Kриминалистик техниканинг умумий қоидалари - Юриспруденция - Рефераты

Kриминалистик техниканинг умумий қоидалари

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

149 KB

K риминалистик техниканинг умумий қоидалари Режа: 1 . Криминалистик техника тушунчаси ва унинг вазифалари 2. Криминалистик техника текширув воситалари ва услублари 3. Криминалистик техниканинг тергов ва тезкор-қидирув ишларида қўлланилиши

Криминалистик техника - фаннинг бир бўлими бўлиб, жиноятларни тергов қилиш жараёнида далилларни топиш, мустаҳкамлаш, кўчириб олиш ва тадқиқ этишда қўлланадиган махсус асбоб-ускуналар, техник воситалар ҳақидаги илмий-назарий билимлар тизими ҳисобланади. Шу билан бирга криминалистик техника далилларни топиш, уларни текшириш жараёнида қўлланадиган амалий билимдир. Криминалистик техника бўлими жамиятнинг илмий ва техник ривожини таъминлайдиган табиий фанлар (биология, физика, химия ва бошқалар) янги техника-технология воситалари (компьютер технологияси, информатика кабилар) ютуқлари криминалистик фаолиятда, айниқса жиноятни тергов қилишда ва олдини олишда кенг қўлланилади. Техник воситалар деганда, фақат асбоб-анжомларни (ёритувчи, ўлчовчи ва бошқаларни)гина эмас, балки техник қурилмаларни, махсус криминалистик фаолиятда қўлланиладиган микроскоплар, нурларни ва рангларни ажратувчи спектрографлар, овоз ёзиш, тасвир ёзиш ва бошқалар назарда тутилади. Криминалистик техника бўлимига тергов жараёнида зарур бўлган информатик маълумотлар: изларни топиш ва текшириш, отиш қуролларини идентификация қилиш, турли маълумотларнинг манбаи бўлган ҳужжатларни тадқиқ этиш масалаларидан иборат. Мазкур бўлим тизимига, шунингдек, одамларнинг ташқи қиёфа белгилари асосида идентификация қилиш ва криминалистик рўйхат маълумотларини қўллашнинг махсус қоидалари ҳам киради. Криминалистик техника тизимида турли объектларни, изларни тадқиқ этишда қўлланадиган услублар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Криминалистик техниканинг вазифаси содир этилган жиноятга доир маълумотларни қидириш, топиш, тадқиқ этиш ва аниқлашдан иборатдир. Жиноят эса, текширилаётган воқеа ҳолатининг моддий хоссаларида ўз аксини топади.

Криминалистик техника деганда жиноятни аниқлаш, очиш ва унинг олдини олиш учун фойдаланиладиган турли техника қурилмалари, ускуналар, аппаратлар, асбоблар, буюмлар ва мосламаларни тушуниш керак. Криминалистик техникада Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг илғор тергов тажрибаси, шунингдек, кимё, биология, физика ва бошқа фанлардан фойдаланилади. Криминалистик техника жиноятчиликка қарши курашда юқорида кўрсатилган фанларнинг айрим ютуқларини терговни олиб бориш вазифаларига мослайди, ижодий бойитади ва муайян мақсадда қўллайди. Шунингдек, криминалистиканинг ўз негизида махсус йўл-йўсинлари, услублари ва криминалистикада, бир томондан, табиий ва техника фанлари, бошқа томондан, жиноятларни очиш ва уларни олдини олиш учун яратилган услублар тизими жамланган. Криминалистик техниканинг моҳияти жиноят воқеаси билан боғлиқ бўлган моддий вазиятни аниқлаш, ўрганиш, қайд этиш, техник воситалар, йўллар ва услубдан фойдаланиш, уларни тадқиқ қилиш, шунингдек, техник- криминалистик жиҳатдан тавсифлаш криминалистик аҳамиятга эга бўлган объектларни қидириш, идентификациялаш услубларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришдан иборатдир. Жиноят - юз берган, содир этилган воқеадир. Жиноятчини топиш ва кейинчалик ўрганишда воқеа юз берган жойда, жабрланган одамнинг танасида, кийим-кечагида қоладиган моддий изларнинг аҳамияти каттадир. Криминалистик техника ҳар қандай из ва ашёвий далилларни топиш, сақлаб қолиш, қайд этиш, олиш ва тадқиқ этиш воситалари, йўл-йўриқлари ва услубларини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Ҳар қандай жиноят ҳам конкрет вазиятда, муайян макон ҳамда вақтда содир этилади. Бундан келиб чиқадики, криминалистик техниканинг вазифаси конкрет объектлар ва ҳодисаларни аниқлаш имкониятини берадиган илғор услубларни яратишдан иборатдир.

Тезкор-қидирув фаолиятида ҳақиқий маълумотларни аниқлаш учун техника воситаси бўлиши лозим. Улардан олинган маълумотлар жиноятларни содир этган шахсларни аниқлашда керак. Жиноятнинг турли ҳолатларини ўрганишга ёндашувни назарда тутиб, бу ёндашув муайян техник ҳаракатлар воситасида амалга оширилади. Услубиёт тор маънода муайян вазифаларни ҳал этиш учун қўлланадиган бир неча услублар жамламасини билдиради. Масалан, қалбаки белгиларни аниқлаш учун ҳужжатларни криминалистик тадқиқ этиш, микроскопия, рангларни фарқлаш, ультрабинафша нурларида таҳлил ўтказиш зарур. Криминалистик техника воситалари жиноятларнинг олдини олишга, воқеа содир бўлган жойдаги вазиятни аниқ ифодалашга, тергов ҳаракатларини ўтказиш ва натижаларини қайд этишга, ашёвий далилларни тўплаш, кўздан кечириш ва тадқиқ қилишга қаратилган. Криминалистик техника воситаларини қўллаш тактикаси, дейилганда тергов олдига кўйилган масалаларни ҳал этишга эришиш мақсадида айрим тергов ҳаракатларини ўтказиш вақтида ана шу воситалардан оқилона ва самарали фойдаланиш тушунилади. Криминалистик техника бир қатор тармоқларни ташкил этади: криминалистик фотография, видео ва овоз ёзиш, кинога олиш воситалари шулар жумласига киради. Улар криминалистика курсининг бошқа тактика ва услублари билан боғлиқ. Бу тармоқлар жиноят изларининг ҳосил бўлиш механизмини ва уларнинг аломатларини ўрганади. Криминалистиканинг бошқа соҳалари: идентификациялаш ва диагностика, кўздан кечириш, тинтув ва эксперимент ўтказиш тактик жиҳатдан ўзаро бир-бири билан узвий боғлиқ. Криминалистик техника воситалари ва услублари тергов, тезкор- қидирув, экспертиза ва суд амалиёти эҳтиёжларига асосланиб ишлаб чиқилади.

Криминалистик техника воситалари ва услублари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: Биринчи гуруҳга жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишда фойдаланиладиган фотография, видео ва овоз ёзиш, кинога олиш воситалари, биология микроскоплари ва бошқа оптик асбоблар, автомобиль ва авиация транспорти, телефон, телеграф, фототелеграф, радио, таҳлил қилиш қурилмалари, компьютерлар каби умумий техника воситалари киради. Иккинчи гуруҳ фан ва техниканинг турли тармоқларидан олиниб, криминалистика мақсадлари учун мослаштирилган техника воситаларидан ташкил топган. Булар жумласига ультрабинафша ва инфрақизил нурлардан фойдаланишда ишлатиладиган турли ёритгичлар, қидирув воситалари, кўчма криминалистик лаборатория киради. Криминалистик мақсадлар учун махсус тайёрланган техника воситалари ва услублари учинчи гуруҳни ташкил этади. Булар жумласига қидирилаётган шахснинг ташқи қиёфасини моделлаштирувчи техника воситалари, папиляр нақшлар, ўқлар, гильзалар ва бошқа объектларни ўрганадиган оптик асбоблар, воқеа содир бўлган жойдаги изларни текширишда фойдаланиладиган қидирув асбоблари ва материаллари киради. Криминалистик техника воситалари ва услублари икки хил фаолиятга тегишлидир. Биринчи турга далилларни топиш, олиш ва қайд этишда тергов ҳаракатларини ўтказишда фойдаланиладиган криминалистик воситалар киради. Иккинчи турга асосан криминалистик экспертизалар ўтказишда қўлланиладиган воситалар киради. Бу гуруҳдаги техник воситалари жумласига угломерлар, микрометрлар, диометрлар, фотометрлар ва бошқа турли оптика асбобларни, лупалар, микроскоплар люминесценция лампалари, спекторофотометрия, рентген, хромотография аппаратларини киритиш мумкин. 2 . Криминалистик техника текширув

воситалари ва услублари Криминалистик техника воситалари турли-туман бўлади. Улар орасида биринчи навбатда объектларни ёритадиган асбоблар зарурдир. Энг кўп тарқалган сунъий ёруғлик манбаларига турли хил қиздириш лампаларини мисол қилиб келтириш мумкин. Бундан ташқари, маиший турмуш ва санъат соҳасида фойдаланадиган ёритиш воситалари, кучли ёритгичлар, электроёритгичлар ва галоген лампаларидан ҳам фойдаланилади. Криминалистика мақсадларида фойдаланиладиган ёритгич аппаратурасини уч тури мавжуд: -умумий ёруғлик берувчи; -муайян йўналишни тутам нурларда ёритувчи; -ёруғликнинг махсус манбаларидан иборат турлари. Ёруғликнинг махсус манбалари жумласига турли нусхадаги ультрабинафша ёритгичлар: ”УХ-1”, “ультраёритгич”, мўъжаз ультрабинафша ёритгич, люминоскоплар, кўк рангдаги нурларга мўлжалланган асбоблар, электрон-оптика ўзгартириш мосламаси ва бошқалар киради. Мазкур асбоблар кўриш қийин бўлган ёки кўринмайдиган биологик (қон, сперма, сўлак, сийдик, тер, сут ва шу кабилар) изларни; махсус кимёвий моддаларнинг ёнилғи-мойлаш материаллари, елимларни; отилган ўқнинг излари ва шу кабиларни топиш имкониятини беради. Ультрабинафша ва кўк нурларнинг самараси шундан иборатки, уларнинг таъсири остида юқорида санаб ўтилган объектларнинг ўзи люминисценциялана бошлайди. Люминисценция ҳодисасини янада яхшироқ қабул қилиш учун асбоблардан фойдаланиш мўлжал қилинаётган бинони қоронғилаштириш лозим. Оптика асбоблари ашёвий далиллар ёки изларнинг айрим деталлари ўз ҳажмига кўра жуда кичик бўлса ва уларни оддий кўз билан кўриб бўлмаса, уларнинг кўринишини катталаштириб топиш ва кўздан кечириш учун талаб қилинади. Лупа - тасвирни бевосита катталаштириб берувчи оптик асбоб

ҳисобланади. Катталаштириш унчалик кўп бўлмаган (2-3 марта) лупалар икки ёклама қабариқ мусбат линзадан иборат бўлиб, фокус оралиғи 10ммдан 100 мм гачани ташкил этади. Неча марта йириклаштирилишига қараб, лупанинг катталаштириш даражаси белгиланади. Ашёвий далиллар билан ишлашда одатда етти баробаргача катталаштирилиб берадиган линзалардан фойдаланилади. Ҳозирги вақтда криминалистика амалиётида излар ва бошқа майда объектларни топиш учун ўрнатиладиган лупалар, ўлчов лупалари, бинокуляр, дактилоскопик лупалар, ёритувчи лупалар, зарра лупалари қўлланилади. Микрообъектларни қидириш ва топиш учун ёритиладиган ўрнатиладиган лупа жуда қулайдир. Бундай лупа гардишига ўрнатилган асосий линза (3-6 марта катталаштирадиган диаметри 130 мм) ва қўшимча линзадан иборат оптика тизимини ташкил этади. Қўшимча линза 4 марта катталаштиришни таъминлаш учун қўлланилади. У олиб қўйиладиган таянч ёрдамида асосий линзанинг гардишига мустаҳкамланади. Лупанинг асосий линзаси ўрнатилган гардиш айланаси бўйлаб жойлаштирилган ёритгич лампалар объект кўриш майдонининг бир текис ёритилишини таъминлайди. Улар қувватни ўзгарувчан ток тармоғидан пасайтирувчи трансформатор орқали олади. Папилляр нақшларни тадқиқ этиш учун дактилоскопик лупадан фойдаланилади. Унинг гардиши суриладиган тарзда ҳалқа асосига мустаҳкамлаб қўйилган металл штативига ўрнатилган. Штатив асосига айлана шаклидаги ойна шиша ўрнатилган бўлиб, унинг диаметри бўйлаб папилляр нақшнинг муайян участкасида (масалан, папилляр нақшнинг маркази ва делтаси ўртасидан) папилляр чизиқларни санашни енгиллаштирувчи ингичка чизиқ ўтказилган. Тўқимачилик газламаларини тадқиқ қилиш учун 4 ва 7 баробар катталаштириб берадиган махсус лупадан фойдаланилади. Бундай лупа ўрнатгичга эга бўлиб, унинг асоси 1х1 ёки 2х2 сантиметрли туйнукчалардан

иборат. Таққосланаётган газлама намуналарининг тола-иплари миқдорини ҳисоблаб чиқишда чеклагич вазифасини бажаради. Таққослама тадқиқ этилганида 1 ёки 2 сантиметрли ипларнинг миқдори ҳисоблаб чиқилади. Ҳужжатлар, излар ва бошқа ашёвий далилларни кўздан кечиришда кўзойнаксифат бинокуляр лупалардан фойдаланилади. Бундай лупа икки линзадан ёки линзаларнинг икки системасидан ташкил топади. Уларнинг ёрдамида бир вақтнинг ўзида иккала кўз билан кузатув олиб бориш мумкин. Лупалар ёрдамида катталаштирилган ҳажмлар етарли даражада бўлмаса, ашёвий далилларни тадқиқ этиш учун микроскоп қўлланилади. Ҳужжатлар, турли хил ашёвий далиллар, ўқотар қуроллар, соч толалари, чанг, кукун микроскопда тадқиқ этиладиган объектлар ҳисобланади. Микроскоп ашё белгиларини бир неча юз марта катталаштириб кузатиш имконини беради. Микроскопнинг асосий қисмлари: тубус, ўрнатгич, ашё столчаси, окуляр объектив, конденсор ва ойнадан иборатдир. Микроскоп объективлари муайян фокус масофаси қанчалик кам бўлса, катталашиш шунчалик кўп бўлади. Объектив гардишида унинг ёруғлик кучи кўрсатилган бўлади. Микроскопда тадқиқот ўтказилганда объектнинг кучли ва бир текис ёритилиши талаб қилинади. Микроскоп учун ёритгич (масалан, ОН-5, ОН-7, ОН-9) одатда ёритиш манбаи бўлиб хизмат қилади. Криминалистика фаолиятида, хусусан тадқиқотлар ўтказиш вақтида кўпинча қиёслама микроскоплар қўлланилади. Бундай микроскопларнинг тузилиши тенг икки қисмга бўлинган бир кўриш майдонида бир вақтнинг ўзида ўзаро қиёсланадиган иккита объектни кузатиш мумкин. Кузатилаётган манзара иккита объектив, иккита акс эттирувчи призма, ажратувчи призма ва окуляр ҳисобига ҳосил бўлади. Қиёслама микроскоп ёрдамида кўпинча ўқ ва гильзалардаги, бошқа трасология объектларидаги излар тадқиқ этилади.

Бир қатор экспертиза муассасаларида бошқа турдаги микроскоплар (МИС-6, МИМ-70) ишлатилади. Бундай микроскоп вертикал йўналишда ёритиш учун мўлжалланган бўлиб, металл ва қоришмалардан тайёрланган буюмларнинг кристаллик структурасини ўрганиш, қалам ва нусха кўчириш қоғози штрихларини дифференциялаш, кесишган штрихлар қандай кетма- кетликда тушганлигини аниқлаш имконини беради. Экспертиза муассасаларида электрон микроскоплар мавжуд бўлиб, бундай микроскоплар штрихлар, толалар, биологик объектлар (соч толалари) каби криминалистик тадқиқот объектларининг юксак даражадаги ечимини билиш имкониятини беради. Электрон микроскопиянинг дифракцион услуби моддаларнинг кристаллик структурасининг ўзига хос жиҳатларини тадқиқ этиш қалам, сиёҳ, бўёқ, пластмасса моддаларини ўрганиш имкониятини беради. Тери нақшлари-изларни аниқлаш воситалари. Изларни қидириб топиш учун дастлаб оптика (кўриш) услубидан фойдаланиш тавсия қилинади. Чунки бу услуб изларга ҳам, ўзида из қолдирувчи буюмларнинг сиртига ҳам бирор бир таъсир кўрсатмайди. Буюмларни (қия нурлар билан) ёритиш учун турли хил ёритгич асбоблар қўлланилади (масалан, чўнтакда олиб юриладиган электр фонар ОН-9, ОН-19 ва бошқа ёритгичлар). Ўзида из қолдирувчи объектнинг рангига қараб турли хил ёруғлик фильтрлари, шу жумладан, ультрабинафша (УФС) фильтрлардан фойдаланиш мумкин. Ультрабинафша нурларининг унда фаянс ва сопол буюмлардан қолдирилган ёғ излари, қўл изларини хусусияти кузатганда яхши натижаларга эришилади. Тери нақшларини кўз билан кўришнинг иложи бўлмаган ҳолларда, уларни аниқлаш учун турли хил кукунлардан (мис оксиди, рух оксиди, графит, қора куя, водород билан қайта тикланган темир) ёки уларнинг аралашмаларидан (рух оксиди, алюминий, рух-қўрғошин оксиди) турли хил нурлатувчи кукунлардан рух, йод буғлари), физик усуллардан (ёки тер-ёғ моддаларининг элементлари билан ўзаро таъсирга

кирувчи азот кислотали кумушнинг сув аралашмаси) ёхуд кимёвий усуллардан фойдаланилади. Кукун суртиш учун юпқа дактилоскопик шакллар чанглатувчи сачратқичлар, йод найчалари-субиматорлар ва магнит шкалларидан фойдаланилади. Кўзга кўринмас излар кимёвий усулда азот кислотасини кумуш ёки ацетонга солинган нингидрин ёрдамида аниқланади. Электрон-оптик ўзгартиргичлар - излар ва бошқа ашёвий далилларни инфрақизил нурларда кўздан кечириш ва тадқиқ қилиш имконини берувчи асбоблардир. Унинг асосий қисмлари: корпус “ВЭС-4” русумдаги ўзгартиргичларни ўзи объективи, окуляр, инфрақизил фильтр иккита гальваник элементли қувват блокидан иборат. Мазкур асбобдан фойдаланилганда объектив фотокатодда (махсус таркибли модда билан сирланган пластинка) кўзга кўринмас тасвирни ҳосил қилади. Инфрақизил нурлар таъсири остида фотокатод ўзидан электронлар оқимини чиқаради. Бу электронлар люминесенцияловчи экранда магнит “линза” орқали фокусга тўпланиб, окуляр орқали кўзга кўринадиган тасвирни вужудга келтиради. Инфрақизил ўзгартиргичлар сифатида С-70 русумидаги портатив ёки “Рельеф-1”, стационар электрон-оптик ўзгартиргичдан фойдаланиш мумкин. Криминалистик аҳамиятга эга бўлган яширин объектларни топиш учун турли хил қидириш асбоблари ва мосламаларидан фойдаланилади. Улар мўлжаллаган мақсади, тузилиши ва ишлаш принципларига кўра фарқланади. Ерга кўмилган мурдаларни қидириб топиш учун ичи ғовак махсус электр асбоби «шуп»дан фойдаланилади. Мазкур асбобнинг амал қилиши тупроқнинг электр қаршилигини ўлчашга асосланган. Оқсил моддалари парчаланган жойларда тупроқ газсимон ва суюқ моддалар билан тўйинади. Натижада мазкур жойда тупроқнинг электр ўтказиш хусусияти ошади. Бу ҳолатни микроамперметр стрелкаси кўрсатади. Сув остида мурдалар ва мурда қисмларини турли кийим ва бошқа нарсаларни қидириб топиш ва чиқариб олиш учун «трал»дан фойдаланилади.

Металл буюмларни қидириб топишда металл қидирувчи асбоблар, шунингдек, криминалистика мақсадлари учун махсус яратилган воситалар қўлланилади. Индукцион металл қидириш асбоблари қора ва рангли металлардан ясалган буюмларни қидириб топиш имконини беради. Магнитли қидирувчи кўтаргич ферромагнит металлардан тайёрланган турли хил ашёлар ёки уларнинг қисмларини қидириб топиш ва чиқариб олиш учун мўлжалланган. Унинг ишлаш принципи магнитнинг ферромагнит металларини ўзига тортиш ва ўзида ушлаб туриш хусусиятига асосланган. Суд экспертизасининг ривожланиши муносабати билан айрим тергов ҳаракатларининг амалга оширилиши вақтида олиб қўйилиши лозим бўлган объектлар доираси кенгайиб бормоқда. Ҳозирги вақтда қаттиқ, суюқ ва сочилувчи моддалардан ташқари, жуда кам миқдорда топиладиган газсимон моддалар ҳам олиб қўйилмоқда. Имкониятига қараб ҳид тарқатувчи нарсанинг ўзи (қўлқоп, бош кийим, рўмолча ва шу кабилар) олиб қўйилиб, зич ёпиладиган тиқинли мосламага жойлаштирилади. Бундай қилишнинг имкони бўлмаган ҳолларда инсондан тарқаладиган ҳид манбаи изига 20-30 минут давомида ҳидни ўзига яхши сингдирувчи махсус газлама парчаси қўйилиб, кейинчалик у пинцет ёрдамида зич ёпиладиган идишга олинади. Қайд этишнинг бундай услуби амалиётда жуда қўл келади. Тез буғланиб кетадиган модда изларини, масалан, бензин, керосин, дизель ёқилғиси қолдиқларини герметик идишларга жойлаш лозим бўлади. Моддий моделларни тайёрлаш учун нусха тайёрлаш материалларидан (парафин, гипсдан) кенг фойдаланилади. Улар икки турга бўлинади: термопластик ва суюқ материаллар. Биринчи тур материаллар жумласига пластилин, мум, парафин, тез эрувчан металлар киради. Иккинчи турга гипс, АКР-100 ст, “К” ва “Д” пасталари, СКТНни киритиш мумкин. Биринчи гуруҳга кирадиган материаллар ёрдамида қаттиқ ва пластик қолиплар, иккинчи гуруҳга кирадиганлари ёрдамида эса, қаттиқ ва эластик

қолиплар тайёрлаш мумкин. Бундай моделлар рельеф изларининг шакли, катта-кичиклиги ва ўзаро қандай жойлашганлигини аниқ акс эттиради. Микроскопик текширувлар. Экспертиза амалиётида микроскопик услублар катта аҳамиятга эга бўлиб, турли объектлар, моддалар устида тадқиқот ўтказишда қўлланилади. Микроскопик услуб объектнинг турига қараб шуъла ёруғида ёки акс этган ёруғликда ўтказилади. Экспертиза амалиётида борган сари кўпроқ микроскопик услуб қутблашган ёруғликда ўтказилмоқда. Бундай услуб кристалл моддаларни, табиий ва кимёвий толаларини, дон, крахмал, айрим ўсимлик ва ҳайвонот тўқималарини тадқиқ этиш имконини беради. Бу каби тадқиқотлар ёрдамида кўпгина материалларни идентификациялаш, шунингдек, уларнинг тузилмасига оид фарқларни аниқлаш мумкин бўлади. Янги услублардан бири-тўлқин ҳосил қилувчи электрон микроскопидир. Ушбу услуб орқали сиртга эга бўлиб, юқори вакум шароитида ўз тузилмасини сақлаб қоладиган ва электрон нурлари тарами остида ўзгармайдиган объектларни тадқиқ этиш мумкин. Тўлқин ҳосил қилувчи электрон микроскопия услубидан соч толаларини тадқиқ этишда уларнинг ажралиш механизмини, ташқи муҳит, кимёвий ишлов бериш таъсири изларини аниқлаш учун фойдаланилади. Тўлқин ҳосил қилувчи электрон микроскопиядан экспертиза амалиётида турли материалларнинг зарраларидан ҳосил бўлган микроиз белгиларини аниқлаш учун фойдаланилади. Тўлқин ҳосил қилувчи микроскопия ёрдамида олинган тўқимачилик толаларининг морфологик белгиларини микроскопик тадқиқ қилиш асосида толалардан ҳосил бўлган микроизлар аниқланади ва таққосланади. Элементлар таркибини ўрганиш услублари ва воситалари турли материаллар ва моддаларни криминалистик экспертиза қилишда кўп йиллардан бери қўлланилиб келинмоқда. Булар жумласига, атом спектрометриясининг услуб ва воситаларини, рентгеноспектрал услублар ва нейтроннинг активацион таҳлилини киритиш мумкин.

Эмиссион-спектрал таҳлил - бу услуб махсус асбоб- спектрофотометр ёрдамида амалга оширилади. Бундай таҳлил туфайли турли хил бўёқлар, автомобилларнинг лак бўёқларини, порохларни, гиёҳванд моддаларни, мойларни, заҳарли кимёвий моддалар ва бошқа шу кабиларни тоифалаш мумкин бўлади. Элементлар таҳлили транспорт воситаларининг лак-бўёқларини, мато ва толаларни идентификациялаш, тупроқ қолдиқларини тадқиқ этиш учун қўлланилади. Табиий гиёҳларнинг элементлар таркибидан бундай ўсимлик гиёҳванд моддаларнинг қайси минтақада ўстирганлиги ва уни етиштириш технологиясини аниқлаш учун фойдаланилади. Синтетик гиёҳванд моддаларни тадқиқ этишда элементлар таркиби бундай моддаларни тайёрлаш технологиясини аниқлаш имконини беради. Айни вақтда улар қайси минтақада ишлаб чиқарилганлигини ҳам тахмин қилиш мумкин бўлади. Элементлар таркиби қимматбаҳо тошларни фарқлаш имконини ҳам беради. Атом спектрометрияси ҳамда бошқа услуб ва воситалар буюм асл эканлиги ёки унинг қалбакилигини аниқлаш имконини беради. Масалан, унинг ёрдамида у ёки бу маҳсулотнинг ишлаб чиқариш технологиясининг ўзгарган вақтини аниқлаш мумкин. Элементлар таркибини таҳлил қилиш воситалари ва услублари бошқа восита ва услублар билан биргаликда этил қўшилган бензин ва озиқ-овқат ёғларининг бузилганлик даражасини, олтин ёки олтин буюмлари билан бирга турган матолардаги олтиннинг микрозарраларини аниқлашда қўлланилади. Порохларнинг элементлари таҳлили уларни ўқотар қуролларни қўллаганлик билан боғлиқ жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича табақалаштириш имконини беради. Ўқ теккан тешик атрофида қолган одам тўқималари ёки терисининг таҳлили нафақат ўқ узилган масофани, балки қуролнинг тури, калибрини ҳам аниқлаш имконини беради. Молекуляр спектрометрия. Молекуляр спектрометриянинг услуб ва воситалари спектр олиш орқали дори-дармонлар, заҳарловчи моддалар, пластмассалар, лак-бўёқ, ёқилғи-мойлаш материаллари, озиқ-овқат

маҳсулотлари, кимёвий толалар ва резиналарни таҳлил қилишда қўлланилади. Суд экспертизасида аксарият ҳолларда инфрақизил спекроскопия услуби қўлланилади. Уларнинг ёрдамида кимёвий қўшилмалар идентификация қилинади. Экспертиза амалиётида инфрақизил спекрометрия услублари ва воситалари, нефть маҳсулотлари, мойлар, лак-буёқ материаллари, толалар, полимерлар, пластмассалар, золдирли ручка пасталар, портловчи моддалар олиш имконини беради. Ушбу услуб ёрдамида тасодифий ҳосил бўлган органик моддаларнинг таркиби тўғрисидаги маьлумотни олиш айниқса аҳамиятлидир. Ашёвий далилларнинг суд экспертизаси амалиётдаги самарадор услуб ва воситалар қаторига спектраль люминисценция анализини ҳам киритиш лозим. Ушбу услуб ёқилғи-мойлаш материалларини, заҳарли моддаларини тадқиқ этишда қўлланилади, шунингдек, саноат чиқиндиларида углеводлар мавжуд бўлган участкаларни, таркиби турлича бўлган шишаларни табақалаштириш имконини беради. Спектраль таҳлил, ўқ отиш жараёнида ўқ стволдан чиқаётган пайтида унинг сирти қирилиши оқибатида металлда ҳосил бўлган жуда кичкина изни ҳам, порох қуруми изларини ва бошқа йўллар билан топиб бўлмайдиган ўзга изларни аниқлаш имконини беради. Айрим қотишмалар, масалан қўрғошин қотишмаси спектраль таҳлил ёрдамида тадқиқ этилганида қотишманинг маркасини, агар махсус аралашмалар мавжуд бўлса, бу қотишма қаерда ишлаб чиқарилганлигини ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Бундай услуб ёрдамида таркиби жиҳатидан бир-бирига жуда яқин бўлган қотишма ва қўшилмаларни ҳам фарқлаш мумкин. Мана шундай таҳлил ёрдамида қиёсланаётган объектларнинг, масалан, мурдадан олинган майда заррачаларнинг гумон қилинаётган шахсга қарашли патрондаги заррачаларга ўхшашлигини ва айнанлигини аниқлаш мумкин.

Объектларнинг тузилиши ва фазовий таркибини тадқиқ этиш услуби. Материаллар, моддалар ва буюмларнинг тузилиши ва фазовий таркибини ўрганиш учун аксарият ҳолларда металография услублари ва рентген таҳлилидан фойдаланилади. Металлографик тадқиқ этиш, масалан, металларнинг путурдан кетиши, ёнғин, авария ёки портлашга сабаб бўлган-бўлмаганлигини, ёхуд унинг оқибати эканлигини аниқлаш имконини беради. Ёнғин зонаси ва марказини аниқлашда металлография услублари ёрдамида металл буюмларнинг иссиқлик даражасини ва қизиш муддатини белгилаш мумкин бўлади. Металл ва қотишмалар қиздирилганда уларнинг сиртида турли ранглар ўзгаради. Улар ёрдамида металл ва қотишмалар иссиқлик даражаси ва вақт нуқтаи назаридан интервалини билиб олиш мумкин. Материаллар ва моддаларни криминалистик экспертиза қилиш амалиётида рентген таҳлили услублари ва воситалари кенг тарқалган. Бу орқали ашёвий далилларнинг фазовий таркиби ва унинг тузилишидаги ўзгаришларни пухта аниқлаш мумкин. Мазкур услубдан кристаллсимон тузилишга эга бўлган деярли барча объектларни тадқиқ этишда фойдаланиш мумкин. Рентген ёрдамида фазовий таҳлил тадқиқоти тез ва пухта ўтказилишини таъминлайди, бу орқали олинган кўрсаткичлар эса, автоматлаштирилган ҳолда ишлаб бериш учун ЭҲМ га киритилиши мумкин. Ҳозирги вақтда таҳлил қилишнинг бундай усули гиёҳванд моддалар, қимматли қоғозлар ва ҳужжатларнинг материалини, лак-бўёқларни, бинокорлик материалларини, фармацевтика препаратларини, заҳарли моддаларни, кимёвий толаларни, металл ва қотишмалардан тайёрланган буюмларни тадқиқ этишда мувафаққиятли қўлланмоқда. Хромотографик услуб ва воситалар моддаларнинг фракция ва молекуляр таркибини аниқлаш имконини беради. Ушбу услуб моҳияти шундан иборатки, тадқиқ этилаётган модданинг таркибий қисмларини ажратиш ва ажратилганларни таҳлил қилишдан иборатдир. Экспертиза

амалиётида хромотографиянинг бир неча хиллари қўлланиб келинади. Таркибий қисмларни бўлиш усулига қараб, тадқиқ этилаётган модда: қоғоз, юпқа қатламли, газ-суюқлик, устунсимон хромотография кабиларга бўлинади. Юпқа қатламли хромотография энг кўп тарқалган услуб бўлиб, органик тарзда пайдо бўладиган объектлар-гиёҳванд моддалар, дори-дармонлар, бўёқлар, заҳарли кимёвий моддалар, сиёҳ, нефть маҳсулотлари, ёғ, мой ва бошқа моддаларни таҳлил этишда қўлланилади. Хромотография деб икки босқичдан иборат тадқиқот услубига айтилади. Биринчи босқичда тадқиқ этилаётган модданинг таркибий қисмлари ажратилади, иккинчи босқичда эса, ажратилган ҳар бир қисм таҳлил этилади. Ҳужжатлар техник жиҳатдан таҳлил этилганида юпқа қатламли услуб ёрдамида турли таркиб бўйича тайёрланган бир хил рангдаги сиёҳларни ажратишгина эмас, балки техник жараёнларнинг тебраниши билан боғлиқ фарқни рўйхатга олиш ҳам мумкин. Бу услуб тўқимачилик толаларининг буёқларини таҳлил этиш вақтида кенг қўлланилади. Органик моддалар ва уларнинг аралашмалари қайси гуруҳга мансублигини, тадқиқ этилаётган моддаларнинг сифат ва миқдор таркибини, бир хиллиги ёки турлича эканлигини аниқлаш учун газ-суюқлик хромотографияси услубидан фойдаланилади. Газ хромотографияси жараёнида “газ хромотографияси” деб аталган махсус асбоб қўлланилади. Ҳозирги замон хромотографлари ЭҲМ билан жиҳозланган бўлиб, улар кўпгина экспертиза вазифалари ҳал этилишида, жумладан нефть маҳсулотлари турини аниқлаш, бензин, дизель ёнилғиси ва автол маркасини тоифага ажратиш, автомобиль ёнилғиси таркибида нефть маҳсулотларини аниқлаш, тадқиқ этилаётган объектда гиёҳванд модда бор- йўқлигини топиш, келиб чиқиш манбаига қараб намуналарни табақалаштириш мумкин.

Ушбу услубдан вино-ароқ маҳсулотларини, озиқ-овқат маҳсулотларини тадқиқ этишда, қон таркибида алкогол бор-йўқлигини аниқлашда, тамаки, резина полимер материаллари, клейлар, портловчи моддалар ва бошқа объектларни текширишда, ҳид таркибини тадқиқ этишда, суюқлик ва газ таркибини белгилашда фойдаланилади. Полиграфия услуби “полиграф” деб аталувчи махсус прибор орқали амалга оширилади. Мазкур услуб суюқ моддаларни, ўқ отиш снарядларини, металлар, заҳарли моддалардан қолган изларни аниқлашда қўлланилади. Радиоактивликка оид таҳлил. Материаллар ва моддаларни тадқиқ этишда яна бир юқори таъсирчан услуб радиоактивликка оид таҳлил қўлланилиши мумкин. Бу услуб объект ядро реакторида нурлатилганда унда пайдо бўладиган сунъий радиоактивликни ўрганишга асосланган. Криминалистик техниканинг бу услуби яқиндан ўқ узилганда, тўсиқларда қолган изларни, ўқ узган одамда қолган изларни, биологик объектлардаги заҳарли моддаларни, биологик тўқималардаги микро элементларни аниқлашда қўлланилади. Фан-техника тараққиёти шароитида криминалистик техниканинг ривожланиш истиқболлари қуйидагиларни ўз ичига олади: - фан ва техниканинг умумий тараққиёти негизида кримииналистик техниканинг илмий қоидаларини ишлаб чиқиш; - далилларни тўплаш, тадқиқ этиш, уларга баҳо бериш ва улардан фойдаланишнинг техник-криминалистик восита ва услубларини такомиллаштириш, янгиларини яратиш; - жиноятчиликка қарши курашда техник-криминалистик воситалари ва йўл-йўриқларини қўллашнинг ҳуқуқий, ташкилий ва бошқа масалаларини ишлаб чиқиш. Криминалистик техниканинг тараққиёти икки йўналишда боради. Бир томондан криминалистик техника муаммоларини умум-назарий жиҳатдан ишлаб чиқилиши ва такомиллаштирилиши, иккинчи томондан далил-исботларни топиш, олиб қўйиш, қайд этиш ва тадқиқ қилиш, улар

устида ишлашнинг конкрет техника-криминалистика воситалари ҳамда йўл- йўриқларини ишлаб чиқишга қаратилган. Сўнгги вақтларда турли криминалистика объектларини тўплаш, улар устида ишлаш, тадқиқ қилиш ишида компьютер техникасидан фойдаланиш имкониятлари кўзга ташланмоқда. Компьютер дастлабки марта дактилоскопия ва дастхатшунослик тадқиқотларида қўлланилган. Дактилоскопияда ҳозирги вақтда кодлаштирилган бармоқ изларини машина ёрдамида қидириб топиш ва қиёслаш услуби қўлланилмокда. Бу услуб дастлабки тарзда кодлаштирилмаган ҳолда махсус қурилма ёрдамида папилляр нақшларни автоматик таниш қоидаларига асослангандир. Криминалистика фаолиятида бундай воситалардан фойдаланиш воқеа содир бўлган жойда топилган бармоқ изларини компьютер хотирасидаги бармоқ излари билан тезкор равишда солиштириш имконини беради. Махсус ишлаб чиқарилган алгоритм дастури ёрдамида у ёки бу қўлёзма матнини бажарган шахсни идентификациялаш имкониятини вужудга келтиради.

3. Криминалистик техниканинг тергов ва тезкор-қидирув ишларида қўлланилиши Криминалистик техникани тезкор ходимлар, терговчилар мутахассис криминалистлар, суд ў з ваколати доираларида қўллайдилар. Бундай техника жумласига терговчилар ва криминалистика экспертизаси б ў лимларининг ходимлари фойдаланадиган илмий-техника воситаларининг комплектлари, к ў чма криминалистика лабораториялари, овоз ё зиш аппаратуралари киради. Жиноятларни олдини олиш ва жиноятларни жадал аниқлаш, жиноятчиларни қидириш ва ушлаш учун тезкор иш лар да қўлланиладиган воситалар, турли хил сигнал берувчи қў ри қ лаш қ урилмалари , ҳужжатларни қалбакилаштиришдан ҳ имоя лаш воситалари - ким ё вий жи ҳ озлар ҳам криминалистик техника жумласига киради. Криминалистик техника воситалари дан тезкор -қидирув тадбирларини ўтказиш да, кўздан кечириш, тинтув, с ў ро қ , эксперимент ва бошқа тергов ҳ аракатларини бажариш да ва аш ё вий далилларни ўрганиш, видео , кино ҳужжатларини кўриш, магнит ё зувларини эшитиш ва бошқа вақт ларда фойдаланадилар. К риминалистик техника тезкор - қ идирув фаолияти билан боғлиқ ишларни исбот қилишда, далиллар қидириб топиш д а, жиноятларни очиш ва уларни нг олдини олиш да ҳамда зарур маълумотларни аниқлаш, қайд этиш ва тадқиқ қилиш да фойдаланилади. Тергов ҳ аракатлари жараёнида криминалистик техника жиноятнинг моддий ҳолатини қайд этиш, далилларни топиш, олиш ва са қ лаш, уларни та қ дим этиш ва объектларни экспертизага тайёрлаш чоғида қўлланилади. Тезкор- қидирув тадбирлари ва тергов ҳ аракатлари ўтказилишида иштирок этаётган мутахассислар техника воситалари ва услубларини қўлла ш орқали тезкор-қидирув ходимларига амалий ёрдам кўрсатадилар, маслаҳатлар берадилар .

Криминалистик техникадан тегишли қонун ҳужжатлари нормаларига, вазирликлар прокуратура қарорларига мувофиқ фойдаланилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 91, 106-моддаларида техника воситалари ва услубларининг айримларини (фотография, овоз ёзиш, моддий нусхалар, чизмалар) қўллаш ҳақида тўғридан-тўғри кўрсатилган. Қонун ости ҳужжатларида криминалистик техника воситаларидан фойдаланиш тартиб- қоидалари батафсил ифодалаб берилган. Ишларни судда кўришда криминалистик техника воситалари ва услубларидан фойдаланишга маълум шартлар билан й ў л қў йилади. Чунончи, бунда фу қ ароларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатлари бузилмаслиги; уларнинг ҳ а ё ти ва со ғ лигига хавф солинмаслиги; ахло қ ва этика нормалари га эътибор берилиши ; ахборот манбалари - излар, аш ё ларни сақлаб қ олинишнинг таъминлан иши , шунингдек, ахборотнинг ўзи (масалан, экспертиза ва дастлабки тадқиқотлар ўтказиш, суратга олиш, видео ва овоз ё зиш, кўрсатмалар моддий нусхалар ва чизмалар) бузилмаслиги; воситалар ва услублардан тўғри фойдаланиш учун объектив шарт-шароитлар мавжуд бўлиши лозим. Бундай шартнинг биринчиси - криминалистик техника воситалари ва услубларининг илмий жиҳатдан ўзига хослиги ва пухта бўлишидир. Ҳар қандай техник воситаси, шу жумладан, махсус материаллар ва моддалар, уларнинг қўллаш услуби тиббиёт воситалари каби қ ат ъ ий равишда илмий маълумотларга асосланган, ваколатли органларнинг синовидан ў тган ва улар томонидан экспертиза ва жиноят - қидирув амалиёти учун тавсия этилган бўлиши керак. Бунинг учун техника-криминалистика воситалари ёрдамида тўғри ва пухта ахборот олинишини таъминлаш лозим. Шундагина жино ят иш ини тергов қилишда объектив натижага эришиш мумкин бўлади . Криминалистик техниканинг юқорида санаб ўтилган барча субъектлар томонидан юксак малака билан қўлланилиши-иккинчи муҳим шартдир. Бу шартни руёбга чиқариш-техника воситалари ва услубларини мукаммал билиш ва улардан тўғри фойдаланишни тақозо этади. Бунда жиноят-

пр о цессуал қонунининг энг муҳим талаблари сифатида объектив ёндашув ҳар томонлама ва т ў ли қ бўлиши зарур . Тергов ҳ аракатлари баённомаларида ва криминалистика экспертизаси хулосаларида дастлабки текширув материаллари , криминалистик техника воситалари ва услубларини қўллаш шароитлари, тартиби ва натижаларини акс эттириш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бунда техника воситалари қўлланганлиги ўз тасдиғини топади, муайян бир маълумотни техника воситаси ва услубини қўллаш йўли билан текшириш, тергов ҳаракатлари (кўздан кечириш, эксперимент ўтказиш, кўрсатувни воқеа содир бўлган жойда текшириш) жараёнлари ёки натижаларини тиклаш имконияти яратилади. Тергов ҳаракатларини ўтказиш жараёнида, тезкор-қидирув тадбирларини амалга оширишда техника воситаларини ўзида жамлаган “тезкор” сумка жуда қўл келади. Турли изларни, ашёларни топиш, кузатиш, кўчириб олиш ва қайд этиш учун зарур техник воситалар тергов ва тезкор ходимларга мўлжалланган мазкур сумкада жойлашган. « Тезкор » сумкасида қуйидаги лар мавжуд: - фото ва видео тасвирга оладиган аппаратуралар; - турли изларни мустаҳкамлаш ва кўчириб олишга ишлатиладиган восита-асбоблар; - тери каштасидан қоладиган, кўзга кўринмайдиган изларни кўринарли қилиб, кўчириб олишга қўлланадиган воситалар; - ўлчов ва оптик (лупалар) асбоблар; - ёзиш-чизмалар тайёрлаш, қайд этиш воситалар и Ҳ озир ги вақтда к риминалистик техника воситалари билан жиҳозланган авто-лаборатория ва алоҳида махсус прокурор криминалист кабинетлар и ҳам фаолият кўрсатмоқда. 1-схема.

Криминалистик фотография ва видеотасвирга олиш Умумий техника асослари Криминалистик трасология (изшунослик) Криминалистик техника тизими Ҳужжатларни текшириш (ҳужжатшунослик) Криминалистик баллистика ўқ отиш қуролларини текшириш Криминалистик битоскопия, одамларнинг ташқи тузилиши (портретшунослик) 2-схема. Тергов ҳаракатлари ва криминалистик экспертиза ўтказиш процессуал шакли Криминалистик техника воситаси ва услубларини қўллаш шакллари процессуал шакллар Тезкор-қидирув тадбирлари Криминалистик рўйхатдан текшириш Криминалист мутахассиснинг дастлабки текширув- кузатуви Мутахассис маслаҳатини олиш Паспорт-виза ишларини юргизиш 3-расм, Тергов сумкасининг ички кўриниши

Похожие

Юридик техниканинг умумий қоидалари

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Kриминалистик трасология

Kриминалистик рўйхатга олиш

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари