Kриминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари - Юриспруденция - Рефераты

Kриминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

112 KB

K риминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари Режа: 1 . Криминалистика фани ва унинг вазифалари 2. Криминалистика тизими 3. Криминалистиканинг юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари

Криминалистика жиноятчиликни очиш ва тергов қилишнинг тактик- методологик усуллари ва шу мақсадда қўллани ладиган илмий-техник воситалар ва уларни жорий қилиш тўғрисидаги фан. У нинг асосий вазифаси тергов қилишда ва жиноятчиликни очишда ҳуқуқни ҳимоя қилувчи органларни илмий асосланган усуллар, воситалар ва методлар билан қуроллантиришдан иборатдир. Ҳозирги криминалистика таркибига кирган ғоялар, мулоҳаза ва тавсиялар жуда қадимдан бошлаб турли мамлакатларда жиноятчиликка қарши кураш тажрибасида шаклланиб келган. Бу ҳақда И.Ф.Криловнинг бир қатор асарларида батафсил баён қилинган. Шунингдек, немис олими Людвиг фон Ягеманн жиноятларни тергов қилиш назариясини 1838 йилда «Суд тергови бўйича қўлланма» китобида атрофлича ёритиб берди.. Х l Х асрнинг охирларида суд тиббиёти, жиноятчиларни рўйхатга олиш, ашёвий далилларни текшириш ва тергов фаолиятининг ташкилий асосларига эътибор кучайди. «Криминалистика» атамаси лотинча criminal - жиноят сўзидан олинган. Биринчи марта XlX аср охирида австриялик олим Ганс Гросс жиноятнинг тергов қилиш техникаси, тактикаси ва методикасини ўрганадиган фанга нисбатан шу атамани қўллаган эди. У жиноят ҳуқуқига нисбатан криминалистикани ёрдамчи фан ҳисоблаб, криминалистика жиноят ҳуқуқини амалга оширишга қаратилган таълимот, деб атади ( Гросс Г. Руководств о для следовател ей как система криминалистики. 3- изд. СПб. 1908 ). «Агар терговчи гувоҳнинг кўрсатувларини тушуна олмаса, нотўғри баҳоласа, жиноятчи қўллаган усулларни билмаса ёки криминалистик қоидалар билан умуман таниш бўлмаса, барча уринишлари бесамар бўлиб қолади” –деб ёзади Г.Гросс. Криминалистикани т урли мамлакатларда турлича ном билан аташ ган : «илмий полиция», «техник полиция», «жиноий техника» ва ҳ.к. Бизнинг

давримизда ҳам бу атама бир хилда қўлланилмайди. Бир қатор мамлакатларда у криминалистик техника маъносида ишлатилади. Криминалистика тарихи жиноятни очиш , тергов қилиш ва олдини олиш мақсадида тергов амалиётини ўрганиш ва умумлаштириш, техник в а табиий билимлардан фаол фойдаланиш асосида шаклланди. Кейинги юз йиллик давомида бошқа фанлар эришган қатор ютуқлар криминалистикада жиноятни тергов қилиш ва очиш мақсадида кенг фойдаланилди. Криминалистика мақсадлари учун мўлжалланган ёки махсус тайёрланган техник воситалар, усуллар ва методлар тизимини яратиш ишлари анча фаоллашди. Фотография кашф этилгандан кейин унинг умумилмий ва амалий қоидаларидан иборат криминалистик техниканинг таркибий қисми ҳисобланган суд фотографияси вужудга келди. Кимё ва физика фанлари эришган ютуқлар ҳужжатларни криминалистик техника воситалари ва методлари ёрдамида тадқиқ этиш; физиология қонунлари дастхатни ўрганиш, психология қонунлари сўроқ қилиш тактикасини ташкил қилиш учун асос яратиб берди. Айни вақтда тергов, суд тажрибасини ва эксперт амалиётини ўрганиш ва ўзлаштириш криминалистикани алоҳида фан сифатида таркиб топишига сабаб бўлди. Аммо бу фаннинг табиати ҳақида умумий тушунча шаклланиши кўп машаққатли бўлган. Масалан ХХ-аср бошларида бу фанга жиноятчиликка қарши курашда фақат амалий аҳамиятга эга деган қарашлар олдинга сурилган. Натижада 30-йилларнинг охиригача криминалистика амалий техника фани, деган хато таъриф амал қилди, бу эса унинг назарияси ривожланишига тўсиқ бўлди ва амалда фойдаланишга халақит бера бошлади. Таниқли олим Б.М.Шавер 1938 йилда криминалистикада техник ва тактик таълимотлар мужассамлангани ҳақида ёзди ва уни ҳар томонлама асослашга ҳаракат қилди. 1950 йили А.И.Винберг криминалистикага таъриф бериб, уни жиноятни очиш ва айбдорларни топиш, жиноятнинг олдини олиш усуллари

қўлланиладиган; излаш, йиғишнинг техник ва тактик усуллари, суд далилларини қайд этиш ва тадқиқ этиш тўғрисидаги фан, деб атаган эди. Мазкур таъриф баъзи бир тўлдиришлар ва ўзгартиришлар билан бир неча ўн йиллар давомида эътироф этиб келинди. 50-йиллар бошида криминалистика фани юзасидан кенг равишда баҳс-мунозаралар натижасида техник воситалар, техник усуллар ва методлар жиноий-процессуал қонунлар томонидан кўзда тутилган ҳаракатларни бажариш учун мўлжалланган деган хулосага келинди. Шу асосда С.П.Митричев: «Криминалистика жиноятни очиш ва олдини олиш мақсадида далилларни излаш, йиғиш, қайд этиш ва тадқиқ этиш бўйича жиноят-процессуал қонунида назарда тутилган ҳаракатларни бажариш учун қўлланиладиган техник воситалар, тактик усуллар ва методлар тўғрисидаги фан» (Криминалистика. С.П.Митр ичев ва М.Б.Шаламов таҳрири остида. М., 1963. 7-б. ) деган таърифни илгари сурди. Ҳозирги вақтда кўпчилик олимлар ва амалиётчилар 1967 йилда Р.С.Белкин ва Ю.Н.Краснобаев томонидан таклиф этилган қуйидаги таърифни маъқуллайдилар: «Криминалистика — жиноят содир этиш механизми қонуниятлари, жиноят ва унинг иштирокчилари тўғрисидаги ахборотнинг пайдо бўлиши, далилларни йиғиш, тадқиқ этиш, баҳолаш ва фойдаланиш қонунияти, суд тадқиқоти ва жиноятнинг олдини олишнинг махсус воситалари ва методлари қонуниятларини билишга асосланган фандир» (Криминалистика Р.С.Белкин, В.П.Лавров, И.М.Лузгин умумий таҳрири асосида. М., 1987. 10-б.) Криминалистиканинг умумий вазифаси – жиноят суд ишларини юритиш вазифаларидан келиб чиқади ва жиноятни тез ва тўла очишга таъсир кўрсатишдан, айбдорни фош қилиш ва қонунни тўғри жорий этишни таъминлашдан, шахс, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари, мол-мулкини, шунингдек, корхона, муассаса ва ташкилотлар манфаатини жиноий тажовузлардан ҳимоясини таъминлашдан иборат. Бошқача айтганда, криминалистиканинг умумий вазифаси – жиноят ҳуқуқи ва жиноят процесси билан ҳал этиладиган вазифаларга мос келади.

Криминалистикада фойдаланадиган техник воситалар, тактик усуллар ва методлар уларнинг барча қирраларига қарамай битта умумий белгига эга: улар процессуал қонун асосида жорий қилиниши ва унинг талаблари ва нормаларига мувофиқ келиши керак. Юқорида келтирилган умумий вазифалар билан бирга криминалистиканинг ўзига хос вазифалари ҳам мавжуд. Улар қуйидагилардан иборат: тергов ва эксперт амалиётида самарали фойдаланишга йўналтирилган техник воситалар, тактик усуллар ва методик тавсияларнинг янгиларини ишлаб чиқиш ва мавжудларини такомиллаштириш; ҳуқуқбузарликнинг олдини олиш воситалари ва методларини вужудга келтириш ва уларни такомиллаштириш; криминалистикада ҳозирги табиий, техник ва ижтимоий фанлар: математика, информатика, биология, фалсафа, мантиқ, психология ва бошқа фанларни самарали жорий этиш йўлларини излаб топиш. Жиноятларни тез ва тўла очишга эришиш – бу тайёрланаётган ёки содир этилган жиноятнинг ҳақиқий манзарасини очиш ва иш юзасидан ҳақиқатни тиклаш демакдир. Жиноятни тўла очиш – қонуний кучга кирган суд ҳукми билан амалга оширилади. Суд муҳокамасига қадар жиноятни очишда тезкор-қидирув ва тергов органлари иштирок этади. Улардан ҳар бири ўз п роцессуал ваколати доирасида ҳаракат қилади, бунда улар ўзларига хос восита, усул ва методларни қўллаб, жиноятни тўла очиш нинг умумий вазифаларини ҳал қилишда ҳиссаларини қўшадилар. Тезкор-қидирув органлари криминалистикада ишлаб чиқилган илмий- техник воситалар, тактик усуллар ва операциялардан фойдаланадилар, аммо улар фаолиятларининг натижалари – жиноий-ҳуқуқий оқибатлари – фақат тергов жараёнида, яъни процессуал қонунда белгиланган йўллар билан амалга оширилади. Янглиш фикр, тарафкашлик, но холис лик, айниқса зўравонлик ва таҳдид қонун билан тақиқлаб қўйилган .

Жиноятни тергов қилиш – қонунда кўзда тутилган тартибда суриштирув ва дастлабки тергов органлари фаолиятини ташкил этади, бунда ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги, уни содир этган шахс айбдорлиги ёки айбдор эмаслиги ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятли ҳисобланган бошқа ҳолатлар белгилаб олинади. Буларни исбот қилиш учун криминалистика воситалари, усуллари ва методлари ёрдамида процессуал қонунда кўрсатилган манбалар қўлга киритилади. Жиноий ишларни тергов қилишнинг ўзига хос томонлари мавжуд. Шулардан бири, жиноятни аниқлаш билвосита тарзда амалга оширилади. Терговчининг ўзи жиноят ҳодисасини кўрмайди, балки унинг одамлар хотирасидаги ифодасини ўрганади (гувоҳлар, жабрланганлар ва ҳ.к.) ва жиноят қолдирган ўзгаришлар: «қолдиқ ҳодиса» ёки кенг маънодаги жиноят изларини ўрганади. Тергов ишларини амалга оширишда унинг асосий амалиётлари – объектларни излаш, йиғиш, қайд этиш, тадқиқ этиш – қонунда белгиланган тартибга кўра суд далиллари ҳисобланади. Фақат шу йўллар билан ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги, уни содир этган шахсни топишда аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларни белгилаш мумкин. Процессуал қонунга мувофиқ далилларни гумон қилинувчи, айбланувчи, ҳимоячи, айбловчи, шунингдек, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакиллари, хуллас ҳар бир фуқаро, муассаса, корхона ва ташкилот тақдим қилиши мумкин. Аммо далилларни излаш, уларни сақлаш, қайд этиш ва тадқиқ қилишда тергов органлари асосий рол ўйнайди. Далилларни топиш, яъни уларни излаш – тергов органлари фаолиятида муҳим ва айни вақтда мураккаб вазифа ҳисобланади: бу шунинг учун ҳам қийинки, жиноятчи кўп ҳолларда жиноят содир этган изни йўқотиш ёхуд яширишга ҳаракат қилади ва шунингдек, ўзининг жисмоний табиатига кўра излар кўпинча яққол кўринмайди.

Бармоқ излари жиноятчига дахлдор кўплаб предметларда қолади, криминалистик мақсадларда уни аниқлаш ва ундан фойдаланиш XlX аср охири, XX аср бошларида маълум бўлди. Далиллар жойни кўздан кечириш, тинтув ўтказиш, намуна олиш, гувоҳларни сўроқ қилиш ва бошқа тергов ҳаракатлари воситасида олинади. Уларни излашда криминал истик техника воситаларини моҳирона қўллаш, тергов тактикаси усуллари ва методик тавсияларига риоя қилиш талаб этилади. Далилларни топиш учун уларнинг келиб чиқиш сабаб ларини яхши билиш зарур. Уларни излашда тасодифларга ишонмаслик лозим; қаерда, қачон ва қандай объектив қонуниятлар асосида уларнинг келиб чиқиш сабабларини билиш керак. Тергов органлари ва суд дуч келаётган ҳодисалар қанчалик хилма-хил бўлмасин, характери турлича бўлган маълум қонуниятларга асосланади. Бир ҳодиса табиий-илмий қонуниятларга, бошқаси криминал характердаги қонуниятга асосланади. Гувоҳлар ёнғин содир бўлган жойда тутунни кузатган бўлсалар, бирор предмет куйганлиги тўғрисида тахмин қилиш мумкин , тутун кўкимтир бўлса - қонуниятга кўра соч, тери, резинка ва бошқа буюмлар куйганлигини англатади. Аланга кўкимтирроқ нурсиз бўлса, шакар, глицерин, ёғоч спирти ёки таркибида 25 фоиз дан кўпроқ кислород бўлган бошқа буюм лар ён аёт ганлигини кўрсатади. Бу амалий кузатувлар натижасидир. Санчадиган-кесадиган ёки чопадиган қурол билан тан жароҳати етказилганда яраланган жойдан кўп қон кетади, жабрланувчи топилган жойда қон излари бўлмаса жароҳат бошқа жойда етказилганлигини кўрсатади. Криминалист бундай ҳолатларга қараб қанчалик тез йўналиш олса, у ҳодисанинг ҳақиқий характери тўғрисида шунчалик асосланган тарзда хулоса чиқариши мумкин. Криминалистика ўзининг амалий қонуниятларига ҳам эга бўлиши керак. Улар жиноятчи шахснинг жисмоний ва руҳий ҳолат лари ва содир

этган жиноят усуллари ўртасидаги алоқалар и да намоён бўлади. Машғулот ёки касб -ко рига қараб жиноят қуроли ва ҳар хил ма х фий қуроллар танланади. Жиноятни содир этиш ва яшириш усуллари билан р ў й берган ҳодиса излари қонуний жиҳатдан бир-бирига боғлиқ. Аммо шуни таъкидлаш керакки, криминалистика воситалари, усуллари ва методлари ёрдамида очилган излар ва бошқа далилларга асосланган маълумотлар процессуал қонун йўли билан аниқланса, улар далиллар сифатида муҳим аҳамият касб этади. Акс ҳолда улар далил бўла олмайди. Қўлга киритилган излар ва бошқа ашёвий далилларни асл ҳолатда сақлаш керак. Сақлаш чоғида кўриниши, шакли ўзгарган предметлар далиллик кучини йўқотиши мумкин. Масалан, воқеа содир бўлган жойдан топилган ўқ у ёки бу сабаблар билан (нотўғри ўралган, бошқа метал предметлар тегиб турган) микрорельеф (майда ғадир-будирликлар)ини йўқотади, натижада у отилган ўша қуролга мос келмай қолиши мумкин. Ашёвий далилларни дастлабки кўринишда сақлаш иложи бўлмаса, унинг бир нусхаси, ясама варианти, қолипи, макети ва бошқалари тайёрланиб олиб қўйилади. Исботлашга навбат келганда улар ясама ашёвий далиллар ролини бажаради. Далилларни қайд этиш деганда, уларни у ёки бу усул билан мустаҳкамлаб қўйиш тушунилади. Бунда далилларнинг моҳиятини фақат терговчилар идрок этиб қолмай, жиноят ишини ўрганишда ва суд муҳокамаси чоғида у билан танишаётганлар учун ҳам тушуниб олиш осон бўлади. Қайд қилиш ҳамма ҳолларда ҳам илмий асосланган, амалий тушуниш, шу асосда воқеликни тўғри аниқлаш учун имкон бериши керак. Илмий билимлар ривожланиши натижасида қайд этиш усуллари ва воситалари ҳам ривожланиб, ўзгариб боради. Қайд этишнинг эски усуллари – сўроқ натижаларини ёзма тарзда ифодалаш ҳисобланади. Баённомалар эса шу бугунгача ҳар қандай тергов ҳаракатларини амалга оширишда кўрсатувларни қайд этишнинг мажбурий усули ҳисобланади.

Кейинчалик қайд этиш усуллари кўпайди. Баённома билан бирга ҳозирги амалиётда фото суратини олиш, чизиш, план, схема ва чизма олиш, нусха кўчириш, шаклини ясаш, макет тайёрлаш, овозини ёзиш, кинога, видеога тушириш кенг қўлланилади. Қайд этишнинг у ёки бу усулини танлаш тергов ўтказадиган шахсга ҳам боғлиқ, шунинг учун ҳам уларни қўллаш ихтиёрий дейиш мумкин. Аммо шароитга қараб, қайд этишнинг у ёки бу усулини қўллаш зарур бўлса, терговчи бу заруратни қийин ва мураккаб, деб эътиборсиз қолдира олмайди. Қайд этишнинг қайси усули қўлланилганлиги тўғрисида тергов баённомасида ёзиб қўйиш керак. Бу талаб бажарилмаса қайд этиш ҳолати далиллик аҳамиятини йўқотади. Далилларга уларнинг йиғилиши ва тадқиқот қилинишига қараб баҳо берилади. У ишнинг барча ҳолатларини ҳар томонлама, тўла ва объектив тергов қилиш асосида ва шунга таянган ҳолда қонун ва терговчи заковати билан амалга оширилади. Криминалистик техника – бу фақат техника воситаларининг йиғиндиси бўлиб қолмай, балки криминалистиканинг умумий назарияси ва табиий ҳамда техника фанлари асосида ишлаб чиқилган илмий қоидалар, усуллар ва методлар мажмуидир. Бунда далилий объектларни топиш, сақлаш, қайд этиш, тадқиқ этиш ва жиноятнинг олдини олиш учун процессуал қонунга мувофиқ улардан фойдаланиш мақсад қилиб қўйилган. Криминалистик техника воситаларидан ҳам терговчи, ҳам эксперт муассасалари фойдаланади, техник асбоб-анжомлар эса энг мураккаб ва хилма-хил эксперт тадқиқоти ўтказиш имкониятини беради. Криминалистиканинг бу қисмига асосий криминалистика техникалари, суд фотографияси, излар тўғрисидаги таълимот (трасология), суд баллистикаси, ҳужжатларнинг техник-криминалистик тадқиқоти, хат ва дастхатнинг криминалистик тадқиқоти, одамнинг ташқи қиёфаси бўйича тасвирлаш ва криминалистик рўйхат киради. Криминалистик техника мавзу си нинг хилма - хиллигига қарамай, улар нинг ривожланиши ва табиий- техник асослари умумий бўлиб қолаверади .

Тергов тактикаси – бу кам куч, восита ва вақт сарфлаб юқори самарага эришиш мақсадида жиноятни тергов қилиш, очиш ва олдини олишда қўлланиладиган криминалистиканинг умумназарий қоидалари, мантиқ, психология, суд этикаси ва бошқа илмий билимлардан фойдаланишга асосланган дастлабки терговнинг тактик усуллари ва методларини нг терговни режалаштиришнинг мажмуидир. Тергов тактикаси фақат далилларни очиш ва тадқиқ қилишга йўналтирилган айрим тергов ҳаракатлари ўтказиш усулларини ишлаб чиқиб гина қолмай, айни вақтда вужудга келган тергов вазиятларидан келиб чиқиб, аниқ бир ишни тергов қилишнинг умумий йўналишини танлашга ҳам ёрдам беради. Жиноятнинг алоҳида турларини тергов қилиш – бу жиноятнинг ҳар бир турига тегишли ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олиб тергов қилиш, уларни очиш ва олдини олишда қўлланиладиган илмий қоидалар, техник воситалар, тактик усуллар ва методик қоидалар (тавсиялар) мажмуидир. Қўлланиладиган воситалар, усуллар ва тавсиялар бир жиноятни тергов қилишда самарали бўлиши мумкин . Масалан қотиллик жиноятига нисбатан қўлланилган усул бошқа жиноятларни, айтайлик лоқайдликни тергов қилишда самара бермаслиги мумкин. Тавсия қилинган методика ҳар бир жиноятни тергов қилиш, очиш ва олдини олиш процессида энг қулай натижаларга эришиш учун мақсадга мувофиқ восита, усул ва методик қоидаларни танлаш имкониятини беради. 2. Криминалистика тизими Ганс Гросс «Терговчилар учун криминалистика тизимидан қўлланма» асарида криминалистика тизимида уч элементга асосланди: тергов тактикаси, техникаси ва методикаси. Бу тузилмани жуда мукаммал деб бўлмасди, олимнинг ўзи ҳам буни яхши тушунар эди, у қўлланманинг киришида шундай деб ёзган эди: «Криминалистика ҳали жуда ёш фан, қандайдир

якуний натижага албатта етиб келиши керак, ҳозирча бир нарса деб бўлмайди, аммо унга маълумки, келажакдаги ўзгариш ҳам доимийлигича қолмайди, доимийлик умуман ҳеч қачон бўлмайди, фақат узлуксиз ҳаракатгина доимий бўлиб қолади». Дарҳақиқат, дастлабки даврда криминалистика тизимига жиноий техника асос қилиб олинди. Бу масалалар Е.Ф.Буринскийнинг «Судда ишлатиладиган ҳужжатлар экспертизаси» (1903й.), В.И.Лебедовнинг «Жиноятни очиш санъати» (1912й.), С.Н.Трегубовнинг «Жиноят техникаси асослари» асарларида чуқур таҳлил этилди. Криминалистика дарслигининг дастлабки нашрларида (1929, 1935й.) унинг тизими икки қисмни ўз ичига олган эди – жиноят техникаси ва жиноят тактикаси, 1939 йили криминалистиканинг учинчи қисми – жиноятнинг айрим турларини тергов қилиш ҳақида дарслик нашр этилди. Ўшандан бери криминалистика уч қисмга бўлиб ўрганиларди: техника, тактика ва методика. Ҳозирги вақтда ватанимизда криминалистика тизимини тўртга бўлиб ўрганиш қабул қилинган: 1) криминалистика-нинг илмий асослари ва методологияси; 2) криминалистик техника; 3)криминалистик тактика; 4) жиноятларнинг алоҳида турларини тергов қилиш методикаси. 3. Криминалистиканинг юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари Криминалистика жиноятчиликка қарши кураш вазифаларини ҳал қилишга йўналтирилган ягона юридик фан эмас. Жиноят ҳуқуқи, криминология, жиноят процесси ҳам шу мақсадга хизмат қилади. Шунинг ўзи криминалистикани ушбу фанлар билан алоқаси зарурлигини кўрсатади. Криминалистика , энг аввало, жиноят ҳуқуқи билан алоқа дор. Г анс Гросс криминалистикани « Жиноят ҳуқуқи воқелиги тўғрисидаги фан » деб

ата ган эди . Бинобарин, криминалист дастлаб жиноят ҳақида таълимотга эга бўлиши ва унга таяниши лозим. Жиноят сабабларини ўрганувчи ва унинг олдини олиш тадбирларини ишлаб чиқадиган криминология билан кр и миналистиканинг алоқаси ҳам яққол кўриниб турибди. Криминалистика криминологиянинг назарий қоидалари ва амалий материалларини қўллайди, криминология ҳам ўз навбатида аниқ жиноят содир этишга олиб келадиган сабаб ва шароитларни очиш бўйича криминалистик билимлардан кенг фойдаланади. Криминалистика ўғирлик, ҳужжатларни қалбакилашти-риш ва бошқа жиноятларнинг олдини олишга даъват этилган махсус усуллар ва техник воситалар ишлаб чиқишда ҳам фаол қатнашади. Криминалистика жино ят процесс и билан узвий боғлиқ. Илгари баъзи бир ҳуқуқшунос олимлар уни « ж ино ят процесс и нинг давоми ёки махсус курси» (М.С.Строгович ва бошқалар), деб атаган эдилар. Криминалистика ҳам жиноят процесси, ҳам жиноятга оид суд юритиш ишлари вазифаларига бўйсун ади , жино ят процесси принциплари ва нормаларига риоя қилиб, криминал истик техника воситалари, тактик усуллар ва методлардан фойдалана олади. Бу талабларни бузган ҳолда т ўплан ган, қайд қилинган ва тадқиқ этилган фактик маълумотлар суд далиллари бўлолмайди, ўз кучи ва аҳамиятини йўқотади. Жиноятни тергов қилишда қўлланиладиган криминалистик усуллар ва воситалар жино ят процесс уал ва нормаларга мувофиқ ишлаб чиқилади, аммо кўпчилиги бевосита процессуал қонунда белгилаб қўйилмаган. Вақт ўтиши билан улардан баъзилар и ҳуқуқий тартибга солинган. Масалан, тергов экспериментлари ўтказиш ва таниб олиш учун кўрсатишга оид тактик усуллар криминалистика да ишлаб чиқилган бўлиб, узоқ йиллар ҳуқуқий тартибга солинма й, фақат 60-йилларда қонундан жой олди. Криминалистика жиноятни очиш ва тергов ўтказиш тўғрисидаги фан бўлса -да, фуқаролик процессига нисбатан бегона эмас. Дастлабки ривожланиш босқичларида криминалистика фуқаролик процессида

қўлланилмаган эди. Ҳозирги фуқаролик процессини амалга ошириш учун ҳужжатларни техник-криминалистик ва дастхат экспертизасида ва бошқа ашёвий далилларни аниқлашда криминалистик усуллар ва методлар тез-тез ишлатиб турилади. Бозор муносабатларига ўтиш ва хўжалик юритиш фаолиятининг янги шакллари, банк тизимининг ривожланиши, муомалага турли қимматли қоғозлар – акциялар, векселлар чиқарилиши муносабати билан фуқаролик ишларда криминалистикани қўллаш доираси анча кенгайди. Криминалистика фақат юридик фанлар билан эмас, балки бошқа фанлар: мантиқ, этика, психология, тезкор-қидирув фаолияти назарияси ва бошқалар билан алоқадор ҳисобланади. Мантиқий фикр юритиш исбот қилиш жараёни самарадорлигининг зарурий шартидир. Илмий билимларнинг ривожланиши, уларнинг интеграциялашуви натижасида билимларнинг махсус тармоғи, тергов мантиғи ёки исботлаш мантиғи вужудга келди, унинг қоидалари тергов процессида далилларни таҳлил қилишда фойдаланилади. Суд этикаси жиноятни тергов қилишда қонун билан бирга қўлланиладиган ахлоқ қоидаларини ишлаб чиқади. Терговчи у ёки бу техник воситалар, тактик усуллар ва криминалистик методлардан фойдаланиш жараёнида ахлоқ қоидалари талабларини бузишга ҳаққи йўқ. Ахлоқсиз усуллар ва воситалар ёрдамида тергов қилишга йўл қўйиб бўлмайди, чунки бу жиноят ҳисобланади. Суд психологияси ва унинг қонунлари ҳуқуқбузар, жабрланувчи, гувоҳлар ва жиноят процессининг бошқа иштирокчиларининг хулқ-атвори, ниятини тўғри тушуниш ва тушунтириб бериш имкониятини беради. Шу асосда уларнинг хулқ-атворларини ва шунга олиб келган сабабларни объектив баҳолаш имкониятини берувчи шарт-шароитлар вужудга келади. Суд психологияси тергов ўтказаётган шахснинг ахлоқи ва хатти- ҳаракатларини тўғри баҳолашга ёрдам беради. Психологик омиллар тергов ишларини ташкил этиш ва ўтказишга, натижалар самарали бўлишига ёрдам

беради, бу уларни нафақат ҳисобга олиш, балки олдиндан кўра билиш зарурлигини кўрсатади. Масалан, сўроқ қилиш ва кўрсатувларга баҳо беришни суд психологиясисиз фараз қилиб бўлмайди. Тезкор-қидирув фаолияти назарияси – криминалистик қоидалар асосида ишлаб чиқилган. Тезкор-қидирув фаолияти назариясининг криминалистика билан алоқаси чамбарчас боғлиқдир. Айниқса, исбот қилиш жараёнида ва алоҳида тергов ҳаракатлари олиб борилаётганда тезкор ахборотни вужудга келтириш, қайта ташкил этиш, тўплаш, ундан фойдаланиш катта аҳамиятга эга бўлади. Криминалистика суд тиббиёти билан фақат боғлиқ бўлиб қолмай, балки доимо алоқада фаолият кўрсатади. Буни суд ишларини юритишда ҳақиқатни аниқлаш, ашёвий далилларни тадқиқ этиш методлари умумийлиги билан изоҳлаш мумкин. Қотиллик ёки тан жароҳати етказиш билан боғлиқ ишларнинг бирортасини суд тиббиёти иштирокисиз ҳал қилиб бўлмайди. Жасад, қотиллик қуроллари, кийим-кечаклар ва бошқа ашёвий далиллар криминалистика ва суд тиббиётининг умумий объекти ҳисобланади ва уларни тадқиқ қилиш кўпинча комплекс тиббий-криминалистика экспертизаси шаклида амалга оширилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, суд тиббиёти вакиллари Н.С.Бокариус, Ю.М.Кубицкий, С.Д.Кустанович, Ю.С.Сапожников ва бошқалар дактилоскопия, суд баллистикаси, дастхатшунос-лик ва криминалистиканинг бошқа бўлимларини ривожлантиришда катта ҳисса қўшдилар. Криминалистика, шунингдек, суд психиатрия фани билан боғлиқ бўлиб, руҳий касалликка чалинганлар томонидан содир этилган ижтимоий хавфли ҳаракатларни тергов қилишда ҳисобга олинади. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва жабрланганлар шахсини ўрганишда ақли расолиги ёки ақли норасолиги тўғрисидаги руҳшуноснинг хулосалари ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Яна шуни таъкидлаш керакки, криминалистикада тиббий фанлар (физика, кимё, биология, физиология ва бошқалар), техникага оид фанлар (радиоэлектроника, ҳисоблаш техникаси ва бошқалар) ва математика

фанлари қонунлари ва қоидаларидан кенг фойдаланиб келинмоқда. Тегишли асбоб-анжомлар ва методлар одатда жиноятчиликка қарши кураш вазифаларига мослаштирилади ёхуд криминалистика вазифаларини ҳал қилишда, махсус восита ва методларни ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади.

Похожие

Мехнат хукуки фани, унинг вазифалари ва максадлари

Юридик психологиянинг долзарб вазифалари ва предмети

Тергов-тезкор гуруҳи таркибида терговчининг вазифалари ва бошқа соҳавий хизматлар билан ҳамкорлиги

Ишга жойлаштириш ва унинг юридик асослари

Энергия ва бошқа ресурлар билан таъминлаш шартномаси тушунчаси ва унинг бозор иқтисодиётидаги роли