Криминалистика методлари - Юриспруденция - Рефераты

Криминалистика методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

www.arxiv.uz Криминалистика методлари Режа: 1. Криминалистикада қўлланиладиган методлар таснифи 2. Умумилмий криминалистик методлар 3. Махсус криминалистик методлар

www.arxiv.uz Метод – бу маълум мақсадга эришиш учун табиат ва ижтимоий ҳаётдаги ҳодисаларни тадқиқ этиш усуллари деган маънони англатади. Фақат тадқиқот натижалари эмас, балки унга олиб борадиган йўл ҳам ҳақиқий бўлиши керак. Ҳар қандай фанлар каби криминалистика ҳам табиат ва жамият воқеликларини ҳамда предметларни билишнинг умумфалсафий ва мантиқий усулларига суянади. Лекин ҳар бир фан ўзи текширадиган жабҳаларнинг моҳияти ва тадқиқ қилишнинг мақсад-вазифаларига хос бўлган турли муайян услублардан фойдаланади, шунингдек, янги услублар яратади. Криминалистикада турли хил методлар қўлланилади, уларни таснифлашда, энг аввало, криминалистиканинг фан ва амалиёт борасидаги методларини фарқ қилиш керак. Улардан фойдаланиш имкониятлари тергов ҳаракатларини амалга ошириш мақсади, шарт-шароити ва усуллари билан белгиланади. Масалан, тергов эксперименти амалий фаолият методи сифатида фақат процессуал қонун билан қатъий тартибга солинган ҳолда қўлланилади ва иш учун аҳамиятли бўлган маълумотларни текшириш ҳамда аниқлаб олиш мақсадида амалга оширилади. Илмий экспертиментлар га бундай талаблар қўйиш шарт эмас. Криминалистик а, амалий фаолиятда методлар процессуал қонунлар ва криминалистиканинг назарий қоидалари асос ида яратилади ва фойдаланилади . Ш у билан бирга криминалистик методлар бошқа барча фанлар тўплаган илмий қоидалар га ҳам суянади . Масалан, шахсни сўроқ қилишда суд психологияси қоидалари асос бўлиб хизмат қилади , мантиқ қоидалари тергов версияларини яратиш ва фойдаланишда муҳим рол ўйнайди. Криминалистикада методлар қуйидаги талабларни қаноатлантириши керак : қатъий илмий асосга суяниш ;

www.arxiv.uz қонунларни бузмаслик; ахлоқ нормаларига риоя қилиш; хавфсиз бўлиш. Криминалистикада қўлланиладиган методлар таснифи турли асосларга эга. Улар мазмунига кўра умумилмий ва махсус турларга бўлинади. 2. Умумилмий криминалистик методлар Умумилмий методлар ичида, энг аввало, диалектик метод муҳим ўрин эгаллайди. Унга биноан ҳар бир буюм бошқалари билан ўзаро алоқаларда, ҳаракатда, муайян шароитларда келиб чиқиши ва йўқолиши мумкин. Жиноятни очиш ва тергов қилишда келиб чиқадиган ҳар қандай масалани ҳал этишда диалектика тадқиқ этилаётган ҳодисага объектив ёндашувнинг муносабатлари ва алоқаларини, шунингдек, унга хос барча хусусиятларни эътиборга олишни талаб этади. Диалектика қонунлари барча нарсалар ва воқеликларнинг моҳиятини тадқиқ қилиш, билиш, шундай экан жиноятни очиш ва уни содир этган шахсни аниқлаш имконияти бор, деган билиш назариясига асосланади. Диалектик метод турли муносабат ва алоқалар эътиборсиз қолиб кетишидан, бир томонлама тергов қилишдан, фақат бир хил ҳолат билан қизиқишдан сақлайди. Умумилмий методларнинг муайян турларига кузатув, қиёслаш, ўлчаш, тасвирлаш, эксперимент ўтказиш, моделлаштириш ва бошқалар киради. Кузатув. Предметлар ва ҳодисаларни фаол бир мақсадга қаратилган режа асосида ва бевосита қабул қилиш кузатув орқали амалга оширилади. Кузатув амалий фаолиятда тинтув ва бошқа тергов ҳаракатларини амалга ошириш чоғида алоҳида аҳамиятга эга. Кузатув вазифалари предмет ёки ҳодиса характерига қараб белгиланади. Бир ҳолатда – қидирилаётган нарсани топиш, иккинчи ҳолатда унинг аниқ хоссалари ва белгиларини аниқлаш, учинчи ҳолатда – тинтув ва бошқа тергов хатти-ҳаракатлари ўтказишда

www.arxiv.uz гумон қилинувчи ёки айбланувчи хулқ-атворини таҳлил қилиш зарур. Шу муносабат билан кузатув жараёнида аниқланган ва процессуал мустаҳкамланган баъзи фактлар далиллик аҳамиятига эга бўлиши, бошқалари версияларни тузиш учун материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Қўшимча техник воситалар ва турли асбобларни қўллаш шароитида кузатув доираси ва самарадорлиги ошади. Қиёслаш - ташқи дунёни идрок қилишнинг асосий усулларидан бири. Қиёслашсиз табиатда ва жамиятда содир бўлаётган фақат мураккаб ҳодисаларни эмас, балки жуда оддий ҳодисаларни ҳам билиш мушкул. Билиш жараёнида, шу жумладан, жиноятни тергов қилиш ва экспертиза жараёнида мазкур методни кенг қўллаш зарурати юқорида таъкидланган ҳолат билан изоҳланади. Қиёслаш криминалистикада, умуман идентификациялаш мақсадида ўтказилаётган тадқиқотда алоҳида аҳамиятга эга. Қиёслаш методини қўллаш мантиқнинг икки қоидасига жавоб бериши керак: 1) объектив воқеликнинг бир хилда предметлари ва ҳодисаларини, бир турдаги тушунчаларни қиёслашга йўл қўйилади; 2) қиёслашда муҳим аҳамиятга молик белгилардан фойдаланилади. Криминалистик мақсадларда амалга ошириладиган қиёслашда тез-тез учрайдиган белгилар муҳим ўрин тутади. Қиёслаш методи криминалистик амалиётда мантиқий билишнинг бошқа методлари, яъни таҳлил қилиш, ҳодисаларни бир бутун ҳолда текшириш усули билан қўшиб олиб борилади. Ўлчаш. Бу метод ёрдамида ўлчанадиган буюм ва ўлчов бирлиги, миқёси ёки эталони (метр, килограмм, минут, литр, ҳарорат, ранг кабилар) ўртасидаги нисбат орқали белгиланади. Аниқ ўлчовга эга бўлиш учун махсус асбоб ва анжомлардан фойдаланилади. Ўлчов илмий ва амалий фаолиятда мунтазам қўлланилади. У криминалистикада ҳодиса юз берган жойни ва ашёвий далилларни ўрганишда, экспертиза ва бошқа тергов ҳаракатлари ўтказишда фойдаланилади.

www.arxiv.uz Тасвирлаш. Мазкур метод воситасида тадқиқ этилаётган объектлар белгилари ва хоссалари тасвирлаб ёзилади (саналади). Бу услуб объект ҳақида тўла тасаввур ҳосил қилиш ёки алоҳида томонлари, таркибий қисмлари тўғрисида хулоса қилиш имкониятини беради. Тасвирлаш сифатли ва миқдорли, тузилмали ва функционал, тўла ва тўлиқ эмас ва ҳ.к. бўлиши мумкин. У оғзаки ва ёзма шаклда, шу жумладан рақам, расм, рамз ва бошқача тарзда амалга оширилади. Буюм ва воқеликларни бевосита ва билвосита тасвирлаш турлари бор. Биринчи ҳолатда криминалист текширилаётган объектнинг белгиларини, яъни шахсан ўзи қабул қилган, ҳис этган нарсани тасвирлайди, иккинчи ҳолатда бошқа одамлар кўрсатган белгилар асосида, масалан, гувоҳлар, жабрланганларнинг сўзлари асосида шахс қиёфасини тасвирлайди. Қиёслаш маълум тартибда бажариладиган тасвирлаш ва солиштириб кўриш элементлари билан боғлаб олиб боришдир. Жумладан, криминалистикада одамнинг ташқи қиёфасини сўз орқали ифодалаш, таърифлаб бериш анатомик ва функционал белгилар ёрдамида амалга оширилади. Изчиллиги, белгиларининг сони ва сўз тарзидаги ифодаси маълум тасвирлар воситасида баён этилади. Бундай тасвирларда солиштириш элементлари анча аҳамиятли ўрин эгаллайди. Эксперимент. Унинг заминида текширилаётган ҳодисани ўрганиш ва унинг бошқа ҳодисалар билан алоқасини аниқлаш мақсадида ўтказиладиган илмий асосланган тажриба ётади. Бунда текширилаётган ҳодиса сунъий равишда иложи борича тўла ва аниқ такрорланади. Эксперимент кузатув билан бирга олиб борилади, аммо бу мазкур методлар айнан бир хил экан, деган маънони билдирмайди. Экспериментнинг ўзига хос белгиси кузатилаётган ҳодиса жараёнига эксперимент ўтказувчининг фаол аралашувидан иборат. Криминалистикада экспериментал текшириш ва аниқлаб олиш, баъзи ҳолларда тергов ёки судда кўрилаётган иш юзасидан аҳамиятли бўлган янги маълумотларни олиш учун

www.arxiv.uz ўтказилади. Тергов эксперименти, албатта, процессуал шаклда амалга оширилади. Экспертизани амалга оширишда ҳам илмий тадқиқотга хос шароитларда эксперимент ўтказилади. Экспериментлар-нинг умумий томонлари илгаридан тайёрланган шароитда ўтказиладиган тажрибалар, олинган натижалар бўлиб, уларнинг тўғрилиги синаб кўриш орқали кафолатланади. Моделлаштириш. Бу метод техник фанлар заминида вужудга келиб, ижтимоий фанларда моделлаштириш кенг тарқалгандан кейин умумилмий метод сифатида эътироф этила бошланди. Унинг моҳияти объектни ўхшаш модел орқали билишдан иборат, бунда тадқиқ қилинаётган объект унинг асосий белгилари, хусусиятлари орқали тикланади. Модел моддий ва идеал бўлиши мумкин. Ҳар икки хил модел ҳам криминалистикада кенг фойдаланилади. Жиноят процессида материалдан тайёрланган моделларга гипсли шакл ясаш, бармоқ излари нусхаси олиш, воқеа содир бўлган жойнинг конструкциясини тайёрлаш, М.М.Герасимов методи асосида одамнинг бош кўринишини тиклаш кабилар киради. Билиш жараёнида идеал модел ҳам маълум рол ўйнайди. Бунга, энг аввало, тезкор-қидирув, тергов ва эксперт версиялари киради. Моделлаштириш ролини баҳолар эканмиз, ҳар қандай яхши нусха ҳеч қачон оригинални тўла ифодалай олмаслигини эътиборга олмоқ керак. Нусха объектнинг белгилари, хоссалари ва сифатидан бир қисминигина ифодалайди. Аммо моделлаштириш воситасида тадқиқ қилинаётган объект тўғрисида бир оз бўлса-да, қўшимча ахборот олиш мумкин. Бундай ахборот терговчининг бўлиб ўтган ҳодисалар тўғрисида тасаввурини кенгайтиради. Экспертлар амалиётида бошқа бир қанча умумилмий методлардан фойдаланилади. Математик метод тобора кенг ўрин эгалламоқда. Ахборот ҳисоблаш марказлари ЭҲМнинг янги авлоди билан таъмин этилган бўлиб,

www.arxiv.uz улар Ички ишлар вазирлиги ва бошқа ҳуқуқни ҳимоя қилувчи органлар тизимида кенг ишлатилмоқда. Криминалистик экспертиза амалиётида анъанавий қўлланилаётган физикавий ва кимёвий методлар анчани ташкил қилади. Микроскопия, газсимон модданинг масс-спектрал анализи, рентген тузилмаси анализи, эмиссион, атом-абсорбцион спектрал анализи ва бошқа махсус методлар жуда кенг ва самарали фойдаланилмоқда. 3 . Махсус криминалистик методлар Илмий-техника тараққиёти асрида фақат умумилмий тадқиқот методлари эмас, балки махсус методлардан фойдаланиш ҳам ўсиб бормоқда. Улардан баъзилари пайдо бўлса, бошқалари модификация оқибатида тубдан ўзгаради, учинчиси ўз аҳамиятини йўқотади. Криминалистиканинг ўзида ишлаб чиқилган махсус методлар жумласига суд-фотография, трасология, суд-баллистикаси ва бошқалар киради. Масалан, тергов ва эксперт амалиётида суд-фотографияси томонидан ташкил этилган таниб олиш (сигналетик), микросъёмка, фотографик ранг ажратиш, қийин шароитларда фотографиядан фойдаланиш ва бошқа методлар мавжуд. Трасологияда оёқ, пойабзал, бузиш қуроллари каби асбобларнинг изларини топадиган ва қайд қиладиган махсус методлар ишлаб чиқилган. Суд-баллистикасида ўқни бураб чиқарадиган, ўқни профилографик тадқиқ этиш, кесадиган ва текис стволли қуролнинг идентификацияси бўйича оптик ва механик методлар яратилган. Криминалистикада ишлаб чиқилган махсус методлардан баъзилари бошқа соҳаларда ҳам қўлланмоқда. Масалан, фотографик ранг ажратиш методи криминалистикада яратилган бўлса ҳам, ундан ҳужжатларни тадқиқ қилишда муваффақиятли фойдаланилмоқда. Фотопортрет идентификацияси методи тарихий тадқиқотларда, суд-дастхатшунослик, ҳам муаллифшунослик тадқиқотларида ишлатилиб келинмоқда.

www.arxiv.uz Криминалистикада қўлланиладиган умумилмий метод ҳам, махсус метод ҳам маълум талабларга жавоб бериши керак. Бундай талаблар мезон хизматини ўтайди: 1) методнинг натижалари тўғри бўлиши кафолатланганлиги; 2) фойдаланиш қулайлиги, яъни методни жорий этиш натижасида олинган хулосалар жиноят процессининг барча иштирокчиларига тушунарли бўлиши; 3) хавфсизлиги; 4) самарадорлиги; 5) кам харажатли эканлиги. Шунингдек, қонунга зид бўлган гиёҳванд моддалар, гипноз, телепатия ва бошқа методлар ҳамда воситалардан далил сифатида, хусусан шахсни айблаш учун асос сифатида фойдаланишга йўл қўйилмайди. Ҳар бир фан амалиёт бўсағасида зарурат сабабли бунёдга келиб, аллақанча ривожланиш босқичларини босиб ўтади, бошқа фанлар негизида бойиб, шаклланиб алоҳида гуруҳ сифатида ажралиб чиқади. Ундаги ҳаётий воқеликларни ўрганиш, умумлаштириш, тахлил этиш, синаб кўриш, турли хулоса ва ғояларга келиш, хилма-хил йўналишларда ютуқ ва хатолар таъсирида ўз диққат марказида бўлган воқелик ва нарсаларга баҳо беришни ўзгартиб, аниқлаштириб боради. Ана шу мураккаб жараён жиноятни тадқиқ қилиш, уни очиш, содир этган шахсни фош қилиш услубига, «санъатига» хизмат қилувчи криминалистика фанига ҳам хос. Унда ҳам турли назарий қарашлар, тушунчалар, усуллар, алоқалар, таърифлар, атамалар узлуксиз бунёд этилиб, асослантириб келган. Унинг умумий назариясида асосан далилларни, яъни турли хатти-ҳаракатлар оқибатида қоладиган изларнинг шаклланиши, уларни қидириш, топиш ва йиғиш, тадқиқ этиш, баҳолаш ва уларга оид фактик маълумотлардан фойдаланиш қонуниятлари тўғрисида таълимот ўрин олган. Ана шу умумназарий таълимот асосида бир қатор криминалистик жузъий таълимотлар шаклланган ва ривожланган. Улар жумласига: идентификация назарияси; кўникмалар ҳақида таълимот; жиноятни содир этиш усуллари ҳақида таълимот;

www.arxiv.uz изларни бунёдга келиш механизми ҳақида таълимот; далилий маълумотларни акс эттириш, ишга илова қилиш қоидалари; турли объектларнинг белгилари (аломатлари) ҳақида таълимот; жиноятларни рўйхатга олиш усуллари; эксперт тадқиқотларини ўтказиш услублари; тергов версиялари ва режалаштириш қоидалари; криминалистик башорат қилиш назарияси киради. Юқорида келтирилган барча назария, таълимот ва қоидаларнинг аҳамияти бир хил эмас, албатта. Масалан, идентификация назариясини аксарият олимларнинг умумназарий тусга эга деб ҳисоблашлари бежиз эмас. Мазкур назариянинг моҳияти алоҳида мавзуда баён этилади. Умумназарий аҳамиятга эга бўлган яна бир таълимот жиноят механизмига оид бўлиб, унинг таркиби жуда кенг ва қуйидагиларни ўзида қамраб олади: жиноят субъекти; унинг ўз жиноий қилмиши, оқибатлари ва иштирокчиларига муносабати; тажовуз предмети; жиноятни содир этиш сабаблари; жиноятнинг оқибатлари; жиноят содир этилган жой, вақт ва бошқа шарт-шароитлар; жиноят содир этишга имкон берган ва тўсқинлик қилган ҳолатлар; жиноят содир этилаётганда ҳозир бўлган шахсларнинг фаол ва пассив хулқ-атворлари кабилар. Умуман юқоридагиларни инобатга олиб, криминалистика жиноятни тергов қилиш маҳорати ҳақида фан деб қисқа таърифлаш, шунингдек, унинг асосий моҳиятини таъкидлаш учун бу фаннинг кейинги бир неча ўн йилликлар давомида отахони бўлган Р.С.Белкин таъбири билан криминалистика-жиноят механизми, у ва унинг иштирокчилари ҳақида ахборотларни, далилларнинг бунёдга келиши, уларни йиғиш, тадқиқ қилиш, баҳолаш ва улардан фойдаланиш қонуниятларини билишга асосланган

www.arxiv.uz жиноятларни текшириш ва олдини олишга қаратилган махсус воситалар ҳамда усуллар тўғрисидаги фан десак бўлади. КРИМИНАЛИСТИКА УСЛУБЛАРИ УМУМ ИЛМИЙ УСЛУБЛАР МАХСУС УСЛУБЛАР Кузатиш, Тасвирлаш, Ўлчаш, Тає- єослаш, Эксперимент, Моделлаштириш, Прогноз єилиш, Математик услублар Эвристик услублар: таѕлил, синтез, индукция, дедукция ва Бошєа фанлардан олинган услублар: физикавий, химиявий, биологик, антропологик, статистик, социологик ва бошєа услублар Криминалистиканинг ўз услублари: Суд фотографияси, трасология, баллистика, хатшунослик ва криминалистик техниканинг бошєа соѕаларида єўлланиладиган КРИМИНАЛИСТИКА ФАНИ ТАМОЙИЛЛАРИ - Мафкуравий єарашлар ва талабалардан холислик ва мустаєиллик - Тарихийлик ва илмий билимларнинг ворислиги - Фан предметида тизимлилик - Прогрессив тараєєиёт

www.arxiv.uz

Похожие

Kриминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари

Пенитенциар психологиянинг принциплари ва методлари

Юридик конфликтология фанининг предмети, шаклланиши ва методлари

Юридик психологиянинг долзарб вазифалари ва предмети