Kриминалистик трасология - Юриспруденция - Рефераты

Kриминалистик трасология

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

151 KB

K риминалистик трасология Режа: 1. Трасология тушунчаси ва изларнинг таснифлари 2. Қўл бармоқ излари 3. Оёқ ва пойабзал излари 4. Бузиш қуролларидан қолган излар 5. Транспорт воситаларининг излари 6. Изларни кўздан кечириш ва процессуал расмийлаштириш 7. Трасологик экспертиза ҳал қиладиган масалалар

Трасология сўзи французча « la tras » - из, грекча « logos »-таълимот сўзларининг бирикувидан ҳосил бўлиб, излар ҳақидаги таълимот деган маънони англатади. Трасология жиноятларни фош қилишда ва унга қарши курашда қўлланиладиган криминалистик техниканинг муҳим соҳаларидан биридир. Излар ҳақидаги таълимот деганда кенг маънода жиноят содир қилиш натижасида вужудга келадиган барча ўзгаришлар тўғрисидаги билимларни тушунамиз. Излар жиноят содир этилган жойда, жиноятчининг баданида ва кийимида ҳосил бўлади. Криминалистикада излар икки гуруҳга ажратилади: Ҳодиса ёки унинг айрим ҳолатлари инсон онгига сингиб хотирасида сақланади ва маълум вақтларда маълумот-ахборот шаклида тикланади. Бу хилдаги изларни шартли равишда хотиравий излар деса бўлади. Изларнинг бу тури субъектив характерга эга бўлиб инсоннинг сезиш, қабул қилиш, тафаккур қилиш, хотирасида мустаҳкам ва узоқ муддатгача сақлаш қобилиятига, шунингдек, бошқа жисмоний ва руҳий хусусиятларига боғлиқдир. Моддий излар-жиноий ҳодиса билан боғлиқ бўлган турли ҳаракатлар натижасида бир объектдан иккинчи объектда унинг маълум қисмидан акси, модда қолдиғи ёки бошқа ўзгариш аломатлари қолади. Изни ҳосил қилувчи объект изни ўзида акс эттирувчида фақат контакт бўлган ташқи тузилишининг бирор қисмидангина из қолдиради. Шу асосда из ҳосил бўлишида икки объект ўзаро муносабатда бўлиб, биринчиси изни ҳосил қилувчи, иккинчиси изни ўзида акс эттирувчи объектлар гуруҳини ташкил қилади. Изларни ҳосил бўлиш механизми дейилганда, бир объектнинг иккинчи бир объектда ўз тасвирини қолдириш жараёнини тушуниш керак. Улар

индивидуаллиги ва ўзига хос хусусий белгиларига эга. Ана шу белгилар бир объектнинг иккинчи объектга таъсири натижасида из ҳосил қилади. Трасология бу - изларнинг ҳосил бўлиш механизмини, из ҳосил қилувчи объектларнинг гуруҳ ва индивидуал мансублигини аниқлаш, изларнинг аксини қидириб топиш, қайд этиш ва текшириш учун қўлланиладиган илмий-техника воситалари ва методларини ишлаб чиқиш ҳақидаги таълимотдир. Излар қуйидагича таснифланади: 1. Келиб чиқиш шакли бўйича: - ботиқ излар; - юзаки излар; 2. Ҳосил бўлиш механизми бўйича: - статик излар; - динамик излар; 3. Изларнинг заррачалар ҳисобидан ҳосил бўлишига қараб: - локал излар; - пер и ферик излар. Амалий жиҳатдан изларни таснифлаш уларни қидириб топиш, нусхасини олиш, тадқиқ этишда ҳар бир изни қай усулда ҳосил бўлганлигини процессуал ҳужжатларда тўғри-аниқ ифодалаш имконини беради. Ботиқ излар - қабул қилувчи юзанинг из қолдирувчи объект билан контактда бўлган жойнинг тўқнаш келган қисмидаги ўзгариш ҳисобига ҳосил бўлади. Бунинг натижасида из қолдирувчи объектнинг тасвири қабул қилувчи объектда ботиқ ҳолатда ўз аксини топади. Юзаки излар қабул қилувчи объектда из қолдирган объект юза қисмининг акси ўтиши натижасида ҳосил бўлади. Изни ҳосил қилувчи ва қабул қилувчи объектлар контактининг ҳаракати натижасида юз берса динамик излар ва ҳаракатсиз ҳолатда эса статик излар ҳосил бўлади. Из ҳосил қилувчи объектнинг ташқи тузилиши статик изда аниқ ифодаланади, динамик изларда эса бундай хусусият

суркалиш-тирналиш каби шаклда акс этади. Идентификациялаш вазифаси ҳам ушбу из турларига қараб ўзгача амалга оширилади. Икки объектнинг бир-бирига таъсир этиши натижасида контакт бўлган майдон ичидаги ўзгариш локал изни ва майдон ташқарисида бўлган ўзгаришлар периферия изларини ҳосил қилади. Жиноий ҳодиса билан боғлиқ бўлган барча излар - қолдиқ моддалар, турли ўзгаришлар, объ е ктнинг бўлаклари кабиларни ўз ичига олади. Из ҳосил қилувчи предмет – буюмнинг ташқи индивидуал тузилиши акс этилган изларгина трасологик текширув предмети бўлаолади. Бу масала трасологиянинг асосий вазифаси бўлган объектларнинг излари асосида унинг айнанлигини ёки маълум бир гуруҳ (тур)га мансублигини аниқлаш тушунчасидан келиб чиқади. Криминалистик техникада трасологик изларни таснифлаш, идентификация ўтказиш масалалари даставвал проф. Б.И.Шевченко томонидан ўрганилиб, трасологик идентификация фақат жисмларнинг ташқи тузилиши бошқа объе к тларда акс этган тақдирдагина амалга оширилиши мумкинлиги таъкидланган. Трасологик изларнинг таснифи уларни ҳосил қилувчи объект турлари бўйича ҳам хилма-хилдир. Одамнинг қўл, бармоқ, яланг оёқ излари, бунга пойабзал изларини ҳам киритиш мумкин. Баъзан тиш ва лаб излари ҳам учрайди. Жиноий ҳаракатни содир этишда турли тўсиқларни бузиш учун асбоб- қуроллар ишлатилади, буларни бузиш қуролларидан қолган излар деб аталади. Транспорт воситасининг ғилдираклари ва турли қисмларидан қоладиган излар ҳам бор. Экспертиза текширувлари ҳам ана шу гуруҳларга тегишли бўлган изларнинг хусусиятига қараб ўтказилади. Объектлардаги изларнинг ҳосил бўлиш механизмини ва из қолдирган объектларнинг айнанлигини аниқлаш трасологик текширув орқали бажарилади.

Изнинг ҳосил бўлиш хусусияти унинг аломатлари, шакли, ўлчови, қолдиқлари ва бошқаларини ўрганиш орқали аниқланади. Мазкур текширувга бевосита изни ўзида акс эттирган объектни ўрганиш билан эришилади. Объектнинг фотосурати, нусхаси фақат ёрдамчи восита ролини ўйнайди. Шу билан бирга жиноий иш материалларини кўздан кечириш баённомаси, фотосуратлари ва чизмалари текширувни бир мунча енгиллаштиради. Объектларнинг қайси гуруҳга мансублигини аниқлаш айнанлик масаласини ҳал этишда биринчи босқич бўлиб хизмат қилади. Қайси гуруҳга мансублик текшираётган объектларнинг изда акс этган умумий тузилиши, ўлчови ва бошқа умумий аломатлари орқали аниқланади. Объектларнинг айнанлигини белгилаш трасологик текширувнинг асосий вазифасидир. Бу текширув натижасида топилган (ҳосил бўлган) изнинг муайян объектдан қолганлиги аниқланади. Объектларнинг ўзаро таққослаш орқали текшириш жисмнинг қайси гуруҳга мансублиги ва айнанлиги белгиланади. Объектларнинг айрим бўлаклари асосида бир бутунни аниқлаш масаласи ҳам трасологик экспертиза вазифасига киради. Жумладан, жиноят қуролининг масалан, пичоқнинг бир қисми ҳодиса жойида, иккинчи бўлаги шубҳаланилган шахс ёнидан (уйидан) топилиши, ҳужжатнинг йиртилган, кесилган бўлаклари, синган шиша бўлаклари ва ҳ.к. , айрим бўлаклари асосида битта қуролга тегишли эканлиги аниқланади. 2 . Қўл бармоқ излари Қўл (бармоқ) излари бошқа изларга нисбатан кўпроқ учраб туради, чунки инсон у ёки бу ҳаракатни содир қилганда қўл билан ушлайди, олади ва бошқа амалларни бажаради.

Дактилос - бармоқ маъносини англатади Тергов амалиётида излар асосида муайян шахснинг айнанлигини дактилоскопик текширув йўли билан аниқлаш алоҳида аҳамият касб этади. Қўлдан қоладиган изларнинг аҳамияти изни ҳосил қилувчи қўлдаги тери тузилишининг ўзига хослиги ва такрорланмаслиги билан белгиланади. Анатомия фанининг маълумотларига биноан тери икки қават, яъни дерма ва эпидермис қатламларидан иборат бўлиб, дерма ички қатлами, эпидермис эса ташқи қопловчи тери қатламини ташкил қилади. Ички қатлам (дерма)да тери тузилиши силлиқ бўлмай ўзига ҳос папилляр (кашта) тузилиши билан тавсифланади. Кашталар папилляр чизиқлар ҳосил қилиб, устки қатлам – бу чизиқларни такрорлайди. Қўл изларининг аҳамияти инсон қўли бармоғининг охирги бўғимларидаги папилляр чизиқларнинг индивидуал, яъни ҳар бир шахснинг ўзига хос хусусиятига эга бўлиши ва бу хусусият инсоннинг умри давомида ўзгармас, мустаҳкам тасвирга эгалигидадир. Терининг тузилиши инсоннинг ҳомиладалик даврида шаклланиб, умри бўйи ўзгармай ва ўлгандан сўнг ҳам тўлиқ чириш юз берганга қадар сақланиб қолади. Тери каштасининг хусусияти, ундаги барча аломатлар йиғиндиси иккинчи шахсда такрорланмаслигидадир. Қўл кафти, бармоғи ёки бошқа жойи зарар кўрганда ҳам (куйиш, кесилиш ва бошқалар) устки қатлами маълум бир вақт ўтиши билан тўла ва аввалги ҳолатга тикланади. Фақат терининг ички (дерма) қатлами чуқурроқ зарарланса, папилляр чизиқлари шикастланиб ўрнида чандиқ излари ҳосил бўлади. Бу маълумотлар амалий в а назарий жиҳатдан қатор тадқиқотлар асосида тасдиқланган. Ҳар бир қўл – бармоқ излари папилляр белгиларни ташкил қилади. Ушбу белгилар йиғиндиси муайян шахснинг айнанлигини белгилайди. Дунё миқёсида яшовчи барча одамлар ичида ҳозирги кунга қадар икки шахснинг бир хилдаги бармоқ излари бўлмаган. Бармоқдаги папилляр чизиқлар уч қисмдан иборат :

1 ) к аштанинг ички шаклини чизиб борувчи чизиқлар; 2 ) и чки шаклнинг ташқари қисми даги , яъни ён атрофдаги чизиқлар; 3 ) к аштанинг базис чизиқлари . Каштанинг ички чизиқлар оқими атроф чизиқлар оқими билан учрайдиган жой дельта деб номланади. Изларнинг классификацияси, асосан кашта чизиқларининг неча оқимдан иборатлигига ва бу оқимларнинг йўналиш шаклига қараб белгиланади. Бармоқдаги папилляр кашталар ана шу оқимнинг йўналишидаги мураккаблигига қараб уч турга: ёйсимон, сиртмоқсимон ва айлана шаклидаги чизиқларга бўлинади. Ёйсимон каштада чизиқлар бир томондан кўтарилиб айлана ҳосил қилиб, қарама-қарши томонга йўналади. Сиртмоқсимон каштада ички оқимдаги икки ёки ундан кўп чизиқ каштанинг марказида сиртмоқ ташкил этади ва яна қайта ўз томонига йўналади. Сиртмоқ ҳосил қилган чизиқлар оқимининг оғиши бош бармоқ томони бўйича йўналса, сиртмоқдаги каштанинг радиал формаси, агар оғиш жимжилоқ томон бўлса, улинар формаси деб аталади. Каштадаги сиртмоқларнинг ўзи оддий, берк, яримта ва букилган формаларда бўлади. Каштадаги сиртмоқ ҳосил қилган папилляр чизиқларни н г ҳар уч оқими бир- бирига яқинлашган жойда битта учбурчак дельта ҳосил бўлади. Айлана каштада папилляр чизиқлар турли шаклдаги думалоқ, марказдан ўнгга ёхуд чапга йўналган айлана доиралардан ташкил топган бўлиб , ҳар иккала томонида дельтаси бўлади. Ушбу дельталарнинг ўзаро жойлашиши асосида ҳам айлана кашталар турларга бўлинади . Экспертиза фаолиятида кўп ҳолларда бармоқ излари текширилиб турилади. Кафтнинг у ёки бу қисми излари нисбатан камроқ учрайди. Бирор модда билан қўллар, бармоқларни кашта тузилишларини аниқлаш мумкин. Кўринмайдиган изларни кўринарли қилиб, криминалистик техник воситалари ёрдамида кўчириб олинади. Излар алоҳида предмет, буюмларда

топилган ҳолларда изни предмети билан олиниб (унга ҳеч қандай восита қўлланилмасдан) экспертизага юборилади. Солиштириб текшириш учун шубҳаланилган шахсларнинг ўнта бармоғи ва икки кафтининг излари махсус дактилокарталарда акс эттирилиб намуна сифатида юборилади. Жиноят содир бўлган ва бошқа ҳодисалар рўй берган жойларда қўл изларини силлиқ предмет – буюмларда, масалан, краскаланган пол, девор, эшик-дераза ёғочлари ва металл қисмлари, уй- рўзғор буюми, мебелларнинг силлиқ устки қатламларида излаш лозим. Силлиқ бўлмаган ўзига ёғ ва тери суюқлиги сингдирадиган буюмларда из қолган бўлсада, уни кўринарли қилиш, кўчириб олиш ва идентификация қилишнинг иложи бўлмайди, чунки бундай из индивидуаллик хусусиятларини акс эттира олмаганлиги сабабли яроқсиз ҳисобланади. Ҳодиса жойида топилган бармоқ изини фотосуратга олиб мустаҳкамлангандан сўнг уни махсус дактилоплёнкага кўчириб олинади ва намуналар билан экспертизага юборилади. Кўринмайдиган ва бўялган қўл- бармоқ излари алоҳида кичик буюм ёки жиноят қуролида қолган бўлса, мазкур предметни ҳеч қандай ўзгаришсиз излари билан олиб, махсус усул билан ўраб жойлаштириб эксперт ихтиёрига ҳавола қилмоқ тавсия этилади. Экспертиза топилган из шубҳаланилганнинг қайси қўли ва бармоғидан қолганлигини аниқлашга ёрдам беради. 3. Оёқ ва пойабзал излари О ёқ , п ойа б зал ва пайпоқлардан қолган излар ҳажмли ва юзаки кўринишда бўлади. Оёқлардан қоладиган ҳажмли излар кўпроқ идентификация қилишга яроқли бўлади. Улар кўпинча бўш тупроқда, қорда ёки нам қумларда қолиши мумкин. Изл арни текшириш фақат оёқнинг катта- кичиклиги ёки пойа б залларнинг шакли ва размерини аниқлаб қолмасдан,

балки изларда акс эттирилган баъзи х арактерли хусусиятларга қараб шахснинг айнан ўзлигини аниқлашга имкон бўлади. Оёқ излари асосан юрганда, сакраганда ёки чопганда ҳосил бўлади. Шу нинг учун ҳам уларнинг ҳосил бўлиш механизми одатда ҳосил бўладиган статик излардан бирмунча фарқ қилади. Текшириш учун яроқли бўлган динамик излар ҳодиса содир бўлган жойларда қолиши мумкин. Чунки пойабзалларнинг тагчарми қаттиқ ва юмшоқ материаллардан қилинганлиги учун сирғаниш натижасида қолган изларда уларнинг идентификациявий хусусиятлари яхши акс эттирилмайди. Бироқ, тагчарм ва пойабзалларнинг пошна қисмларининг сирғаниши натижасида изларда пойабзалга қоқилган мих ва тақалардан излар қолган бўлса, бундай вақтларда объектларни идентификация қилиш мумкин бўлади. Оёқ излари яққол кўриниш хусусиятига эга бўлганлиги сабабли уларни топиш учун махсус усулларни қўллашга зарурат туғилмайди. Яланг оёқ изларини қидиришда қўл изларини топишда қандай усуллар қўлланса, бунда ҳам худди шундай усуллар қўлланади, яъни турли ёнбошдан ёруғликлар бериш йўли билан ёки турли бурчакдан кўриш усули билан топиш мумкин. Йод буғи билан чанглантириш усули ва нингидриндан фойдаланиш ҳам изларни топишда ижобий натижа бериши мумкин Пойабзаллардан қолган изларга қараб уларнинг тагчарм қисмининг тузилиши, пошнаси, тагчармидаги алоҳида шакллар, юзасининг тузилиши (силлиқ, кашталик), шунингдек, тагчармнинг пойабзалга тикилиш усуллари тўғрисида мулоҳаза юритиш мумкин. Бу белгиларнинг умумий йиғиндиси пойабзалнинг размери тўғрисида аниқ хулоса юритиш имкониятини беради. Яланг оёқдан қолган изларни текшириш билан унинг шакли ва размери, агар изда бармоқ излари ҳам аниқ акс этган бўлса, уларнинг шакли ва ҳажми тўғрисида хулоса чиқазиш имкони туғилади. Шу нарсани назарда тутмоқ керакки, ҳаракат вақтида бармоқлар бир мунча ёйилиб кетади ва уларнинг акси юрмасдан турган вақтда қолдирган изга нисбатан узунроқ ва энлироқ бўлади.

Яланг оёқ изларининг узунлиги изнинг ўқи бўйлаб, товондан то катта бармоқ учигача бўлган масофада ўлчанади. Оёқнинг товон ва кафт қисмларининг эни, уларнинг энг кенг жойидан оёқ юзасининг эни ва энг қисқа жойидан ўлчанади. Пойабзаллардан қолган изларнинг узунлигини аниқлаш учун пойабзал тагчармининг энг четидан то учигача ўлчанади. Тагчарм узунлиги, изнинг ўқи бўйлаб, тагчарм эни - энг кенг жойидан, ўрта қисми энг қисқа жойидан, пошна қисмининг эни энг кенг жойидан ва пошна қисмининг узунлиги из ўқи бўйлаб ўлчанади. Ҳодиса жойида бир неча оёқ излари топилган тақдирда, улардан биттаси ўлчаниб қолмасдан барчаси ўлчаниши зарур. Бу ерда излар “йўлка”си ҳосил бўлади ва уларни суратга олиниб кейин масштабли режага кўчирилади. Йўлкаларнинг қуйидаги характерли элементлари: юриш йўналиши, қадамнинг узунлиги ва эни, товоннинг буриш бурчаги бўлади. Пойабзалнинг размерини топиш учун қуйидаги талаблар бажарилиши керак: а) изнинг узунлигини ўлчаш; б) топилган сонни 10-15 мм камайтиш; в) қолган сонни 6,67га тақсимлаш. Масалан: изнинг узунлиги 280мм. 280- 10=270; 270:6,67=40. Шундай қилиб, из қолдирган пойабзал тахминан 40 размерл и дейиш мумкин. Пойабзал изига қараб кишининг бўйини тахминан топиш мумкин . К иши бўйи пойабзал изидан 6 ,7 баробар узун бўлади. Ҳажмли оёқ изларидан нусхалар олиш учун гипсдан фойдаланилади. Гипс қуруқ ва яхши бирикадиган майда бўлиши керак. Гипс бўтқаси тайёрлангандан кейин оёқ изларига икки хил усулда қуйилади. Биринчи қуйилишда из яримгача тўлдирилиб, устидан гипс нусханинг мустаҳкам ва жипслиги учун турли чўп ёки сим қуйилиб ундан кейин иккинчи марта гипс қуйилиб из тўлдирилади. Шуни назарда тутмоқ керакки, гипсни изга қуйишда изнинг чет қисмлари ағанаб тушиб кетиши мумкин. Шунинг учун гипс суюқлигини тўғридан-тўғри изга қуймасдан четроқдаги тупроқ устига қуйилса, гипс ўзи секин оқиб изга тушади, бу эса изнинг ҳамма қисмлари дан тўлиқ нусха чиқишига имкон яратади.

Агар излар юмшоқ объектларда бўлиб , гипс яроқсиз ҳолатга келиб қолиш хавфи туғилса, бундай изларга гипс қуйишдан аввал 6 фоиз ли спиртда суюлтирилган шеллак қоришмаси (лак, сурғич, пластмасс а ), ацетон (2,5 фоиз )да эритилган целлюллоза ёрдамида изнинг юз қисмига пуркаш йўли билан қотирилиб, кейин гипслик нусха олинса мустаҳкам чиқади. Тергов ва экспертиза амалиётида яланг оёқ изларига нисбатан пойабзал излари кўпроқ учраб туради. Пойабзал излари одатда юриш – ҳаракат натижасида ҳосил бўлади, бу вақтда динамик ва инсон тинч тўхтаб турган жойида статик излар қолиши мумкин. Юриш-қадам ташлаш жараёнида пойабзалдан қисман статик ва оёқнинг ҳаракати натижасида динамик излар ҳосил бўлади. Оёқлардан бири судралиш хусусиятига эга бўлса ва ҳаракат натижасида сирғаниш юз беради, бунда пойабзал излари соф динамик хусусиятга эга бўлади. Идентификация учун кўп ҳолларда статик изларнинг ботиқ шакллари аҳамиятлидир. Бу изларни кузатиш, ўлчаш, ўрганиш билан пойабзалнинг (уни кийган оёқнинг) размери, шакли, яъни қайси гуруҳга мансублиги билан бир қаторда из қолдирган пойабзалнинг айнанлигини аниқлаш мумкин. Пойабзалнинг юзаки излари бўйича фақат умумий хусусия т белгиларини кузатиш мумкин. Баъзи ҳолларда излар текис жойлар (п а ркет, пол, линолеум, мармар, силлиқ плиткалар)да қолгандагина пойабзалнинг индивидуал хусусияти акс этади. Бундай ҳолатларда идентификация ўтказиш мумкин бўлади. Динамик излар бўйича уларнинг ҳосил бўлиш механизми ва объектнинг қайси қисмидан ҳосил бўлганлиги аниқланади. Яланг оёқ излари камроқ учраб турсада, уларнинг идентификация нуқтаи назаридан аҳамияти каттадир. Одамнинг оёқ тавонида микрорельеф кашталари мавжуд бўлиб улар ҳам индивидуаллик хусусиятига эгадир. Шу боис, яланг оёқ излари бўйича уни қолдирган муайян шахснинг айнанлигини белгилаш мумкин. Инсоннинг тавон терисидаги папилляр чизиқлар, тери тузилиши (микрорельефи) индивидуал бўлиб, умр бўйи ўзгармайди. Бу ҳолат бир қатор илмий тадқиқот ва кузатувлар асосида тасдиқланган. Яланг оёқ

излари юмшоқ ва ярим юмшоқ объектларда ботиқ ҳолатларда ва текис жойларда эса юзаки шаклда қолиши мумкин. Уларни ўлчаш ва кўчириб олиш учун қўл изларига доир умумий усуллар тавсия этилади. Яланг оёқ изларини ўлчашда бош томондан (катта бармоқдан) товоннинг сиртқи четигача узунлиги, кафт қисмининг маркази, оралиқ чизиқча чегарасигача узунлиги ва кенглиги, товон қисми ҳам узунлигига ва энига ўлчанади. Бу умумий гуруҳга мансублигини белгиларидир. Ҳодиса жойида инсоннинг қадам ташлаши, югуриши натижасида чап ва ўнг оёқларининг излари қолади. Бундай изларни ўлчашда чап ва ўнг оёқ излари алоҳида ва оралиқ масофаси, йўналиши, қадамнинг қайси томонга йўналтирил-ганлиги, узунлиги, кенглиги ва бошқа белгилари аниқланади. Алоҳида кўчириб олинган чап ёки ўнг оёқнинг изи бўйича индивидуал идентификация ўтказилади. Мазкур излар кўздан кечириш баённомасида қайд этилиб, фотосуратга олиш билан мустаҳкамланади. Шундан сўнг улардан битта ёки бир неча нусхалар гипс қоришма воситаси билан кўчириб олинади. 4 . Б узиш қуролларидан қолган излар Жиноятчилар биноларга кириш мақсадида турли тўсиқларни бузиб, қулфларни турли усулларда очиш ва шикастлаш йўлидан фойдаланадилар. Тўсиқлар ўз хусусияти, тузилиши ва вазифаси бўйича турлича бўлади. Жиноятчилар турли предмет – асбобларни жумладан, ёғоч, темир, шишаларни қурол сифатида ишлатадилар. Масалан: дурадгорлик, слесарлик асбоблари, уй-рўзғор ва хўжаликда ишлатиладиган қуроллар, қулфларни бузиб очиш учун мослама калитлар ва бошқалар. Тўсиқ бўлган объектларнинг барчасини икки гуруҳга ажратиш мумкин. 1) турли шакл ва тузилишдаги қулфлар;

2) қурилиш тўсиқлари ва турли мосламалар, масалан, сейф қутилар, буюм, пул ва бошқа сақлаш қурилмалари. Жиноятчилар кўп ҳолларда қулфларни бузадилар ва баъзида бошқа калитга ўхшаш мосламалар билан очадилар. Қулфларни бузишда баъзан қулф ёпиқ илинган ҳолда тўсиқ билан бирга кўчириб олинади. Мослама калитлар ва бошқа калитнинг шаклига ўхшаш асбоблар билан очилганда қулфнинг ички қисмида тирналиш, сирғалиш каби излар ҳосил бўлади. Қулфли тўсиқ бузилганда қаттиқ металл буюм-асбоб билан қулф бириктирилган эшик-дераза кесакисини ажратадилар. Бундай ҳолларда тўсиқнинг ўнг ёки чап қисмида ботиқ излар ҳосил бўлади. Қулфлар аввалги ҳолати ўзгармасдан илингани бўйича қолади. Осма қулфларни бузганда турли слесарлик асбоблар ишлатилади. Омбур, ножовка (металл қирқадиган арра) кабилар билан қулф банди кесилади ёки лом билан сиқиб бузиш қуроли теккан жойларда ботиқ ёки юзаки излар ҳосил бўлади. Қулфнинг ички қисмидаги баъзи жойлари (ригел, пружина тишлари) зарарланади ва қулф қисман илинган ҳолда сақланади. Эшик, дераза, девор каби тўсиқлар бузилганда синдириш, бузишга мослашган асбоб-предметларни қўллайдилар. Металлдан ясалган қурилмаларни (сейф, шкаф каби) бузишда автоген асбобини ҳам қўллайдилар. Ушбу усуллардан баъзиларини кўриб чиқамиз. Очқич (отмичка) - бу қулфларни очиш учун махсус тайёрланган мослама бўлиб улар мураккаб, ҳам жуда оддий усулда тайёрланган бўлиши мумкин. Очқичлардан фойдаланиб очилган қулфларда қоладиган изларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири унда ўткир қурол излари қолишидир. Очқични қ ў л ичига солиб бураган вақтда қулфдаги қисмларда уларнинг ўткир қирраларидан тирналган излар қолиши, айрим деталлари синган ҳам бўлиши мумкин. Омбур - бу уйни ички томонидан тиқиб қўйилган калитни очишга мослантирилган учи узун, кертик тишли мосламадир. Бундай асбобдан

фойдаланиш унинг ички томонидан қулфга солиб қўйилган калитни бошқа томондан туриб учидан тишланиб, қулфни очиш ёки калитни уйнинг ички томонига туртиб юбориб, махсус очқич билан очиш имкониятини беради. Бундай асбобдан калитда статик излар қолади. Эшикларнинг ичига ўрнатилган қулфларни очишда қулфнинг тилини суриш учун иш л атиладиган асбоблардан ҳам фойдаланилади. Масалан: искана, пичоқ учи. Ясси қили нган ломлар ёки металл парчалари шундай асбоблар жумласидандир. Бундай вақтларда бузиш қуроли эшик орасига киритилади, қулфларнинг тили қулф ичига сурилиб эшик очилади. Кесилиш натижасида бузиш қуролларидан объектларда икки томонлама из қолади. Қурол эшик оралиғига киритилган вақтда эшикнинг ўзида ҳамда тўсинида из қолиши мумкин. Бундай излардан айниқса бузиш қуролининг учидан қолган излардан, қурол учи қисмини нг гуруҳ ма н сублигини, шаклини, размери, баъзи вақтларда ҳатто уларнинг гуруҳ мансуб л иги ва айнан ўзи эканини аниқлаш ҳам мумкин. Бузиш объектлари икки гуруҳга: қулфларга ва бино тўсиқларига бўлиб ўрганилади. Қулфни бузиш ёки синдириш деганда уни қисман ёки тулиқ яроқсиз ҳолатга келтирилишига айтилади. Қулфлар асосан икки турга: ички ва осма қулфларга бўлинади. Ички қулфларни синдириш тажрибада кам учрайди, чунки бунинг учун аввало қулф ўрнатилган объектларни ёки эшик ва ромларни бузишга тўғри келади. Осма қулфларни синдириш ёки бузиш эса тажрибада кўпроқ учраб туради. Осма қулфлар кўпинча қулфни объектдан юлиб олиш, кесиб олиш ёки ҳалқасини арралаш, эговлаш йўли билан бузилади ёки синдирилади. Қулфни объектдан юлиб ёки суғуриб олинганда объектда бузиш қуролининг учида ҳажмли излар қолади. Баъзи вақтларда излар қулфнинг ташқи қисмида ҳам қолиши мумкин. Қулфлар кўп ҳолларда унинг ҳалқасини кучли ўткир қайчилар билан қирқиш йўли билан бузилади. Кесиш натижасида ҳалқада қайчининг излари қолса, арралаш натижасида эса қандай

турдаги арралаш асбобларидан фойдаланилганлигини билдирувчи из белгилари қолади. Арралаш изларидан фақат фойдаланилган қуролнинг тури, арралашнинг ҳаракат томонлари, арра тишининг қалинлиги ва бошқа белгиларини аниқлаб олиш мумкин. Арралаш вақтида ҳодиса жойида арралашдан чиққан қипиқлар ва синган қулф ҳалқасининг бўлакчалари қолади. Объектларни кўздан кечиришга бундай ҳолатларга алоҳида аҳамият бериш зарур бўлади. Айрим вақтларда, гумон қилинаётган ларнинг оёқ кийимлари ва тирноқ тагидан металл қипиқлари топилиши мумкин. Мободо улар ҳодиса жойидан топилган қипиқлар билан бир хил деб топилса, жиноятни очиш учун катта аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Бундан ташқари қулфларни кўздан кечиришда қуйидаги ҳолатларни, яъни қулфнинг ётган жойини, турларини, эни ва узунлигини ташқи тузилиш ҳолатини, ундаги изларни, бузиш қуролларидан қолган изларнинг шакллари, размери ва бошқаларни аниқлаб олиш зарур бўлади. Буларни ҳаммаси объектларни бузишда жиноятчилар томонидан қўлланилган усулларни аниқлашда муҳим роль ўйнаши мумкин. Бузиш қуролларидан қоладиган излар бўйича идентификация ўтказиш учун ҳодиса жойида объектларни кўчириб олиш ишлари криминалистик техника тавсия этадиган қоидалари асосида бажармоқ лозим. Жумладан, бузилган қулфни топилган жойида уни ҳолатини ўзгартирмасдан суратга тушириш, баённомада қайд этиш, статик услуби билан кўздан кечириб, қисмларини бир-биридан айирмаган турғунлик ҳолда махсус қутиларга жойлаштириш лозим. Кўрсатилган объектларнинг тадқиқот текшируви натижасида уларга таъсир этган, қўлланилган қурол тури, сифати, изларнинг ҳосил бўлиш механизми аниқланади, кейин тергов тезкорлик чораларини кўриб индивидуал идентификация ўтказилади. Солиштириб текшириш учун изланувчи – текширилувчи объект ва шубҳаланган қурол изларидан кўчирма тайёрланиб олинади. Идентификациянинг умумий услублари қўлланилиб текширув ўтказилади.

Мазкур экспертизанинг вазифаси қуйидагиларни аниқлашдан иборат: - тўсиқдаги изларнинг ҳосил бўлиш механизми; - қандай турдаги предмет (асбоб-ускуна) билан бузилган, синдирилган, кесилган ; - текширувга юборилган объект-қурол сифатида ишлатилганми; - текширувга юборилган қулфнинг умумий ҳолати, бузилиш усули, қандай қурол тури билан бузилган,очилган; - текширувга ҳавола қилинган объектлар (калит ва бошқалар) мослама калитми, асл калитми, нусха калит эмасми? Экспертиза текширувига бузиш қуроллари ва улардан қолган излар билан бир қаторда ҳодиса жойини ва объектларни кўздан кечириш баённомаси, фотосуратлари, ҳодиса жойининг чизмаси ва бошқа ёрдамчи маълумотларни ҳам юбориш мақсадга мувофиқ. 5 . Транспорт воситаларининг излари Транспорт излари деганда асосан унинг ғилдираклари-дан қоладиган излар назарда тутилади. Транспортнинг ғилдирагидан қоладиган изларнинг турлари йўл-кўчанинг устки қатлами-рельефига боғлиқ. Юмшоқ, ярим юмшоқ (лой, қор, нам тупроқли) қатламларда ботиқ излар ва қаттиқ (асфальт, тош, бетон-плиталар) қатламларда юзаки излар қолади. Транспорт тормозланганда ёки бошқа сабаблар билан сирғаниш натижасида динамик излар ҳосил бўлади. Автотранспорт воситаларидан из ҳосил бўлиш механизми ўзига хос хусусиятга эга. Автотранспорт тўғри кетаётганда тўртта ғилдиракдан тўртта из қолмасдан фақат иккита из қолади, чунки олдинги ғилдирак изларини орқадаги ғилдирак излари қоплайди. Фақат бурилиш (қайрилиш) жойида ҳамма ғилдираклардан из қолади. Юк ташувчи мотороллернинг ҳамма ғилдирагидан (улар тўғри йўлдан кетганда ҳам) из қолади, чунки уларнинг ғилдираклари кетма-кет ўрнатилган

эмас. Уч ўқли транспорт воситалари бурилиш жойида олдинги ва орқадаги ғилдиракларидан из қолдиради, чунки орқа ғилдираклар ўрта ғилдиракларнинг айни устидан босиб ўтиб, битта из ҳосил қилади. Транспорт воситаларининг қайси гуруҳга мансублигини (тури, маркаси, модели) пневматик шина изларига қараб аниқлаш мумкин. Протекторларнинг тузилиши, эни ва ташқи диаметри шина моделини аниқлашда асосий кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Кейинги вақтларда автотранспорт конструкциялари сонининг тобора ўсиб бориши туфайли уларнинг қолдирган изига қараб қайси гуруҳга мансублигини аниқлаш анча қийинчилик туғдириши мумкин. Шу сабабли ҳодиса жойини кўздан кечиришга зарур белгиларни тўғри ва тўла ифодалаш учун автомобиль техникаси соҳасида яхши билимга эга бўлган мутахассисларни таклиф этиш мақсадга мувофиқдир. Fилдиракли от-арава транспортларидан қоладиган излар ғилдиракларнинг сони, ораларининг эни, диаметри ва бошқа белгиларига қараб аниқланади. От-арава транспортларига ишлатилаётган шиналар, темир ғилдиракларнинг тузилиши аниқланиб олиниши зарур. Бундай транспортларда пневматик шиналар, резинадан қўйилган ғилдираклар ва темир ғилдираклар ишлатилиши мумкин. Транспортлардан қоладиган излар кўпинча статик изларга яқинроқ бўлади. Агар ғилдиракларнинг майда ташқи қисмлари изларда яхши акс эттирилган бўлса, бу турдаги транспортларнинг изларини идентификация қилиш мумкин. Шиналарнинг сирғаниш натижасида ҳосил бўладиган динамик излар эластик бўлганлиги сабабли майда рельефлари из қабул қилиб олувчи объектларда тўла акс этмайди. Шунинг учун бундай излар идентификация учун яроқсиз, лекин транспорт гуруҳини аниқлашга имкон беради. Идентификациявий аҳамиятга эга бўлган ҳайвон изларидан асосийси отлардан қоладиган туёқ ва тақа изларидир. Туёқ излари бўш ва тез ёйилувчан бўлганлиги учун маълум вақт ўтгандан кейин ўзининг

идентификациявий хусусиятини йўқотиши мумкин. Бундан ташқари тўёқларда кўзга ташланиб турадиган аниқ чегаралар бўлмайди ва туёқдан қоладиган майда рельефлар идентификация қилиш вақтигача ўзининг айрим белгиларини йўқотиши мумкин. Тақалар кўпроқ идентификациявий белгиларга эга. Тақага қоқилган михлар ва уларнинг жойланиш системаси отларнинг айнан ўзини аниқлаш имконини беради. Ҳайвон излари юзаки ва ботиқ бўлиши мумкин. Ҳайвон оёқларининг изларидан нусхалар олиш ва баённомада қайд қилиш ҳам юқорида кўрсатиб ўтилган усулларда бажарилади. Транспорт воситаларидан қоладиган излардан нусхалар олиш трасология объектларини кўздан кечириш ва қайд қилишнинг умумий қоидаларига биноан амалга оширилади. Лекин бундай излардан нусхалар олишнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи айрим томонларига тўхталиб ўтиш лозим. Нусха олишга киришишдан аввал автомобиль шиналари, чаналарнинг полослари ва чанғиларнинг сирғаниб юрадиган қисмларидан қоладиган излар, уларнинг тузилиши тўғрисида тўлароқ маълумот берадиган ва гуруҳга мансублигини аниқлашга имкон берадиган, кўзга аниқ кўриниб турадиган умумий белгиларини танлаб олиш керак. Агар шу белгиларнинг баъзилари ҳодиса содир бўлган жойнинг ҳар ер ҳар ерида қолдирилган бўлса, нусха шу жойларнинг ҳаммасидан олиниши зарур. Бундай жойларда ғилдирак излари топилмаса ёки топиш қийинчилик туғдирса, ғилдиракнинг тўлиқ бир айланиши ҳажмидаги издан нусха олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай вақтларда гипсдан фойдаланиш яхшироқ бўлади. Олинадиган нусха жуда катта бўлиб кетмаслиги учун изларга гипс қўйишдан олдин бир неча бўлакка бўлиб, кейин гипс суюқлиги қўйилса самарали натижа беради.

6. Изларни кўздан кечириш ва процессуал расмийлаштириш Ҳодиса содир бўлган жойда топилган изларни албатта кўздан кечириб, баённомада қайд этиш зарур. Баённома ЖПКнинг 90-моддасига асосан тузилиб, унда топилган изнинг тури, хусусияти ва индивидуал белгилари акс эттирилади. Изларни кўздан кечириш баённомаси уч қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмда: ким томонидан, қаерда ва қачон, қандай ҳодиса юзасидан излар қидирилгани каби маълумотлар баён этилади. Кўздан кечириш қандай шароитда, қандай ёруғликда, қанақа оптик асбоблар ёрдамида ўтказилганлиги, кўздан кечириш қачон бошланиб қачон тугаганлиги ва иштирокчилар ёзилади. Баённоманинг иккинчи қисмида: - из топилган предметнинг номи; - шу предметнинг қаеридан, қандай усулда ва қандай техник воситалар ёрдамида излар топилганлиги; - изларнинг тури, сони; -изларнинг размери, аниқ ифода этилган хусусиятлари; - излар қандай усулда қайд этилганлиги ва олинганлиги, баённомага қандай кўринишда илова этилганлиги; - изларнинг схематик тасвири қайд этилади. Баённоманинг учинчи якунловчи қисмида кўздан кечириш иштирокчилари томонидан тушган таклифлар, изоҳлар акс эттирилади. Бу қисмда қандай излардан нусхалар олинганлиги, ҳодиса жойидан далил сифатида нималар олинганлиги ёзилади. Баённома барча иштирокчилар томонидан имзоланади. Излар одатда фотографик ўлчов методи асосида муфассал детални суратга олиш йўли билан қайд этилади. Фотографик усулда қайд этилиши ва изларнинг схематик тасвири баённомага қўшимча қайд этиш усули бўлиб ҳисобланади.

Фотографик усулда изларнинг асл ҳолатига ҳеч қандай ўзгариш киритилмасдан унинг тасвири тушириб олинади. Шунинг учун ҳар қандай ҳолатда изни даставвал суратга олиш керак. Изларни суратга олишда стереоскопик, панорама, масштабли ва йирик масштабли усулларни қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Изнинг характерига қараб конкрет ва соялантирувчи нур бериш лозим. Механик усулда изларни қайд этиш асосан ботиқ излардан гипс ёрдамида қуйма нусхалар олиш, юзаки излардан эса из кўчириб олувчи материалларга уларнинг нусхасини тушириб олишдан иборат. Агар из қабул қилган объектнинг ўзини изи билан олиш имконияти бўлмаса, ушбу усулдан фойдаланилади. Издан нусхалар кўчириб олишда унинг ҳар бир катта-кичик элементларини максимал даражада аниқ ва равшан бўлишига эришиш зарур. Трасологияда умуман из қабул қилган объектнинг ўзини олган маъқул. Имкони бўлмаган тақдирдагина юқорида қайд этилган усуллардан фойдаланилади. Из қабул қилган объектдан нусха олишда унга моддий зарар келтирмаслик чорасини кўриш зарур. Из тушган объектни унга бирор ўзгариш, ташқи таъсир бўлмаслигини таъминлайдиган қилиб жойлаштириш лозим. Изга нисбатан бирор усул қўлланишидан олдин унга тушган чет нарсаларни (барг, чўп ва ҳоказолар) олиб ташлаш керак. Ботиқ излар агар сув билан тўлган бўлса, сувни резина сўрғичи ёки қоғоз сўрғич ёрдамида олинади. Агар ботиқ излар саёз, яъни унчалик чуқур бўлмаса, изнинг қолипи керакли даражадаги қалинликда бўлиши учун из атрофига деворча айлантирилади. Баъзан из майда ва ўзаро яхши жипсланмаган заррачали объектларда қолади (масалан, қум, ун, цемент, қуруқ тупроқ ва шу кабиларда). Шу туфайли бу изларни олиш ёки улардан нусхалар кўчириш мумкин бўлмайди. Чунки бу заррачалар тарқалиб кетиб из шаклини бузиб юборади. Бундай ҳолларда илгариги изни вақтинчалик қотириб, ундан нусха кўчириб олинади. Лекин из бор объектнинг ўзини олиб кетиш, ишга далилий ашё сифатида қўшиш жуда катта қийинчилик туғдирганлиги туфайли ҳозир изни

перхлорвинил эритмаси билан мустаҳкамлаш усули ишлаб чиқилган. Бу усулда сочилиб кетувчи нарсалар, ўзига пуркалган перхлорвинилни аста- секин шимиб олиб, майда заррачалар бир-бири билан қаттиқ ёпиша бошлайди. Натижада улар бир бутун қаттиқ объектга айланади. Сўнгра изли объектни олиш, жиноят ишига қўшиш имконияти туғилади. Бундай изларни мустаҳкамлаш учун ацетонда 6-8 фоизли перхлорвиниллик эритма тайёрланади ва пульверизатор орқали пуркалади. Тахминан 20-50 минутлардан сўнг изни кўчириб олиш мумкин бўлади. Ҳажмли излардан нусха олиш. Агарда изни қабул қилувчи объект билан бирга олиш имконияти бўлмаса, у ҳолда изнинг шаклини, ҳажмини ҳамда рельефлардаги хусусиятларини максимал даражада аниқ ва тўғри акс эттирадиган кўчирма нусха олиш зарур бўлади. Бу нусха бир неча усуллар билан олинади: Ҳажмли излардан нусха олишда гипсдан фойдаланиш мумкин. Гипсдан қаттиқ ва юмшоқ юзаларда қолган ҳажмли изларни олиш учун фойдаланилади. Гипс сувда қаймоқ суюқлигида қорилиб изга қўйилади ва об-ҳаво вақтига қараб тахминан 10-20 минутдан сўнг уни олиб, турли лой ва бошқа предметлардан тозаланади. Иккинчи усули қатламлаш дейилади. Бунда қуруқ гипс намланган из устида бир қатлам сепилади, гипс бир оз қотгандан сўнг иккинчи қатлам сепилади ва шу тариқа исталган қалинлик ҳосил қилиниб олинади. Сўнгги вақтларда излардан микрорельефи сақланган нусхалар олишда янги кимёвий материаллардан фойдаланила бошланди. Бу материаллардан бири полимер ҳисобланади. Бу полимер силикон паста “К” номи билан юргизилади. Паста “К” - тез қурувчан, кул ранг, ҳар қандай юзада яхши жойланадиган хусусиятга эга. Пастанинг қўйилиб қолишини тезлатиш мақсадида юз қисм пастага 7-10 қисм катализатор қўшилади. Айрим ҳажмли излардан нусхалар олишда пластилиндан ҳам фойдаланиш мумкин. Аммо пластилин ёпишқоқ бўлгани учун уни глицерин ёки вазелин билан юмшатиб кейин издан нусха кўчириб олинади.

7 . Трасологик экспертиза ҳал қиладиган масалалар Суд трасологик экспертизаси криминалистик экспертизанинг бир тури ҳисобланади. Трасологик экспертиза ёрдамида турли-туман масалалар ҳал этилиши мумкин. Шулардан энг муҳими из ҳосил қилувчи объект ва уни қолдирган изи бўйича индивидуал идентификация қилишдир. Суд трасологик экспертизасининг объектлари бўлиб қўл, оёқ, бузиш қуроллари, транспорт воситалари ва бошқа излар ҳисобланади. Суд трасологик экспертизаси қуйидаги турларга бўлинади: - дактилоскопик экспертиза; - оёқ (пойабзал) излари бўйича ўтказиладиган экспертиза; - бузиш қуроллари ва ускуналардан қоладиган излар бўйича ўтказиладиган экспертиза; - транспорт воситаларидан қоладиган излар бўйича ўтказиладиган экспертиза ; - тишлардан қоладиган излар бўйича ўтказиладиган экспертиза; - бўлаклардан бир бутунликни аниқлаш бўйича ўтказиладиган экспертиза. Дактилоскопик экспертизаси ҳодиса жойида бармоқ излари қолдирган шахс, из ҳосил бўлган вақт ва шароитни аниқлаш имкониятини беради. Дактилоскопик экспертизанинг объектларига қуйидагилар киради: - бармоқ излари қолдирган предметлар ёки уларнинг қисмлари; - кўзга хира кўринадиган бармоқ излари мавжуд бўлган предметлар; - дактилоскопик плёнкага кўчириб олинган бармоқ излари; - предметлардаги изларнинг кенг кўламли олинган фотосурати; - бармоқ излардан олинган гипслик нусхалар; - жиноят ишининг бошқа материаллари (баённомалар, дастлабки экспертиза хулосаси); - таққослаб текшириш учун гумон қилинганнинг бармоқларидан

олинган нусхалар. Оёқ (пойабзал) излари бўйича ўтказиладиган экспертизада ҳодиса жойида из қолдирган шахс ва унинг айрим хусусиятлари (бўйи, ёши ва ҳ.қ.) аниқланади. Бу турдаги экспертизанинг объектлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: - у ёки бу предметда қолдирилган юзаки оёқ изларидан дактилоскопик плёнкага кўчириб олинган нусхалар; - ботиқ оёқ изларидан олинган гипс нусхалар; - оёқ излари олинган фотосурат; - жиноят иши материаллари; - гумон қилингандан олинган пойабзал; - агар ҳодиса жойида пайпоқ изи топилган бўлса, гумон қилингандан олинган пайпоқлар; - агар ҳодиса жойида яланг оёқ изи топилиб, ундан гипслик нусхалар олинган бўлса, гумон қилинган шахс оёғининг 2-3 нафар экспериментал нусхаси. Бузиш қуролларидан қоладиган излар бўйича ўтказиладиган экспертизада ҳодиса жойида қолдирилган излар, бузиш қуроллари ва ускуналарни идентификация қилиш, ҳамда суд трасологияси бўйича мавжуд бўлган махсус билимга асосланиб изларнинг ҳосил бўлиш механизми аниқланади: - бузиш қуроллари излари мавжуд бўлган предмет ёки унинг бир қисми; - ҳодиса жойидан топилган излардан олинган нусха; - из топилган предмет ва изнинг фотосурати; - ҳодиса жойидан топилган ёки гумон қилинган шахсдан олинган бузиш қуроллари; - ҳодиса жойини кўздан кечириш баённомаси. Транспорт воситаларидан қолдирилган излар бўйича ўтказиладиган экспертизада йўл транспорт ҳодисасида иштирок этган транспорт

идентификация қилинади. Уни содир этиш ҳолатини ва суд трасологияси, суд автотехникаси бўйича махсус билимга асосланиб ҳодиса механизмини аниқлаш ҳисобланади. Экспертизанинг объектларига қуйидагилар киради: - транспорт воситаси ёки унинг қисмлари; - транспорт воситасининг ҳодиса жойидан топилган қисмлари (гайка, синган ойна бўлаклари ва бошқалар); - одамни босиб кетиш ҳодисаси содир этилган тақдирда, жабрланувчининг кийими; - ҳодиса жойида мавжуд бўлган излардан олинган гипслик нусха; - фотосуратлар; - жиноят иши материаллари; - текширилаётган транспорт воситасининг ғилдирагидан қоғоз ёки газмолга олинган нусхалар; - ҳодиса жойидан топилган транспорт воситасидан олинган қисмлар. Тишлардан қоладиган излар бўйича ўтказиладиган экспертизада ҳодиса жойидан топилган турли объектларда (жабрланувчининг танасида, озиқ- овқатларда, сигарета қолдиқларида) қолдирилган излари орқали шахс идентификация қилинади. Бўлаклардан бир бутунликни аниқлаш бўйича ўтказиладиган экспертизада ҳодиса жойидан топилган объект бўлакчалари аниқланади. Ҳодиса жойидан топилган бир тусдаги предметга оид барча бўлакчалар экспертиза объектлари бўлиб ҳисобланади. Масалан, йиртиб ташланган қўлёзма бўлакчалари, бўлаклаб ташланган одам танаси. Бу бўлакчалар бир- бири билан таққослаб текширилиб бир объектга тегишли эканлиги аниқланади. Суд трасологик экспертизаси ҳал этадиган масалаларни уч гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин. 1. Изларнинг ҳосил бўлиш механизмини аниқлаш. Бу экспертизанинг мустақил вазифаси ҳисобланиб, у из қолдирувчи ва из қабул қилиб олувчи объектларнинг ўзаро муносабатда бўлишини ўрганади. Изларнинг ҳосил

бўлиш механизмини кўрсатувчи белгиларни бевосита из мавжуд бўлган объектнинг ўзини ўрганиш орқали билиб олиш мумкин. Экспертизага текширилиши лозим бўлган объектлар билан бирга жиноят иши материаллари (баённома), фотосуратлар, режа, схемалар ҳам юборилиши мақсадга мувофиқдир. 2. Объектларнинг гуруҳ мансублигини аниқлаш. Бунга экспертизага юборилган предметларнинг умумий белгиларини текшириш орқали эришилади. 3. Объектларнинг индивидуал мансублигини (диагностикасини) аниқлаш. Бу ҳам трасологик экспертизанинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Бундай вазифани ҳал этишда экспертлар экспертизага юборилган ҳар иккала нусхадаги белгиларни солиштириб текшириб маълум хулосага келадилар ва идентификациявий вазифани ҳал этадилар. Суд трасологик экспертизасини ўтказиш учун барча материаллар тўплангандан кейин терговчи ЖПКнинг 180-моддасига асосан қарор чиқаради ва унда эксперт олдига қўйиладиган аниқ саволлар, экспертиза текширувига юбориладиган материаллар кўрсатилади. Барча материаллар экспертиза ўтказишга яроқли ва етарли бўлиши лозим. Экспертиза текшируви қуйидаги босқичлардан иборат. 1. Экспертизага келган объектлар ва эксперт олдига қўйилган саволлар билан танишиб чиқиш босқичи. Бу босқичда эксперт экспертизага юборилган материалларнинг тўлиқлигини текширади, унинг олдига қўйилган саволлар билан танишиб чиқади, агар қўйилган саволлар унинг махсус билими доирасидан четга чиққан бўлса экспертиза ўтказилмайди. 2. Объектларни алоҳида-алоҳида текшириш босқичи. Бу босқичда эксперт текширишга юборилган объектларнинг ташқи тузилиш белгиларини ва уларнинг экспертиза ўтказишга яроқлилигини аниқлайди. 3. Солиштириб текшириш босқичи. Бу босқич эксперт текширувининг асосий ва муҳим босқичи ҳисобланиб, унда текширилаётган изларнинг ўхшашлик ва фарқ қилувчи белгилари аниқланади ва улар баҳоланади.

1. Хулоса ёзиш ва уни баҳолаш. Ҳозирги вақтда экспертларнинг ихтиёрида суд-трасологик экспертизани ўтказиш учун зарур бўлган барча илмий-техникавий воситалар ва усуллар мавжуддир. Экспертизани ўтказишда бевосита кўз билан кузатиш, микроскопик, фотографик, профилографик методлар кенг қўлланилмоқда. Трасологик объектларни текширишда ҳозирги вақтда электрон микроскоплар ва ҳисоблаш техникавий воситаларидан ҳам фойдаланилмоқда.

Похожие

Kриминалистик рўйхатга олиш

Kриминалистик техниканинг умумий қоидалари

Криминалистика методлари

Криминалистик баллистика

Kриминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари