бошқатдан кузатиш га тўғри келади, бундай текширувда бошқа услублар қўлланиб қўшимча материал (намуналар) талаб қилинади. Бу масала эксперт билан

www.arxiv.uz экспертиза тайинлаган суриштирувчи, терговчи, судья орасида амалга ошириладиган мулоқотда ҳал қилинади. Солиштириб текшириш жараёнида эксперт махсус услубни қўллаш билан бирга криминалистик техника в оситаларидан ҳам кенг фойдаланади, айниқса микро ва макро суратга тушириш, турли тажриба-экспер и ментлар ўтказиш каби усулларни қўллайди. 4. Текширув натижаларини баҳолаш ва якун ясаш босқичида идентификация жараёнининг натижалари маълум бўлиб, улар тегишли талаб ва қоидалар асос и д а баҳоланиб экспертнинг хулосалари шаклланади. Таққосланиб текширилган объектларнинг бир гуруҳга кириши ва айнанлиги тасдиқланади ёки айнанлиги инкор қилиниб ҳар қайси текширилган ашёвий далил ва у билан таққо с ланган намун а бошқа турга тегишли эканлиги аниқланади. Текширилаётган ҳолат, яъни объектнинг айнанлигини исботи ёки инкор қилиниши, алоҳида белги сифатларнинг ўхшашлиги ёки фарқ қилиши асосида бўлмасдан, белгиларнинг барча йиғиндиси асосида шаклланмоғи лозим. Шундагина хулоса илмий асосланган, объектив бўлади ва жино ят иш и юзасидан далил манбаи бўлиб хизмат қилади. Экспертнинг тадқиқоти, текширув жараёни ва натижалари махсус процессуал ҳужжат бўлган эксперт хулосасида баён этилади. Эксперт хулоаси процессуал қонуни асосида расмийлаштирилади (ЖПК 184- м оддаси ) , хулоса берган эксперт унинг учун шахсан жавобгардир. Эксперт хулосаси бошқа процессуал ҳужжатлар каби кириш, баёнот ва якунловчи қисмлардан иборатдир. Експертиза хулосасининг к ириш қисмида тайинлашга асос бўлган ҳолатлар, ким томонидан тайинланган, қандай объектлар тақдим этилган , ҳал қилиниши лозим бўлган масалалар ва бошқа маълумотлар ифода этилади. Хулосанинг баёнот қисми эксперт фаолиятини ифода этувчи асосий қисм бўлганлиги учун “тадқиқот” босқичи деб номла ниб, унинг моҳияти тўлароқ баён этилади .

www.arxiv.uz Хулосанинг бу қисмида эксперт ўтказган барча текширувлари: объектларни алоҳида кузатуви, сифат белгиларининг индиви д уаллик, мустаҳкамлик даражалари, таққослаб солиштириш натижалари, хулоса шаклланиши қандай омилларга асосланганлиги, қўлланилган махсус криминалистик техника воситалари, турли услублар, ўтказилган экспериментал текширув тажрибалари ва бошқа ўтказилган чоралар тегишли галма-галликда ифода эттирилади ва улардан келиб чиққан хулоса кўрсатилади. Эксперт текширувининг якунловчи қисми унинг хулосаларидир. Бу қисмда экспертизага қўйилган саво л ларга аниқ , равон ва қисқа шаклда жавоблар ўз ифодасини топади. Хулосалар эксперт текширувига қўйилган мас а лаларга нисбатан тасдиқловчи ёки инкор қилувчи шаклда берилади. Эксперт амалиётида баъзи ҳолларда қатъиян хулоса бериш иложи бўлмайди, тахминий хулоса берилади. Бундай хулосанинг сабаби тўла ва асосланган тарзда эксперт ҳужжатининг тадқи қ от қисмида ифодаланган бўлиши керак. Айрим ҳолларда эксперт хулоса беришнинг иложи йўқлиги тўғрисида ҳужжат тузади (ЖПК нинг 185-м оддаси ) . Бундай ҳужжатда экспер т олдига қўйилган саволлар унинг ваколати доирасига кирма с лиги, саволлар ҳуқуқий маънога эга бўлганлиги, текшириладиган объект тадқиқот ўтказиш га яроқсизлиги ва бошқа сабаб ларга кўра масалани ечилишини нг иложи йўқ лиги ҳақидаги маълумотлар кўрсатилади. Эксперт хулосаси процессуал ҳужжат бўлиб, жиноят иши юзасидан далил манбаи сифатида хизмат қилади ва ишдаги бошқа далиллар билан бир қаторда қонунда белгиланган умумий принциплар асосида баҳоланади.

Похожие

Компьютердан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларни тергов қилиш

Жиноятларни тергов қилишда тезкор-қидирув органларининг тергов ва суриштирув органлари билан ўзаро ҳамкорлиги

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Жиноятларни «излар босилмай туриб» тергов қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари