Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари - Юриспруденция - Рефераты

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

www.arxiv.uz К риминалистик тактиканинг умумий қоидалари Режа: 1. Криминалистик тактика тушунчаси ва унинг вазифаси 2. Криминалистик тактика тизими 3. Тактик усуллар, тактик қарорлар, тергов вазиятлари ва криминалистик тактиканинг бошқа қоидалари

www.arxiv.uz Криминалистик тактика - криминалистика фанининг бўлимларидан бири ҳисобланади. «Тактика» атамасини жиноятларни тергаб-текширувчи шахсларнинг ишига татбиқан биринчилардан бўлиб XIX аср охири да немис муаллифи А.Вейнгардт қўллаган. « Т актика» атамаси асосан ҳарбий билимлар соҳасида қўлланади. Тактикага ҳарбий фаннинг жанг моҳиятини, унинг қонуниятларини, уни олиб бориш усулларини ўрганувчи ҳамда стратегия ва тезкор маҳоратга (грекча taktika – қўшинларни сафга тизиш маҳорати сўзидан) нисбатан тобе ҳолатни эгаллаб турувчи тармоғи тариқасида қаралади. Жиноятларни очиш ва тергов қилишни амалга оширувчи шахслар рақиб билан жанг олиб бормаслиги сабабли, «тактика» атамаси криминалистикада шартли равишда, тергов фаолиятини ва уни ташкил этиш маҳоратини белгилаш учун қўлланилади. Тергов фаолияти – бу юридик амалиётнинг махсус ваколатли шахслари – терговчилар ва суриштирувчиларнинг жиноятларни олдини олиш, уларни фош этиш ва тергов қилиш бўйича қонун нормаларида назарда тутилган ишларидан иборат. Унинг мазмун ва моҳияти хилма-хил бўлиб, жиноят ишлари бўйича терговчилар меҳнатининг меъёрий, ташкилий, психологик, мантиқий, эмпирик ва бошқа жиҳатларини ўз ичига олади. Даставвал криминалистикада тактик жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш билан шуғулланадиган шахсларга уларнинг ишларини режалаштириш юзасидан бериладиган назарий жиҳатдан асосланган тавсияларининг мажмуи тариқасида майдонга келган. Бора-бора унинг мазмун-моҳияти ўзгариб, анъанавий қоидалар билан бир қаторда криминалистик тактикага тергов фаолиятини ташкил этиш билан боғлиқ талай янги назариялар, таълимотлар, тавсиялар қўшила борди. Криминалистик тактиканинг энг муҳим қоидалари жумласига қуйидагилар киради: - ж иноятларни тергов қилиш чоғидаги тергов ҳаракатларининг оқилона тактик усуллари;

www.arxiv.uz - к риминалистик тактик комбинациялар (ҳаракатлар мажмуи) ва операциялар; - ж иноятларни тергов қилишни режалаштириш ва тезкор -қидирув ходимлари билан терговчининг ўзаро ҳамкорлиги; - ж иноятларни тергов қилишда жамоатчилик ва оммавий ахборот воситаларининг ёрдамидан фойдаланиш; - ж иноятларни тергов қилишда гумон қилинувчилар, айбланувчилар ва жиноят процесси бошқа иштирокчиларининг шахсини ўрганиш; - ж иноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш; - т ерговчининг жиноятларни олдини олишга доир фаолияти . Дастлаб криминалистик тактика фақат жиноятларни тергов қилишни ташкил этиш асослари тўғрисидаги билимлар ва айрим тергов ҳаракатларини ўтказиш бўйича тавсияларнигина ўз ичига олган. Кейинроқ эса жиноятларнинг айрим турларини тергов қилишни ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам кўриб чиқила бошланди. Ҳозирги вақтда криминалистик тактика криминалистиканинг тергов фаолияти самарадорлигини ошириш бўйича илмий асосланган тавсияларини қонунийлик талабларига қатъий мувофиқ ҳолда ишлаб чиқиш мақсадида ана шу фаолиятни ташкил этиш ва амалга ошириш қонуниятларини ўрганувчи мустақил бўлими ҳисобланади. Криминалистик тактиканинг қоидалари, тавсиялари ва хулосалари криминалистика фани даги барча қолган бўлимларининг мазмуни билан узвий боғлиқдир. Криминалистик тактик назариялари, таълимотлари ва категориялари криминалистика нинг методологик асослари , криминалистик идентификациялаш ва диагностика лаш, жиноят содир этиш усул лари тўғрисидаги таълимот, тергов фаолиятида криминалистик модел тузиш сингари қоидаларга асосланади. Криминалистик тактик тавсияларда криминалистик техника муҳим ўрин эгаллайди. У кўздан кечириш, тинтув, экспериментни ташкил этиш ва

www.arxiv.uz амалга ошириш, экспертиза ҳамда бошқа тергов ҳаракатларини тайинлаш ва ўтказиш чоғида криминалистик тактик қоидалар таркибида қўлланилади. Криминалистик техника ривожланиб боргани са р и унинг ютуқлари суд далилларини аниқлаш, текшириш ва баҳолашда тобора янги имкониятлар очади. Бу илгари яратил ган тактик усуллар, операциялар ва комбинацияларни такомиллаштириш ҳамда уларнинг мутлақо янгиларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Ўз навбатида, криминалистик тактиканинг таркиби жиноят л арни тергов қилиш услубиётини ривожлантиришг а кўмаклашади . Жиноятларни тергов қилишни режалаштириш, терговчи ва тезкор ходимларнинг ўзаро ҳамкорлиги, айрим тергов ҳаракат л арининг тактикаси ҳақидаги криминалистик назариялар ва криминалистик тактика нинг бошқа қоидалари хусусий услубиётарга асос қилиб олинади ҳамда ана шу жиноий жазога лойиқ қилмишларни фош этиш ва тергов қилишнинг ўзига хос хусусиятларини акс эттирган ҳолда мукаммаллаштирилади . Шу билан бирга криминалистик тактикада жиноят процесси, этика, мантиқ, психология, конфликтология фани ва билимларнинг бир қанча бошқа тармоқлари кенг қўлланилиб, улар тергов фаолиятини ташкил этишнинг кўп ва мураккаб муаммоларини ҳал қилишга ижодий тарзда мослаштирилади. 2. Криминалистик тактика тизими Криминалистик тактика криминалистика фанининг бўлими сифатида тергов фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш қонуниятлари тўғрисидаги тизимлаштирилган билимлар мажмуидан иборатдир. Унинг ҳозирги вақтга келиб шаклланиб бораётган тизими турли даражадаги мураккаблик ва мазмунга эга бўлган ўзаро боғлиқ бир қанча қисмлардан ташкил топади.

www.arxiv.uz У мумий кўринишда криминалистик тактика тизими қуйидаги иккита асосий ўзаро боғлиқ қисмларни ўз ичига олади: 1) криминалистик тактиканинг умумий қоидалари; 2) криминалистик тактиканинг махсус қисми. Умумий қоидалар – криминалистика мазкур бўлимининг моҳияти ва тергов фаолиятини ташкил этишга доир билимларни ўз ичига олувчи илмий асосидир. Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари ўз навбатида иккита кичик қисмларга бўлинади: а) к риминалистик тактиканинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва замонавий ҳолатига доир билимларни бирлаштирувчи илмий муаммолари: - к риминалистик тактиканинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи , - к риминалистик тактиканинг предмети , - к риминалистик тактиканинг тизими , - к риминалистик тактиканинг вазифалари , - к риминалистик тактиканинг манбалари , - к риминалистик тактиканинг принциплари , - к риминалистик тактиканинг илмий билимлар тизимида тутган ўрни ва ҳ оказо . б) Тергов фаолиятини ташкил этишнинг илмий асослари: - т ергов фаолиятини ташкил этиш тўғрисидаги криминалистик таълимот , - ж иноятларни тергов қилишни режалаштириш , - т ерговчиларнинг тезкор ходимлар билан ўзаро ҳамкорлиги , - т ергов фаолиятида жамоатчилик ва оммавий ахборот воситалари д ан фойдаланишни ташкил этиш, - жиноят ларнинг олдини олишга доир фаолиятни ташкил этиш , - т актик усуллар ва тавсиялар тўғрисидаги криминалистик таълимот , - т актик операциялар, - т ергов вазиятлари , - т актик ечимлар ,

www.arxiv.uz - т ерговчилар меҳнатини илмий асосда ташкил этиш ва ҳ оказо . 2. Криминалистик тактиканинг махсус қисми жиноятларни тергов қилиш ва суд тергови жараёнида суднинг ҳамда терговчининг ҳаракатларини тайёрлаш ва ўтказишга доир билимлар тизимидан иборатдир. Бу билимларнинг мазмунидаги фарқ махсус қисмни ҳам иккита нисбатан мустақил таркибий элементга бўлишни тақозо этади: а) ж иноятларни тергов қилиш жараёнида айрим тергов ҳаракатларини ўтказиш тактикаси: - т ергов ни кўздан кечириш ва гувоҳлантириш тактикаси , - с ўроқ қилиш ва юзлаштириш тактикаси , - т интув қилиш тактикаси , - қ ўлга тушириш ва ҳибсга олиш тактикаси , - т аниб олиш учун кўрсатиш тактикаси. - т ергов эксперименти тактикаси , - кўрсатувларни воқеа юз берган жойнинг ўзида текшириш ва аниқлаштириш тактикаси, - с уд экспертизаларини тайинлаш ва ўтказиш тактикаси , - қ идирув тадбирлари тактикаси . б) с удлов ишларини юритиш жараёнида айрим тергов ҳаракатлари тактикаси: - с уд тергови тактикаси , - с уд кўздан кечириши тактикаси , - к ўрсатувларни воқеа юз берган жойнинг ўзида текширув тактикаси. Криминалистик тактиканинг охирги қисми эндигина шакллана бошлаган ва у барча мутахассислар томонидан эътироф этилган эмас. Бироқ суд терговини ташкил этиш масалаларига дахлдор талай ишлар пайдо бўлгани муносабати билан уларни криминалистик тактик билимлар тизимидан чиқариб ташлаш нотўғри бўлар эди. Қолаверса, суд ислоҳоти ривожланган сайин мазкур муаммолар тобора катта амалий ва назарий аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz Криминалистик тактика замонавий ҳолатнинг қ уйида келтирилган тизими асосий элементлар ўртасидаги барқарор боғланишларни акс эттирувчи аниқ таркибий тузилмага эга. Криминалистиканинг бошқа бўлимлари сингари криминалистик тактика жиноятларнинг олдини олиш, уларни очиш ва тергов қилишда, яъни жиноятчиликка қарши курашда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга аввало, терговчиларга самарали ёрдам кўрсатишга даъват этилгандир. Т ергов фаолиятини ташкил этишнинг барча шакллари ва йўналишлари самарадорлигини ошириш учун криминалистик тактикани илмий тадқиқ этишни фаоллаштиришни ва унинг доирасини кенгайтириш талаб қил ин ади. Криминалистик тактиканинг умумий мақсади бир қатор вазифаларни ҳал қилиш жараёнида рўёбга чиқарилади, булар: Криминал амалиётнинг ҳозирги ҳолатини ва унинг ривожланиш йўналишларини, шу жумладан жиноий жавобгарликка тортилаётган шахслар, жабрланувчилар, гувоҳлар ва жиноят процесси бошқа иштирокчиларининг тергов ва суддаги хулқ-атворини ўрганиш. Бу жиноятчилар муҳитидаги мавжуд анъаналар, алоқалар ва муносабатларни, жиноятчиларнинг ўзаро мулоқотда бўлиш усуллари ва воситаларини, жиноятларни яшириш усулларини (масалан, махфий жойларни жиҳозлаш йўли билан), терговчилар ҳамда судьяларни алдаш учун ҳ ийла-найрангларни ўрганишга тааллуқлидир. Тергов фаолиятига оид илғор тажрибани, унинг тактик ва ташкилий асосини ўрганиш ва умумлаштириш, шунингдек, тергов ва суд тактик хатоларини келтириб чиқарувчи сабаблар ва шароитларни тадқиқ этиш. Криминалистик тактика тизими Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари Криминалистик тактиканинг махсус қисми Криминалис - Тергов Айрим тергов Суд тергов

www.arxiv.uz тик тактика - нинг илмий муаммолари фаолиятини ташкил этиш илмий асослари ҳаракатлари тактикаси ҳаракатлари тактикаси Тарих Тергов фаолиятини ташкил этиш К ўздан кечириши ва гувоҳ - лантириш тактикаси К ўздан кечириш тактикаси Предмет Терговни режалаштириш Сўроқ қилиш ва юзлаштириш тактикаси Сўроқ қилиш тактикаси Тизим Терговчининг ўзаро ҳамкор - лиги Тинтув тактикаси Кўрсатувларни воқеа юз берган жойида текшируви тактикаси Вазифалар Жамоатчилик ёрдамидан фойдаланиш Ушлаб олиш тактикаси Манбалар Жиноят нинг олдини олиш фаолияти Таниб олиш учун кўрсатиш т актикаси Принциплар Тактик усуллар Тергов эксперименти тактикаси

www.arxiv.uz Алоқалар Тактик операциялар Кўрсатувларни воқеа юз берган жойда текшириш тактикаси Тактик ечимлар Экспертизалар ўтказиш тактикаси Тергов вазиятлари Қидирув тадбир - лари так - тикаси Криминалистик тактика тергов амалиёти билан узвий боғлиқдир. Бир томондан, у тергов фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш учун тавсиялар ишлаб чиқади, иккинчи томондан – тергов амалиёти криминалистик тактикани ривожлантириш манбаларидан бири ҳамдир. Зеро, ундан фойдаланмасдан туриб билимнинг ана шу соҳасида тараққиёт бўлиши мумкин эмас. 1.Тергов фаолиятини ташкил этиш бўйича илмий-тактик усуллар ва тавсияларни ишлаб чиқиш. Криминалистик тактика жиноятчиликка қарши кураш жараёнига қўшаётган ҳисса, яъни пировард натижада унинг назарий ва амалий ижтимоий-ҳуқуқий аҳамияти ана шу жузъий вазифа қанчалик муваффақиятли ҳал этилишига боғлиқ бўлади. 3 . Тактик усуллар, тактик қарорлар, тергов вазиятлари ва криминалистик тактиканинг бошқа қоидалари Криминалистик тактиканинг хилма-хиллиги унинг замирида ётган

www.arxiv.uz қоидаларни батафсил кўриб чиқишни талаб қилади. Аввало жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш чоғида терговчи ҳаракатларининг оқилона тактик усулларини улар жумласига киритиш зарур. Т ерговчи т урли жиноят ишлари бўйича иш олиб борар экан, қуйидаги турдаги ҳаракатларни бажариш и мумкин. ТАКТИК УСУЛЛАР ОЛДИГА ЄЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР Мумкинлиги (єонун ва одоб-ахлоє меъёрларига ѕамда илмий асосларга мос келувчи) Маєсадга мувофиєлик Хилма-хиллик Хавфсизлик Самарали ва тежамкор Усулни эркин танлаш Тергов ѕаракатлари ва тезкор єидирув тадбирларининг энг маєбулини уй¦унлаштириш ТАКТИК УСУЛЛАРИ ТАКТИКАСИНИНГ УМУМИЙ ЄОИДАЛАРИ Єонунийликка, одоб ва ахлоє меъёрларига риоя єилиш Раѕбарият ягоналиги Терговчининг фаоллиги ва интилувчанлиги Суриштирув ходимлари билан ўзаро ѕамкорлик Вазиятлилик Босєичли Режалилик Изчиллик Холислик Тўлалик Ўз ваєтида ижро этиш Криминал-техника воситаларидан фойдаланиш

www.arxiv.uz Тергов ҳаракатлари – бу терговчининг жиноятларни тергов қилиш чоғидаги жиноят-процессуал қонунида назарда тутилган ҳаракатлари бўлиб, уларнинг моҳияти жиноят ишлари бўйича далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат бўлади. Улар жумласига сўроқ қилиш, юзлаштириш, кўздан кечириш, гувоҳлантириш, тинтув, ушлаб туриш, таниб олиш учун кўрсатиш, тергов эксперименти, кўрсатувларни воқеа юз берган жойда текшириш ва аниқлаштириш, суд экспертизаларини тайинлаш ва ўтказиш киради. Жиноят процесси тараққий этган сари тергов ҳаракатларининг тури ва таркиби ҳам ўзгариб боради ва аниқлаштирилади. Қидирув чоралари. Терговчининг ва суриштирув органлари ходимларининг айбланувчилар, гумон қилинувчилар, жабрланувчилар, гувоҳлар, мурдалар, ҳайвонлар, қимматбаҳо нарсалар, ҳужжатлар ва тергов қилинаётган жиноят иши учун аҳамиятли бошқа объектлар турган жойни аниқлашга қаратилган жиноят-процессуал қонунида рухсат этилган ҳаракатлари қидирув чоралари ҳисобланади. Криминалистик тактикада терговчининг жиноятларни тергов қилиш пайтидаги барча ҳаракатлари ўрганилавермайди. Унда далиллар ва ишлаш жараёни билан боғлиқларигина қамраб олинган. Хусусан, тергов ҳаракатлари, қидирув ва олдини олиш чораларининг тактик усуллари батафсил кўриб чиқилади. Жиноятларни тергов қилишда тергов ҳаракатларининг тактик усуллари – бу жиноят ишлари бўйича ҳақиқатни тез, тўла ва холисона аниқлашнинг энг самарали усулларидир. Лекин тергов ҳаракатларини амалга оширишнинг барча усуллари ҳам криминалистик тактик усул деб ҳисобланавермайди. Бунинг учун у бир қатор талабларга жавоб бериши лозим.

www.arxiv.uz Биринчидан, тактик усул амалдаги қонун ҳужжатларига мос бўлиши, яъни қонуний бўлиши лозим. Кенг маънода олганда, криминалистик тактик усулларнинг қонунийлиги – бу уларнинг жиноят процессида иштирок этувчи шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилиши эҳтимолини истисно этадиган тарзда қонунга мувофиқ бўлишидир. Тор маънода олганда, тактик усулларнинг қонунийлиги қонун ҳамда қонуности норматив ҳужжатларнинг жиноятларни очиш ва тергов қилиш чоғида терговчи ҳаракатларининг тавсия қилинадиган усули билан боғлиқ муайян норма кўрсатмаларига қатъий ва аниқ риоя этишдан иборат бўлади. Иккинчидан, тактик усул самарали, таъсирчан, жиноятларни очиш ва тергов қилишда ҳақиқатни аниқлаш учун амалда фойдали натижа келтирадиган бўлиши керак. Тактик усулларнинг самарадорлиги уларнинг оқилоналигидан иборат. Учинчидан, тактик усул илмий ва амалий жиҳатдан асосланган бўлиши керак. Жиноятларни тергов қилишда терговчи ҳаракатларини амалга оширишнинг криминалистик тактика томонидан ишлаб чиқиладиган усуллари илмий билимларнинг тегишли соҳалари томонидан аниқланган муайян қонуниятларига асосланмоғи лозим. Бу талабга риоя этмаслик ҳақиқатни аниқлаш учун гипноз остида сўроқ қилиш, мутахассис тариқасида экстрасенсларни таклиф этиш сингари назарий жиҳатдан асоссиз усулларни жорий этишга уринишларга олиб келади. Тўртинчидан, тактик усуллар аҳлоқ-одобга мос ва инсоний бўлиши керак. Тергов фаолиятида алдаш, қўрқитиш, жисмоний ва маънавий зўравонлик сингариларга йўл қўйиб бўлмайди. Айни чоғда, тактик усулларни тергов уддабуронлиги, тадбиркорлиги, режалилиги, омилкорлиги, таваккаллиги ва бир қадар устамонлигисиз амалга ошириб бўлмайди. Терговчи ёлғон гапириш ҳуқуқига эга эмас, лекин у жараён иштирокчиларини тўпланган далиллар билан таништириш даражаси ва кетма-кетлигини белгилаши, сўроқ қилиш навбатини ва иш бўйича

www.arxiv.uz далиллардан фойдаланиш тартибини, тинтув ўтказиш ҳамда қўлга тушириш пайтини ва бошқа шу сингариларни белгилаши мумкин. Тактик усулларни ишлаб чиқишда қуйидаги конституциявий нормага доимо амал қилиш керак бўлади: «Шахс қадр-қиммати давлат томонидан муҳофаза қилинади. Уни камситиш учун ҳеч нарса асос бўлиши мумкин эмас. Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр- қимматини камситувчи бошқа тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас» (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси). Бундан ташқари, шуни назарда тутиш керакки, давлатимиз қийноқларга солишга ва жазолашнинг бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки инсон қадр-қимматини таҳқирловчи турларига қарши конвенцияни имзолаган мамлакатлар қаторига кирди. Конвенцияда белгилаб қўйилганки, қийноққа солиш бирон-бир шахсга ундан ёки учинчи шахсдан маълумот олиш ёки иқрор қилиш, шу ёки учинчи шахс содир этган (ёки содир этилишида гумон қилинаётган шахс) ҳаракат учун уни жазолаш, шунингдек, уни ёки учинчи шахсни қўрқитиш ёки мажбур қилиш учун қасддан кучли оғриқ ёхуд жисмоний ёки маънавий азоб етказиладиган ёхуд ҳар қандай тусдаги камситиш мансабдор шахс томонидан етказилган қонунсиз ҳаракатни билдиради. Бешинчидан, тактик усуллар муайян бўлиши керак. Жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш чоғида терговчи ҳаракатларини амалга ошириш тактик усуллари муайянлигининг моҳияти уларнинг аниқлиги ва амалийлигидан иборатдир. Тактик усулларни муайянлаштириш жиноятларни фош этиш ва тергов қилишда терговчининг ҳаракатларини тайёрлаш ҳамда ўтказиш умумий қоидаларини, шароитлари ва усулларини белгилашдан бошланади ҳамда уларни бажаришнинг турли ўзига хос хусусиятларига мослаб батафсил аниқлаштириб олинади. Масалан, ҳодиса жойини кўздан кечириш тактикаси, умуман олганда, шу тергов ҳаракатининг тизимини, асосий элементларининг мазмунини, уни ўтказишнинг умумий услубларини ва натижаларни қайд этиш усулларини очиб беради. Шу билан бирга, ҳодиса жойини кўздан кечириш тактикасини янада муайянлиги турли объектлар (мурда, транспорт

www.arxiv.uz воситаси, уй-жой ва ҳоказо) учун, шунингдек, кўздан кечиришнинг турлича шароитлари (очиқ жой, бино ичи, поезд ва бошқалар) учун уни амалга ошириш усулларини батафсил кўзда тутишдан иборат бўлади. Олтинчидан, тактик усуллар тергов фаолиятида рўёбга чиқарилиши чоғида алоҳида мазмунга эга бўлиши керак. Терговчининг жиноятларни тергов қилиш чоғидаги ҳаракатларини тайёрлаш ва ўтказиш бўйича криминалистик тактика томонидан ишлаб чиқиладиган тавсияларини одатда «соф» ҳолда қўллаб бўлмайди. Улар турли жиноятларни очиш ва тергов қилишда қўлланишга мўлжалланган бўлиб, муайян бир жиноят иши бўйича юзага келадиган тергов вазиятлари хусусиятларини ҳисобга олиши мумкин эмас. Шу сабабли криминалистик тактик тавсияларни қўллаш терговчидан уларни ўрганиш ва билишнигина эмас, балки ҳар бир янги жиноятни очиш ва тергов қилиш шароитларига ижодий ёндашган ҳолда мослаштиришни ҳам талаб қилади. Криминалистика ва тергов амалиёти томонидан жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш жараёнида фаол қўлланиладиган талай тактик усуллар ишлаб чиқилган. Ўз мазмунига кўра криминалистик тактик усуллар тўрт гуруҳга бўлинади. 1. Психологик тактик усуллар, яъни жиноят ишлари бўйича терговчи ҳаракатларини амалга оширишнинг умумий ва юридик психология соҳасидаги ютуқларга таянган усулларидир. Масалан, терговчи сўроқ қилинувчи билан психологик алоқа ўрнатиши тинтув қилинувчининг руҳиятини кузатиши, ушланаётган шахсни, жиноятни содир этишда гумон қилинувчини қўлга олиш чоғида психологик таъсир кўрсатиш тактик усулларидан кенг фойдаланади. 2. Мантиқий тактик усуллар, уларнинг замирида мантиқ қонунлари ва категориялари ҳамда унинг суд мантиқи деб аталувчи билимга хос қонуниятлар ва категориялар ётади. Улар жумласига сўроқ қилинувчи шахснинг кўрсатувларидаги қарама-қаршиликларни аниқлаш ва улардан

www.arxiv.uz фойдаланиш усуллари киради: тергов версияларини тузиш ва уларни текширишнинг мантиқий усуллари; тергов ҳаракатларини ўтказиш жараёнида далиллардан ва тезкор-қидирув фаолияти натижаларидан фойдаланишнинг мантиқий изчиллигини белгилаш усуллари ва ҳоказолар шулар жумласидандир. 3. Ташкилий тактик усуллар. Бу усуллар жиноятларни тергов қилишни режалаштириш қоидалари ва усулларини; жиноятларни очиш ва тергов қилиш пайтида терговчининг тергов ҳаракатларини ҳамда бошқа ҳаракатларини; иштирокчилар ўртасида вазифалар тақсимланишини; терговчи ва суриштирув органлари тезкор ходимларининг ўзаро ҳамкорлигини ташкил этишни; жамоатчиликни ва оммавий ахборот воситаларини жиноят ишлари бўйича ҳақиқатни аниқлашга жалб этишни ва ҳоказоларни ўз ичига олади. 4. Комплекс тактик усуллар – булар жиноятларни очиш ҳамда тергов қилиш пайтида илгари кўрсатиб ўтилган ва бошқача мазмундаги терговчи ҳаракатларини тайёрлаш ҳамда амалга ошириш йўлларини уйғунлаштиради. Масалан, содир этилган жиноятда ўз айбини инкор этаётган айбланувчини сўроқ қилишда саволларни қўйиш кетма-кетлигини танлаш сўроқ қилинувчининг руҳияти хусусиятларини, унинг айби юзасидан тўпланган далиллар мазмуни ва аҳамиятини ҳамда сўроқ қилишда ҳимоячи, мутахассис, прокурор ва бошқа шахслар иштирок этишини ҳисобга олган ҳолда ўтказилмоғи лозим. Ўзининг йўналишига кўра криминалистик тактик усуллар қуйидаги шароитларда қўлланиш учун ишлаб чиқилади: типик тергов вазиятлари; низоли тергов вазиятлари; экстремал тергов вазиятлари; тергов ва суриштирувга қарши уюшган ҳаракат; «эски» очилмаган жиноят ишлари бўйича ишлаш ва ҳоказолар. Криминалистик тактик усуллар ҳажми (кўлами)га кўра:

www.arxiv.uz юзма-юз (масалан, юзлаштиришда шахсларни сўроқ қилиш тартибини белгилаш); криминалистик тактик комбинациялари тарзида бўлади. Иккинчиси, яъни тактик комбинациялар битта тергов ҳаракатини ўтказиш жараёнида умумий вазифани ҳал этишни кўзда тутувчи бир неча тактик усуллар бирикмасидан иборат бўлади. Масалан, айбланувчининг уй- жойини тинтув қилишда махфий жойни аниқлаш бўйича криминалистик тактик комбинацияси техник, психологик, мантиқий ва бошқа усулларни ўз ичига олади. Юқорида баён қилинганлардан кўриниб турибдики, криминалистик тактик усулларидан муваффақиятли фойдаланиш учун жиноят ишлари бўйича тергов вазиятларини тўғри тушуниш ва баҳолаш зарур. Тергов вазиятлари тўғрисидаги криминалистика назарияси Р.С.Белкин, И.Ф.Герасимов, Л.Я.Драпкин, Н.А.Селиванов, Н.П.Яблоков, О.Я.Баев, В.П.Бахин ва бошқа криминалистларнинг асарларида ривожлантирилган. Уларнинг асарларида таъкидланадики, тергов вазиятлари ҳар қандай жиноят ишларини тергов қилиши ишни юритишнинг ҳар бир пайтидаги ҳолатини акс эттиради ва шу боис вазият таҳлилини тўғри амалга ошириш тергов фаолиятини ташкил этишнинг энг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда эътироф этиш керакки, жиноят ишлари бўйича тергов вазиятлари тайин бир жиноятни тергов қилишнинг муайян пайтидаги ўзига хос хусусиятларини очиб берувчи ҳолатлар мажмуидан иборат бўлади. Ана шу ҳолатлар таркибини тергов вазиятларининг элементлари деб ҳам аташ мумкин. Улар жумласига қуйидагилар киради: 1. Тергов вазиятининг жиноят хусусиятлари ва у ҳақдаги ахборот билан боғлиқ элементлари: жиноий ҳаракатлар таркиби (вақти, жойи, усули ва ҳоказо). жиноятнинг оқибатлари. жиноятни содир этган шахслар сони ва улар тўғрисидаги маълумотлар. гумон қилинганлар ушланганми ёки ушланмаганми.

www.arxiv.uz ўғирланган нарса топилганми ёки топилмаганми ва шунга ўхшашлар. - жиноят содир этилган пайтдан то жиноий ҳодиса тўғрисидаги ахборот маълум бўлгунга қадар ўтган вақт. - жиноий ҳодиса тўғрисидаги дастлабки ахборот мазмуни ва манбаи. - жиноий ҳодиса тўғрисидаги дастлабки ахборотнинг тўлиқлиги, ишончлилиги ва тегишлилиги. 2. Тергов вазиятининг тергов қилиш натижалари билан боғлиқ элементлари: - тергов қилишнинг дастлабки босқичида тергов фаолиятининг мазмуни ва натижалари билан боғлиқ элементлар. - кейинги тергов қилиш босқичида тергов фаолиятининг мазмуни ва натижалари. - тергов қилишнинг хотима қисми мазмуни. 3. Тергов вазияти давомида терговчининг шахси ва унинг иш шароитлари билан боғлиқ элементлар: - терговчининг малакаси ва ихтисоси. - терговчиликдаги иш тажрибаси. - терговчининг шахсий тайёргарлиги (жисмоний ва маънавий-руҳий ҳолати). - касбий билимлари, маҳорати, кўникмалари даражаси ва бошқалар. - тергов бўлинмасида бошқарувни ва меҳнатни илмий асосда ташкил этишнинг аҳволи. - криминалистик ва махсус техника, транспорт, девонхона материаллари ва сарф-харажат материаллари. - терговчининг ўз иш юритишидаги бошқа жиноят ишлари билан бандлиги. - терговчининг турли хизмат вазифаларини (навбатчилик, айрим топшириқлар ва ҳ.к.) бажаришга жалб этилиши. Гарчи мазкур рўйхат тўла-тўкис бўлмаса ҳам, у жиноятларни тергов қилишда юзага келадиган тергов вазиятларининг элементлари турлича

www.arxiv.uz аҳамиятга эга бўлишини кўрсатади. Уларнинг бир хиллари тергов фаолияти учун объектив хусусиятга эга бўлади. Бошқа элементлар терговчининг шахси ҳамда унинг иш шароитлари билан боғлиқ ва шу сабабли тергов фаолияти учун субъектив аҳамиятга эга. Бироқ тергов вазиятини баҳолашда фақат биринчи элементларни қайд этиш билан чекланиш ҳамда жиноятларни очиш ва тергов қилишни ташкил этишга улардан кам бўлмаган даражада таъсир кўрсатадиган иккинчи гуруҳдаги ҳолатларни истисно этиш хато бўлур эди. Ушбу элементларнинг ўзига хос хусусиятларига ва уларнинг бир-бири билан уйғунлашувига қараб тергов вазиятларининг ҳар хил кўринишлари юзага келади. Улардан бир хиллари жиноят ишларини тергов қилишда тез- тез, бошқалари камдан-кам учрайди. Шу боис уларнинг такрорланиб туриш хусусиятига кўра типик ва алоҳида тергов вазиятларига бўлинади. Тергов қилиш вазифалари бажарилишига эришиш нуқтаи назаридан тергов вазиятлари қулай ва ноқулай хусусиятга эгалиги билан, яъни мазкур жиноятни тез ва тўла очиш, тергов қилиш имконини берадиган ёки жиноят иши бўйича ҳақиқат аниқланишини қийинлаштирадиган хусусиятга эгалиги билан ажралиб туради. Жиноят ишларини тергов қилиш босқичларига татбиқан олганда тергов вазиятлари бошланғич, оралиқ ва якунловчи бўлади. Жиноятларни фош этишда жиноят процесси иштирокчилари ўртасида юзага келадиган муносабатлар мазмуни нуқтаи назаридан тергов вазиятлари низоли ва низосиз вазиятларга бўлинади. Тергов қилиш шароитларига татбиқан олганда тергов вазиятлари экстремал ва нормал бўлиши мумкин. Шу тариқа, экстремал ёхуд аниқроғи кечиктириб бўлмайдиган, шошилинч ҳал этишни талаб қилувчи тергов вазиятлари мазкур жиноятни тергов қилишнинг муайян пайтида юзага келадиган ҳолатларнинг ниҳоятда ўзгача тарзда кечишини билдиради. Юзага келаётган тергов вазиятларини таҳлил қилиш натижалари терговчи томонидан тактик ечим - терговнинг боришига таъсир кўрсатиш мақсадини аниқлаш ҳамда унга эришиш воситалари, услублари ва

www.arxiv.uz усулларини белгилашдан иборат бўлган хулоса тариқасида ифода қилинмоғи лозим. Тактик ечимлар оғзаки ва ёзма бўлиши мумкин. Улар тергов қилиш режаси, алоҳида тергов ҳаракатини ўтказиш режаси, жиноят иши бўйича қарор, суриштирув органларига топшириқ ва бошқа шу сингарилардир. Тактик ечимлар тергов ҳаракатларини, комбинациялар ва операцияларни ўтказиш тартибини белгилаб, иш бўйича тергов фаолиятига чекланган тарзда таъсир кўрсатади. Айни чоғда терговчининг услубий ечимлари тергов қилишнинг умумий йўналиши ва изчиллигини белгилайди ҳамда шу билан бирга стратегик аҳамиятга ҳам эга.

Похожие

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари

Юридик техниканинг умумий қоидалари

Kриминалистик техниканинг умумий қоидалари

Криминалистик баллистика