Юридик конфликтология фанининг предмети, шаклланиши ва методлари - Юриспруденция - Рефераты

Юридик конфликтология фанининг предмети, шаклланиши ва методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

193.5 KB

Юридик конфликтология фанининг предмети , шаклланиши ва метод лари Режа: 1. Юридик конфликтология фанининг предмети ва Методи 2. Конфликтлар тўғрисидаги қарашларнинг юзага келиши ва ҳозирги замон концепциялари. 3. Юридик конфликтология фанининг методлари

Конфликтология фани тушунчаси ва предмети. Конфликт ҳозирги замонга энг кўп даражада хос бўлган тушунчадир. Ижтимоий конфликтлар кундалик ҳаётимизда реал воқеликка айланди. Турли мамлакатларда ш ахтёрларнинг иш ташлашлари, сиёсий раҳбарлар ва партияларнинг ўзаро кураши, миллатлараро ва ҳудудий нифоқлар, жиноятчилик дунёсидаги «ечимлар» деярли доим одамларни ўйлантириб қўймоқда, давлат ва жамият ҳаётида бутун лай янги муаммоларни юзага келтирмоқда. Киши лар конфликтлар билан тинимсиз «кураш олиб боради лар », бироқ улар камаймай, балки ортиб бормоқда. Рўй бераётган иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий институтларнинг қайта ташкил этилиши турли-туман конфликтларнинг авж олиш тенденцияларининг ўзгаришига ҳозирча жиддий таъсир кўрсатгани йўқ. Буюк Британиялик конфликтолог тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича, « Ҳозирда конфликтларни ҳал қилишга кўп куч-ғайрат сарфланмоқда. ХХ аср 80-йилларининг охирига қадар бўлиб ўтган урушларнинг аксарияти мамлакатлар ўртасида юз берган. Эндиликда урушларнинг кўпчилиги фуқаролик ва ўзаро урушлар бўлиб, қурбонларнинг кўпи тинч аҳолига тўғри келади. Айни пайтда кўпинча эркаклар нобуд бўлади, «бедарак йўқолади» ёки ҳарбий ҳаракатларда қатнашишга мажбур бўладилар, аёллар, кексалар ва болалар кўчиб юришга ёки қочоқ бўлишга мажбур бўладилар. Кўпчилик бу ҳолатни дунёда «биполяр» тартиб инқирозидан сўнг совуқ урушнинг тугаши ҳамда миллатчилик ва этник ўз-ўзини англашнинг туғилиши билан тушунтирадилар. Собиқ Совет Иттифоқи таъсирининг йўқолиши ҳам капитализмнинг мавқеини ортишига олиб келди, бу эса кишиларнинг демократик жамиятлар ва иқтисодий тизимларни қуриш йўлидаги интилишларига ўз таъсирини кўрсатди. Кейинги вақтда Бутун жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси каби халқаро молия институтлари ҳам қашшоқ, ҳам бой мамлакатларнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида ҳал қилувчи рол ўйнай бошладилар. Иқтисоднинг эркинлашуви кўпинча бу мамлакатлар ичкарисида зиддиятлар ва конфликтларни чуқурлаштирди. Ички конфликтлар сонининг ортиши уларнинг глобаллашуви билан биргаликда уларни алоҳида буюк давлатлар назоратидан чиқиб кетишига олиб келди, шунингдек, ҳарбий диктатура, сиёсий коррупция ва иқтисоднинг криминаллашуви каби ўзаро боғлиқ тенденциялар чуқурлашувининг натижаси бўлиб қолди. Бунга жавобан мажбурий конфликтларни камайтириш учун кўпгина амалий ва тадқиқотчилик ташаббуслари пайдо бўлди. Ҳукуматлар ҳам, фуқаролик жамияти

ҳам кўп соҳаларда тараққиётга ҳалақит берувчи ёки уни умуман тўхтатиб қўювчи муаммоларнинг ечимини топишга урина бошлади. Янги тадқиқотлар пайдо бўлди ва янги атамаларни ишлаб чиқиш юзасидан ишлар олиб борилди” 1 . Ҳозирда кўпгина давлатлар инқирозлар, шу жумладан, зиддиятли вазиятларни енгишга тайёр эмас лар . XX асрнинг 80-йилларига қадар амал қилиб келган жамиятни конфликтсиз тараққиёт модели турли даражадаги давлат бошқарувини юзага келган инқирозлар олдида кучсизлигини намойиш қилди. Бунда конфликт назариясининг ишлаб чиқилмаганлиги ва тегишли тажрибанинг йўқлиги ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Гарчи аҳолининг тартибли мақбул ҳаёт тарзини жамият фақат келишув орқали таъминлай олишини тарихий тажриба кўрсатсада, бироқ, амалиётчилар учун «конфликт-келишув» тушунчаларининг нисбати аввалгидек ноаниқ бўлиб келди. Конфликт ва муроса қилиш муаммоларини ўрганиш турли ихтисосликдаги олимлардан катта куч-ғайрат сарфлашни тақозо этади. F арб давлатларида мана бир неча ўн йиллар давомида ва айниқса XX асрнинг охирида бу илмий йўналиш асосли равишда ривожлантирилди. Конфликтлар ва уларни ҳал қилиш усуллари ҳақида юзлаб китоблар чоп этилган, мунтазам равишда журналлар, рефератлар ва мақолалар тўплами нашр қилиб борилмоқда. Эндиликда мустақил мажмуавий фан сифатида конфликтологияни яратиш учун барча асослар мавжуд . Бу фан нинг предмети бўлиб кишилик жамиятидаги конфликтларнинг табиатини, сабабларини ўрганиш ҳамда уларнинг олдини олиш ва ҳал қилиш йўлларини ишлаб чи қ иш ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, конфликтли муаммоларни юридик фан хулосалари, қоидалари билан қўшиб ўрганиш алоҳида аҳамиятга эга. Гап шундаки, кўп ижтимоий конфликтлар ҳуқуқий муносабатлар доира сида бўлиб ўтади, юридик вазиятларда юзага келади ва, ниҳоят, юридик воситалар билан ҳал этилади. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ўз фаолиятларининг аксарият қисмини конфликтлар бўйича тергов қилиш, уларни кўриб чиқиш, ҳал қилиш ва олдини олишга сарфлайдилар. Шу тариқа юридик конфликтология деб номланувчи фанни ишлаб чиқишга эҳтиёж етилди. Юридик конфликтология умумий конфликтологиянинг бир қисм и (йўналиши) бўлиб, унинг предмети миллий (ички) ёки халқаро ҳуқуқ доирасида юзага келадиган, ривожлан иб боради ган ва ҳал қилинадиган конфликтларни ўрганиш ҳисобланади. Маълумки, кишилик жамиятида конфликтлар: якка ва гуруҳий, этник, давлатлараро даражаларда юз беради. Юридик конфликтнинг ўзига хослиги шундаки, у шу санаб ўтилган даражаларнинг ҳар бирида у ёки бу ҳуқуқ ий нормаларни бажариш (тадбиқ 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.27.

этиш) ёки бузиш ва тегишлича жисмоний ва юридик шахслар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ёки тугатилиши билан боғлиқ. Ҳар қандай мамлакатнинг ҳуқуқ тизими ва , шу нингдек , халқаро ҳуқуқ нормалари давлат ёки халқаро ҳамжамият томонидан санкцияланганлиги ва қўриқланганлиги боис юридик конфликтда кўпинча конфликтлашувчи иккита тарафдан ташқари учинчи тараф сифатида ҳуқуқни муҳофаза қилувчи (ҳуқуқни қўлловчи) органлар тимсолида давлат иштирок этади, бу органлар эртами-кечми конфликтларни ҳал қилишга ёки олдини олишга жалб қилинади. Айнан шу ҳолат билан юридик конфликтологиянинг муҳим томони боғлиқ, бу фан фақатгина юридик конфликтлар табиати, сабаблари ва ривожланиш динамикасини ўрганиб қолмай, шу билан бирга уларнинг олдини олиш ва ҳал қилиш ҳуқуқий механизмларини ҳам ўрганади. Жамият ва давлат конфликтлашувчи тарафларни муросага келтиришга ёки уларнинг қарама-қаршиликларини мажбурий тугатишга йўналтирилган суд, арбитраж, парламент тартиблари каби бир қатор механизмларни яратади ва улардан фойдаланади. Конфликтларни олдини олиш ва ҳал қилишнинг юридик воситалари - бу ички ва халқаро тангликни, кескинлашувни юмшатишнинг энг таъсирчан қуроллари ҳисобланади. Конфликтология ва бошқа фанлар. Ўз-ўзидан маълум ки, конфликтология, ҳар қандай фан сингари бошқа фанлар билан ҳам узвий боғлиқ . Конфликтология биринчи навбатда социология ва ижтимоий психология билан умумий жиҳатларга эга бўлиши билан жуда яқиндир, чунки бу фанлар киши лар ўртасидаги муносабатларни ўрганадилар. Конфликтология инсон ҳатти-ҳаракатларининг сабаблари ҳақида мулоҳаза юритиш учун бой озуқа берувчи тарих фани билан боғлиқ. Ва ниҳоят, конфликтология турли хил конфликтлар табиатини, ривожланиш механизмини ва оқибатларини аниқлаштирувчи сиёсатшунослик, иқтисод, этнология каби бошқа ижтимоий фанлар билан ҳам яқин дан ҳамкорлик қилади. §2. Конфликтлар тўғрисидаги қарашларнинг юзага келиши ва ҳозирги замон концепциялари. 1. Конфликтлар ҳақида илк тасаввурлар . Ҳозирги замон фани инсониятнинг тарихий ўтмишига назар ташлар экан, конфликтни ҳамиша ижтимоий тараққиётнинг доимий йўлдоши эканлигига шубҳа қилмайди, чунки одамлар бор жойда конфликтлар мавжуд бўлган ва бўлаверади.

Ижтимоий ҳаётда конфликтларнинг тутган ўрни ва кенг тарқалганлиги узоқ ўтмишда ҳам эътиборни ўзига тортган. Ўтган асрларда ижод қилган файласуфлар, тарихчилар, ёзувчиларнинг асарларида, афсоналарида ва ғояларида вужудга келиши эҳтимол бўлган конфликтларнинг юзага келиш сабаблари ва уларни тугатиш йўллари ҳақида муайян фикрлар билдирилган. Ўтмишда конфликтларни ҳал этишнинг асосий усули сифатида уруғ-қабила оқсоқоллари, доҳийларининг якка ҳокимлиги тушунилган. Бироқ илк давлатчилик тузилмаларининг вужудга келиши ҳар доим ҳам жамиятда уйғунликка олиб келмаган, баъзида ижтимоий нотенгликни кескинлаштирган, конфликтларни яққол намоён этган ва кучайтирган. Шу боис аср лар давомида инсонлар урушлар бўлмайдиган, низолар ва адоват барҳам топадиган мукаммал келажакка ишонч ҳисси билан яшаганлар. Қ адимги юнон файласуфлари биринчи лардан бўлиб ижтимоий конфликтларнинг табиатини тўғри тушунишга уринганлар. Машҳур қадимги файласуф-диалектик олим Гераклит (эр.ав. 530-470 й.й.) урушлар ва ижтимоий конфликтлар ҳақидаги фикрларини борлиқнинг табиатига бўлган қарашларнинг умумий тизими билан боғлашга ҳаракат қилган. Унинг фикрича , «коинотда ҳукм сурувчи ягона умумий қонун - бу урушдир, у ҳамма нарсанинг отаси ва шоҳидир. У кимларнидир худолар ва кимларнидир инсонлар қилиб яратади, инсонларининг баъзиларини қул, бошқаларини эркин қилиб белгилайди. Ҳамма нарса, шу жумладан инсон мулоқоти нормалари ҳам абадий айланма ҳаракат ва бир-бирига айланиш таъсирида бўлади. Дунёда барча нарса адоват ва нифоқ орқали туғилади» 1 . Гераклитнинг бу сўзлари ижтимоий тараққиёт жараёнида курашнинг ижобий ролини тўғри асослашга бўлган дастлабки уринишлардан бири эканлигини кўрсатади. Конфликтлар ўзининг янги хусусияти билан ижтимоий ҳаётнинг муҳим атрибути, ижтимоий тараққиётнинг энг муҳим ва зарур шарти сифатида намоён бўл а ди. Гераклитнинг конфликтлар ва кураш барча нарсанинг асоси сифатида ҳисобланиши ҳақидаги ғоялари бошқа қадимги файласуф-материалист - Эпикур (эр.ав. 341-270 й.й.) томонидан ривожлантирилди, айни пайтда у тўқнашувларнинг салбий оқибатлари қачонлардир инсонларни доимий тинч-тотув шароитда яшашга мажбур қилади деб ҳисоблаган. Шундай қилиб, жамиятнинг конфликтсиз ҳолатда бўлиши ҳақидаги ғоялар дастлабки назарий хулосалар билан тўлдирилди. Христиан фалсафаси ўз ривожининг дастлабки босқичида инсонлар ўртасида тинчлик, ҳамжиҳатлик, қардошликнинг афзаллигини исботлашга ҳаракат қилган. II - III 1 Қ аранг: Гутоюров В.А. Античная социальная утопия. Вопросы истории и теории.Л. , 1989.

асрлар арафасида Климент Александрийский Ориген ва Тертуллион қуролли тўқнашувларга қарши қаратилган назарий фикрларни ривожлантирганлар, бироқ улар тарихий тараққиёт табиий жараёнига жиддий таъсир кўрсата олмаганлар. I У асрнинг бошига келиб, «Исо таълимоти»нинг урушлар билан сиғиша олмаслиги ҳақидаги тамойилига шубҳа билан қаралди. Ўрта асрлардан Янги даврга ўтишда F арбий ва Марказий Европа мамлакатларида содир бўлган маданий ва ғоявий ривожланиш даврида ижтимоий конфликтларга мураккаб ва ўта зиддиятли баҳолар берилди. Бу даврда тараққийпарвар олимлардан Т.Мор, Э.Роттердамский, Ф.Рабл ва Ф.Бэконлар ижтимоий тўқнашувларни ҳамда қуролли конфликтларни кескин қоралаганлар. Конфликтлар табиати ҳақидаги инглиз файласуфи Фрэнсис Бэкон (1561-1626) томонидан билдирилган фикрлар ҳам ўзига хосдир. У биринчи бўлиб мамлакат ичкарисидаги ижтимоий конфликтлар сабаблари мажмуини чуқур назарий таҳлил қилди, ижтимоий тартибсизликларнинг моддий, сиёсий, руҳий шароитларини ҳамда уларни бартараф қилиш усулларини қараб чиқди. У ижтимоий тартибсизликларни юзага келишида моддий сабабларнинг ҳал қилувчи ролини чуқур англаб етди. Шулардан бири халқнинг ночор моддий аҳволи ҳисобланади. Ф.Бэкон конфликтларни олдини олишнинг муайян воситаларига ҳам эътибор қаратган. У ижтимоий конфликтларнинг моддий сабабларини мумкин бўлган барча усуллар билан, улар ичида алоҳида ўринга эга бўлган жамиятдаги айрим табақаларнинг қониқарсиз аҳволини мумкин қадар барча воситалар билан бартараф қилиш зарурлигини таъкидлаган. 2. Янги давр. Бу даврда ХVII аср инглиз демократлари ва француз маърифатпарварлари Д.Пристли, Ш.Монтескье, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо ва Вольтер қуролли конфликтларни, босқинчилик ҳамда зўрликни кескин танқид қилиб чиқдилар. Улар қуролли конфликтларга « ёввойи давр » қолдиғи деб қараганлар ва феодал тузум асосларини тугатиш « абадий тинчлик »ка олиб келади деб ўйлаганлар. Шу сабабли бу даврдаги асарларда жамият ҳаётини ташкил этишнинг оқилона шаклларини ахтаришга, давлат тузилишининг эскирган шаклларида илдиз отган ижтимоий конфликтлар сабабларини тугатишга кўп эътибор берилган. ХVIII асрда мутафаккирлар жамият ҳаётини умумжаҳон тарихи доирасида тушуна бошлаганлар. Бу жиҳат Ж.Ж.Руссо (1712-1778)нинг ижтимоий фалсафасида кўринади. У умумжаҳон-тарихий жараёнини қуйидаги уч таркибий қисмга бўлади:

инсонлар « табиий ҳолат »да эркин ва тенг бўладилар, сўнгра цивилизация ривожланиши инсонларни тенг, эркин ва бахтли бўлишдан маҳрум қилади ва, ниҳоят, «ижтимоий шартнома» тузиб ижтимоий муносабатларнинг йўқотилган уйғунлигига, «абадий тинчлик»ка, ҳамжиҳатлик ва бирликка эришадилар. Ж.Ж.Руссонинг «табиий ҳолат» табиатига доир қарашлари унинг кўпчилик замондошлари томонидан маъқулланган. Машҳур немис файласуфи И.Кант (1724- 1804) эса, “Қўшничилик асосида яшовчи инсонлар орасидаги тинчлик ҳолати табиий ҳолат эмас, … аксинча, у уруш ҳолатидир, яъни агар тўхтовсиз душманчилик ҳаракатлари бўлмаса ҳам уларнинг доимий таҳдиди мавжуд. Демак, тинчлик ҳолати ўрнатилиши лозим” 1 . Бу ерда муайян қарама-қарши нуқтаи назарни борлигини кўриш мумкин. Бир томондан, Т.Гоббс каби «табиий ҳолат»га «барчанинг бошқаларга уруш қилиш» ҳолати деб қараш, бошқа томондан эса, Ж.Ж.Руссо сингари келгусида тинчлик ва тотувликнинг бутунлай янги ҳолатини ўрнатилиши имкониятига бўлган ишонч акс эттирилган. Янги даврнинг тарихий доирасида ҳам ижтимоий конфликтларнинг сабаблари ва уларни олдини олиш истиқболлари ҳақида турлича фикрлар билдирилган. Бироқ бу фикрлар қанчалик турли-туман бўлмасин уларда жамият ривожланишида одамлар ўртасидаги тотувлик ва ҳамжиҳатликнинг ҳал қилувчи ролини, ўрта аср қолдиқларига, тартибсизликларига ва урушларга умумий салбий баҳо бериш, келгусида «абадий тинч» ҳаётга эришиш имкониятига бўлган умидларни тан олиниши хосдир. Х I Х асрга келиб бу масалага бўлган муносабат тубдан ўзгара бошлади. Немис файласуфи Гегель урушлар ва ижтимоий конфликтларга баҳо беришга бошқача ёндаш а ди. Энг аввало, у жамиятнинг ривожланишида урушларнинг ижобий роль ўйнаши хусусида муайян фикрларни билдир а ди. Шу билан бирга кучли давлат ҳокимияти тарафдори бўлган Гегель давлатнинг яхлитлилигини заифлаштирувчи мамлакат ичкарисидаги ижтимоий тартибсизликлар ва қўзғолонларга қарши чиқ а ди. Ижтимоий тараққиётнинг мураккаб жараёнларини ва жамият ҳаётида ижтимоий конфликтнинг ўрнини янада чуқур англаш тарихий жараёнларнинг бориши билан объектив тарзда белгиланди. Х I Х асрда жамият ҳаётининг иқтисодий, сиёсий, маънавий ва бошқа соҳаларида бўлиб ўтган кескин ўзгаришлар ижтимоий назариялар мазмунига таъсир этмасдан қолмади. Б у назарияларда изоҳланишича, и жтимоий тараққиёт давомида кураш, конфликтлар ва тўқнашувлар нафақат бўлиши мумкин, балки ижтимоий борлиқнинг муқаррар воқеликлари ҳисобланади. 1 Қаранг: Кант И. Сочинения в 6 т. М. , 1996. т.6. С.266.

Инглиз иқтисодчиси, руҳоний Томас Мальтус (1766-1834)нинг “Аҳоли ўсиши қонуни ҳақида тажриба“ номли асарида (1798) мамлакатда ўсиб борувчи ишсизлик ҳолати янгича тушунтирилган. Халқнинг ночорлигини табиатнинг “абадий биологик хусусиятлари“ билан тушунтириб, у аҳоли сонининг ўсиши геометрик прогрессия, яшаш воситалари арифметик прогрессия бўйича кўпайиб бориши ҳақидаги “табиий қонун“ни ишлаб чиққан. Меҳнаткашларнинг камбағаллашуви сабабларини саноат тўнтариши ва деҳқон ларни ерсизлантириш сиёсатининг тарихий оқибатларида эмас, балки ишчи синфининг “телбаларча кўпайиш“га бўлган “енгил“ муносабатида деб билган. Яшаш учун кураш муаммоси инглиз биологи Чарльз Дарвиннинг (1809-1902) таълимотида ҳам марказий ўринни эгаллаган. Унинг биологик эволюция назариясининг асосий мазмуни “Табиий танланиш йўли билан турларнинг келиб чиқиши“ номли китобида (1859) баён этилган. Китобдаги асосий ғоя – бу яшаш учун доимий кураш шароитида амалга ошадиган жонли табиат ривожланиши бўлиб, у энг мослашган турларни танлашнинг табиий механизмидан иборат. Ч.Дарвиннинг бу ғояларини ижтимоий тараққиёт жараёнларига қўллаш ҳақида бир нарса айтиш қийин. Унинг ижодини ўрганувчилар ўртасида бу масалада ягона фикр йўқ. Бироқ унинг таълимотидан сўнг ижтимоий ҳаёт эволюциясини яшаш учун кураш ва табиий танланиш биологик қонунлари асосида тушунишга уринувчи йўналиш - “социал дарвинизм“ шаклланган. Яшаш учун кураш тамойилига асосланган соф социологик концепция позитивизм асосчиларидан бири Гербер Спенсер (1820-1903) томонидан ишлаб чиқилган. Ижтимоий тараққиётнинг асосий қонуни бу энг мослашган индивидларнинг яшаш қонуни деб ҳисоблайди. Г.Спенсер таълимотига кўра, ўзаро курашиш ҳолати универсалдир. У алоҳида олинган жамият доирасидагина эмас, шунингдек, жамият билан уни ўраб турган табиат ўртасида бўладиган мувозанатни ҳам таъминлайди. Конфликтларни назарий таҳлил қилишдаги янги бир йўналиш социал дарвинизмнинг поляк-австриялик вакили юрист Людвиг Гумплович (1838-1909) ижодида намоён бўлди. У умумжаҳон тарихи ирқларнинг яшаш учун доимий курашидан келиб чиқ қанлигини таъкидлаб , ирқий тафовутларнинг моҳиятини биология фани хулосалари билан эмас, балки маданий хусусиятлар билан тушунтиради. Алоҳида ирқ - бу маданиятнинг махсус типидир. Конфликтлар манбаини фақат инсон табиатидан эмас, шунингдек маданиятнинг ўз типи билан фарқланувчи ижтимоий ҳодисалардан ҳам қидириш керак.

Л.Гумпловичнинг фикрича, конфликтлар биргина муҳим ижтимоий жараён эмас. Ижтимоий бирлашиш жараёни ҳам муҳимдир, унинг асосида янада кенгроқ ижтимоий уюшмалар, давлатлар пайдо бўлади. Л.Гумпловичнинг ижтимоий конфликт табиатига бўлган қарашларини уч асосий йўналишга бўлиш мумкин: 1) конфликтлар тарихий жараённинг моҳиятидир, уларнинг характери турлича, биро қ уларнинг ҳаммаси тараққиёт омилидир; 2) жамиятнинг ҳукмронлар ва қарамларга бўлиниши абадий ҳодисадир; 3) конфликтлар жамиятнинг бирлашувига ёрдам қилади. Х1Х-ХХ асрлар арафасида социология конфликт муаммоларини ишлаб чиқишга тобора кўпроқ таъсир кўрсата борди. Конфликт муаммоларини ишлаб чиқиш социологиядаги турли йўналишлар томонидан амалга оширилди. Уларнинг ҳаммаси ҳам конфликтни социологик концепцияларнинг бошланғич категорияси деб тан олмасалар-да, бироқ улар конфликтларнинг жамият ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эканлигини ва уларни назарий таҳлил қилишнинг заруратини муайян даражада таъкидлаганлар. Немис социологи Георг Земмель (1858-1918) биринчи бўлиб илмий муомалага “конфликт социологияси“ атамасини киритган. У тарихий жараён моҳиятини билишдан воз кечишни ҳамда ижтимоий мулоқот ва ўзаро таъсирнинг “соф шакллари“ни таҳлил қилиш билан шуғулланишни тавсия этган. Ижтимоий ўзаро таъсирнинг нисбатан қатъий шакллари ичида авторитет, келишиш , бўйсуниш, ҳамкорлик ва бошқалар бўлиб, конфликт ўзининг алоҳида ўрнига эга. Конфликт ижтимоий ҳамкорликка олиб келади, муайян ижтимоий тузилмалар характерини белгилайди, уларни ташкил этиш тамойиллари ва нормаларини мустаҳкамлайди. Г.Земмелнинг назарий қарашларини ХХ асрнинг 20-йилларида Чикаго мактабининг йирик вакиллари Роберт Парк (1864-1944), Эрнст Берджэсс (1886-1966), Албион Смолл (1854-1926)лар қўллаб-қувватлаганлар. Улар ижтимоий жараёнга ўзаро таъсирнинг ўзаро боғлиқ 4 та типи нуқтаи назаридан қараганлар: мусобақалар, конфликт, мослашиш ва ассимиляция. Конфликтлар ижтимоий ўзаро таъсирнинг бу типлари орасида марказий ўринни эгаллайди, мусобақадан мослашишга ва ассимиляцияга ўтиш ролини бажарадилар, шу тарзда ижтимоий ўзгаришларнинг муҳим манбаи ҳисобланадилар. Социологиянинг амалий мақсади - конфликтларни ҳамкорликка айланишига ёрдам қилиш, ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги уйғун муносабатларга таъсир этишдир. 3. Конфликтология ва марксизм

Х I Х асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошида конфликтологлар орасида К.Маркснинг (1818-1883) социологик назариясига бўлган қизиқиш яққол намоён бўла бошлади. Бунга сабаб марксча социология жамият тараққиёти жараёнлари ҳақидаги мавжуд тасаввурларга жиддий ўзгаришлар киритган эди. К.Маркс “Сиёсий иқтисодга танқид“ китобига ёзган сўзбоши си да (1859) тарихни материалистик тушунишга асос солган эди. Унинг фикрича, жамиятда инсонлар ўз эркларига ва онгларига боғлиқ бўлмаган ҳолда бир-бирлари билан зарур муносабатларга киришадилар. Бундай муносабатларнинг мавжудлиги уларнинг ижтимоий моҳиятини белгилайди. Маркс жамиятнинг тузилмасини қуйидаги 4 та асосий элементдан иборат деб билган : ишлаб чиқарувчи кучлар – ишлаб чиқариш муносабатлари – сиёсий устқурма - ижтимоий онг шакллари. Бу элементларнинг ўзаро таъсири ва мутаносиблигининг тартибга солинган тизими марксизм умумий социологик назариясининг асосини ташкил этади. Шу билан бирга , Маркс умумий соци о логик назарияни илмий асослантириб беришдан ташқари конфликтлар назариясининг барқарор тизимини ҳам ишлаб чиқди. Ижтимоий жараёнларни билишнинг барча даражаларида марксизм ижтимоий конфликтлар, коллизиялар ва антогонизмларни рўй бериши мумкин бўлган, кескин синфий кураш шароитида эса, жамият ҳаётининг муқаррар равишда содир бўладиган воқеликлари деб тан олган. Шу билан бирга марксизм ўз даврини тушуниш чегарасида қолиб кетган. Маркс келгусида жамият ҳаётида ижтимоий конфликтларни истисно қилиниши мумкинлигига ишонган. Сиёсий инқилоблар йўқ бўлиши, моддий неъматларнинг тўкинлиги ижтимоий муносабатларнинг табиатини кескин ўзгартириши, конфликтлар фақат саноат фабрикаси доирасида ўзаро муносабатлар даражасида қолиши мумкинлиги ҳақида фикр билдирган. Маркс ва Энгельс ўша даврдаги буржуазия ва пролетариатнинг синфий манфаатлари қарама-қаршилигини фақатгина ижтимоий инқилоб жараёнидагина ҳал қилинишига ишонганлар. Бундай ишониш уларни бу инқилобни амалга ошириш жараёнида юзага келиши мумкин бўлган аниқ масалаларни ишлаб чиқишга ундаган. Бу ҳолат конфликт муаммосига бевосита алоқадор бўлган бошқа бир қатор масалаларни ҳам келтириб чиқарди. Инқилоб нинг ҳаркатлантирувчи кучлари ва улар ўртасидаги муносабатлар диалектикаси, қуролли қўзғолонга раҳбарлик қилиш санъати ва ишчилар синфи тарафига иттифоқчиларни жалб этиш сиёсати,

аксилинқилобнинг олдини олиш ва тинч шароитда ишни ташкил этиш каби кўпгина масалаларни кун тартибига қўйиш ва ҳал этиш турли конфликтли вазиятларни марксча нуқтаи назардан аниқ таҳлил этишнинг тарихий тажрибасига мисол бўла олади. Маркс инқилобий ҳаракатга яққол устунлик берган. Унинг бу инқилобий жўшқинлиги уни буржуазиянинг муқаррар ўлимга маҳкумлиги ҳақида нотўғри хулосалар чиқаришга ва ислоҳотларга инқилобнинг қўшимча маҳсули деб қарашга олиб келди. ХХ асрнинг биринчи ярмида фанда яна бир йўналиш шаклландики, унинг вакиллари В.Парето, Г.Моск и , Ж.Сорель, Ф.Оппенгеймер, А.Бентли кабилар жамият ҳаётида содир бўладиган ўзгаришлар ва конфликтларни ўрганиш зарурлигига эътиборни қаратдилар. Италиялик тадқиқотчи Вильфредо Паретонинг (1848-1923) фикрича, элиталарнинг алмашиб туриши ва улар ўртасидаги кураш жамиятнинг моҳиятини ташкил этади. Кўп сонли ва турли конфликтлар жамиятнинг ривожланиш жараёни билан боғлиқ ҳолда мунтазам рўй беради, бироқ уларнинг роли ва аҳамияти ҳукмрон элита ривожланишининг муайян босқичига боғлиқ. Улар динамик мувозанатни таъминлаб, сиёсий тизимнинг барқарорлигига хизмат қилишлари мумкин, бироқ революцион характердаги туб ўзгаришларга ҳам олиб келишлари мумкин, бунда элиталарнинг ҳукмронлиги алмашиши рўй беради. Италиялик юрист Гаэтано Моск и (1858-1941) жамиятни икки синфга : барча давлат функциял арини ўз қўлига олувчи ва шу боис имтиёзларга эга ҳукмрон “сиёсий синф“га ҳамда уюшмаган кўпчиликни ташкил этувчи бошқарилувчи синфга бўлинишини абадий деб ҳисоблаган. Ҳақиқий ҳокимият доимо “сиёсий синф“ қўлида бўлган. Халқ ҳокимиятчилиги, ҳақиқий демократия ва социализм жамият қонунлари ва инсон табиати билан сиғишмайдиган утопиядир. Ҳокимият ҳеч қачон халқ ҳокимияти бўлмаган, энг яхши ҳолатда фақат халқ манфаатларига хизмат қилиши мумкин. У ҳукмрон элита қўлида муҳим қурол бўла оладиган, вақти етиб ҳукмрон синфни мулкий асосда эмас, балки ақл, қобилиятлари, маълумоти, хизмат кўрсатиш хусусиятлари асосида шаклланишини, ҳокимият тепасида шунга лойиқлар бўлишини таъминлай оладиган “илмий сиёсат“ни ишлаб чиқишга интилган. Бу давргача тарих синфлар курашидан иборат бўлиб қолаверади, бунда зўрлик ва конфликтлар ижтимоий барқарорлик ва ижтимоий ўзгаришлар жараёнида муҳим роль ўйнайди.

Француз файласуфи Жорж Сорель (1847-1922) ижтимоий тар а ққиёт жараёнида муҳим ўринни сиёсий курашга ва зўрликка ажратган. У зўрликни бошқарувнинг бошланғич асосий шакли ва тарихнинг энг олий ижодий асоси деб ҳисоблаган. Конфликтларнинг сиёсий концепциясини бир мунча бошқа типи германиялик Франц Оппенгеймер (1864-1943) томонидан ишлаб чиқилди. Уни кўпроқ давлатнинг келиб чиқиши масалалари ва унда кечадиган ижтимоий жараёнлар хусусиятлари қизиқтирган. Унинг фикрича, давлатнинг вужудга келишида иқтисодий сабаблар ҳал қилувчи роль ўйнамаган. У давлатни - “ бир гуруҳ кишилар - босқинчилар томонидан бошқа гуруҳ кишиларга - босиб олинганларга нисбатан зўрлик билан қўлланилган ҳуқуқий институт “ деб тушунган. У синфлар ва давлатнинг келиб чиқишини ички ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш омиллари билан тушунтирувчи назарияни кескин танқид қилиб, уларни “назария ва амалиётдаги барча ижтимоий иллатларнинг манбаи“ деб эълон қилган. Давлат фақат одамларни бўйсундириш ва қулликка солиш йўли билан вужудга келиши мумкин. Шу вақтдан бошлаб синфлар ўртасидаги муносабатлар моҳияти ўзгармай қолаверади. Фақат эксплуатация шакллари - жисмоний зўрликдан то иқтисодий ва сиёсий мажбурловга қадар - ўзгаради. Шундай қилиб, Х I Х-ХХ асрлар арафасида ижтимоий тараққиётнинг ижтимоий- сиёсий ва ҳуқуқий концепцияларида конфликт муаммосига бўлган назарий қизиқиш яққол кўринади. Унинг таҳлили асосан ижтимоий дарвинизм ва марксизм, ғарб социологияси, сиёсатшунослиги ва юриспруденцияларининг методологик қоидалари асосида амалга оширилган. Бу илмий йўналишларнинг методологик хусусиятлари муайян даражада конфликт каби мураккаб ҳодисанинг моҳиятига кириб боришдаги ҳам кучли, ҳам заиф томонлари билан белгиланади. Бу давр ижтимоий тараққиёт назарияларида билдирилган асосий ғоялар ҳақида сўз юритганда умумийлик хусусиятига эга бўлган ва юридик конфликтнинг ҳозирги замон концепциялари учун ўз долзарблигини сақлаган ғояларни ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқдир, яъни : 1) конфликтни одатдаги ижтимоий воқелик эканлигига қатъий ишониш. Инсон ва жамият табиатининг ўзига кўпгина ва турли конфликтли вазиятларни муқаррар тарзда юзага келтирувчи биологик, руҳий, ижтимоий , сиёсий ва бошқа қатор омиллар хосдир; 2) конфликтлар ижтимоий тараққиёт жараёнида қатор ижобий функцияларни бажарадилар. Улар жамият ҳаётининг умумий тараққиётини таъминлайдилар, ижтимоий тузилмалар бирлигини сақлашга, умумаҳамиятли нормалар ва ижтимоий қадриятларнинг қарор топишига ёрдам қиладилар;

3) ижтимоий тараққиётнинг конфликтли вазияти билан бу ҳолатни юзага келтирган ижтимоий тузилма типи ўртасидаги боғлиқлик ва алоқадорлик тушунилади, яъни тузилмавий конфликт ҳолати аниқланади; 4) ҳукмрон озчилик билан бошқариладиган тобе кўпчилик ўртасидаги қарама- қаршилик муқаррар ва абадий ҳодиса бўлиб, унинг ҳар қандай келишмовчиликлар, коллизиялар, конфликтларни юзага келтириши ҳақидаги тезис илгари сурилади; 5) жамият ҳаётининг иқтисодий , сиёсий, маънавий соҳаларидаги ўзгаришлар билан бу ўзгаришлар натижасида вужудга келадиган конфликтли вазиятлар ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғлиқлик мавжудлиги, яъни функционал конфликт ҳолати аниқланади ; 6) муайян ижтимоий мувозанатни яратувчи конфликтлар ёрдамида турли ижтимоий гуруҳларнинг бир хил бўлмаган манфаатлари ўзаро тенглаштирилган вақтда ижтимоий тараққиёт жараёнидаги динамик мувозанат ҳолати тадқиқ этилади. 4.Конфликтлар ҳақидаги ҳозирги замон концепциялари Энг янги даврга келиб конфликтлар назарияси янада ривожлантирилди. Конфликтларни тадқиқ қилишнинг назарий жиҳатларини ишлаб чиқишда америкалик социолог Толкотт Парсонс (1902-1979) томонидан асослантирилган ташкилотнинг тузилмавий функционал модели муҳим ўрин эгаллайди. У жамиятга инсонлар ўртасидаги муносабатлар тизими, нормалар ва қадриятларга уни боғловчи бўғин деб қараган. У қуйидаги қоидаларга амал қилган: а) ҳар қандай ижтимоий тизим нисбатан барқарор, доимий ва яхши ташкил этилган тузилмадан иборат ; б) бу тизимнинг ҳар бир элементи муайян функцияни бажариши билан тизим барқарорлигини сақлашга ўз улушини қўшади; в) бу ижтимоий тузилманинг амал қилиши зарур барқарорлик ва ҳамкорликни таъминловчи жамият аъзоларининг қўллаб-қувватлашига асосланади. Парсонснинг фикрича, ижтимоий ҳаракатнинг меъёрий компоненти қуйидаги тўртта даражада намоён бўлади: организм, шахс, ижтимоий тизим, маданият. Конфликтнинг бўлиши ижтимоийлашув жараёнининг ўзида мавжуд, бунда инсон нафақат ижтимоий тизимнинг намоён бўлиш усулларига, шунингдек, тегишли маданиятнинг меъёрлари ва қадриятларига ҳам жалб қилинади. Ижтимоийлашув жараёнида организмнинг ички физиологик эҳтиёжлари билан инсоннинг ижтимоий муносабатлардаги эҳтиёжлари ўртасида шаклланадиган номувофиқлик, муайян танглик конфликтга айланиши мумкин.

Бунда ижтимоий тизимнинг ички қарама-қаршилигини, ва демак, конфликтларни вужудга келишининг реаллигини тан олиниши жуда муҳим эди. Бироқ , умуман олганда, Парсонс тизим элементлари ўртасидаги конфликтсиз , “уйғун“ муносабатлар тарафдори бўлган. У конфликтни ижтимоий аномалия, ўзига хос касаллик ва уни енгиш зарур деб ҳисоблаган. Ижтимоий конфликт табиатига нисбатан Парсонс томонидан билдирилган нуқтаи назар ХХ асрнинг 30-40-йилларида “кишилар муносабатлари “ мактаби вакиллари томонидан қўллаб-қувватланган. Улар ҳам саноати ривожланган мамлакатлар қуриши керак бўлган жамиятнинг табиий ҳолати уйғунлик ва ижтимоий консенсус ҳолати бўлиши лозим деб ҳисоблаганлар. Бу мактабнинг йирик вакили, Гарвард университети профессори Элтон Мэйо (1880-1949) “ҳозирги замоннинг бош муаммоси“ бўлган “саноатда тинчлик“ни ўрнатишга ёрдам қилиш зарур деб таъкидлаган. У конфликтни хавфли “ижтимоий иллат“ деб билган. Ундан иложи борича қочиш керак, “ижтимоий мувозанат“га ва “ҳамкорлик ҳолати“га интилиш керак. Турли мамлакатлар олимлари ҳеч бир нуқсонсиз фаолият кўрсатадиган ва бошқариладиган ташкилотларда ҳам конфликтлар пайдо бўлишига эътибор қаратганлар. Бу ҳолат барқарор консенсусни таъминлашга қодир қандайдир ижтимоий тизим модели борлигига шубҳаланишга олиб келди. Шу билан бирга конфликтларга ўсиб ўтувчи ижтимоий зиддиятларнинг табиий муқаррарлиги ва қонуний характер касб этишини ҳисобга олиш зарурлигини тушуниш ҳам мустаҳкамланиб борди. Натижада ХХ асрнинг 50-йилларида А Қ Ш, Германия, Франция ва қатор ғарб мамлакатларида конфликтнинг ҳозирги замон концепциялари шаклланди ва кенг тарқалди. Ҳозирги замон тадқиқотчиси америкалик Льюис Козер 1956 йилда нашр қилган “Ижтимоий конфликт функциялари“ номли китобида конфликтли муносабатларсиз ижтимоий гуруҳлар мавжуд бўлмаслигини ҳамда ижтимоий тизимларнинг амал қилиши ва алмашинишида конфликтларнинг ижобий амалий аҳамият касб этишини тўғридан-тўғри кўрсатди. Унинг фикрича, бутун жамиятнинг барқарорлиги унда мавжуд конфликтли муносабатларнинг миқдорига ва улар ўртасидаги алоқалар типига боғлиқ. Л.Козернинг ижобий-функционал конфликт назариясининг моҳияти шундаки, конфликтлар жамият учун бегона, аномал ҳодиса эмас ; улар ижтимоий тизим ички ҳолатининг, ундаги алоҳида шахслар ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги одатий муносабатларнинг элементи, маҳсулидир. Унинг фикрича, конфликтлар муҳим

функцияларни бажарадилар, улар вақти-вақти билан жамиятдаги таранг вазиятни юмшатиш, алоҳида шахслар ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги зиддиятлар ва коллизияларни ҳал этиш усули сифатида зарурдир. Немис социологи Ральф Дарендорф жамиятнинг конфликтли модели концепциясини ишлаб чиққа н . Унинг 1965 йилда чоп этилган “Синфий тузилма ва синфий конфликт“ асарида ҳар бир жамият ҳукмронликка, мажбурлаш ва бўйсунишга асосланган деб ҳисоблайди. Қ арама-қаршиликлар, конфликтларнинг бўлишига сабаб , фақат одамларнинг ижтимоий нотенгликка маҳкумлиги эмас, шу билан бирга ҳокимият, шон-шуҳрат, авторитет учун бўлган кураш, бошқарув муносабатларидаги нотенг мавқега эга бўлишдир, бунда бир хил одамлар фақат буйруқ бериш ҳуқуқига, бо ш қа одамлар бу буйруқларни бажаришга ва бўйсунишга мажбурдирлар. Дарендорф конфликтларни ижтимоий ҳаётда бартараф этиб бўлмайди ган ва ҳар қандай иерархик тизимга хос хусусият деб ҳисоблайди. Бироқ, одамлар конфликтларни тартибга солиш имкониятига эгадирлар. Бунинг учун учта шартнинг бўлиши зарур: биринчи дан, конфликтлашувчиларнинг тафовутлан ишини ва қарама- қаршилигини тан олиш ; иккинчи дан, тарафларнинг, шу жумладан , жамиятнинг уюшганлик даражаси қанчалик юқори бўлса, битимга келишиш шунча енгил бўлади ; учинчи дан, конфликтда иштирок этувчи тарафлар ўртасидаги муносабатларни сақлашга олиб келувчи муайян қоидаларнинг ўзаро мақбуллиги. Конфликтларнинг умумий назарияси деб номланган концепцияга америкалик социолог ва иқтисодчи Кеннет Боулдинг асос солган. У ҳам конфликтлар ҳамма ерда учраши, одамлар ўзига ўхшаганларга нисбатан доимий душманлик қилишга ва кураш олиб боришга интилишларини кўрсатиб, зўрлик ишлатиш эскалацияси инсон табиатида ётади деб билган. Шу билан бирга конфликтлар умумий хусусиятлар билан пайдо бўлади ва ривожланади, ягона элементлар орқали намоён бўлади деб кўрсатган ҳамда уларни ижтимоий шароитлардан ажратиб бўлмаслигини , уларнинг олдини олиш ва енгиш мумкинлигини таъкидлаган. Боулдинг фикрича, конфликтларни барҳам топтиришга қаратилган “ижтимоий терапия“ асосини учта нарса ташкил қилади : юзага келувчи қарама-қаршиликлар сабабини тушуниш ; уларни тугатишнинг келишилган усулларини оқилона танлаш ; инсонларнинг маънавий такомиллашуви . Конфликтнинг ҳозирги замон концепцияларида кишиларнинг ҳар қандай ҳаракатлари, шу жумладан, конфликтли ҳаракатлари ҳам ижтимоий моҳият касб этиши, уларнинг у ёки бу даражада ижтимоий муҳит билан боғлиқлиги ҳақида фикр

мавжуд. Конфликтни, унинг сабабини, намоён бўлиш соҳаси ва шаклини, тартибга солиш усулини фақатгина жамият , айниқса, инсон табиатини, ижтимоий муносабатлар моҳиятини ва инсонларнинг ўзаро муносабатларга киришиш қонуниятларини чуқур англаш асосида тушуниш мумкин. “Инсон“ мезони, инсон моҳияти, унинг жамиятда тутган ўрни ва ижтимоий тайинланиши ҳақидаги масалалар ҳозирда ҳам конфликтларни тушунишда белгиловчи муҳим асосдир. Ҳозирги замон конфликт тадқиқотларида иккита асосий йўналиш узил-кесил шаклланган. Биринчи йўналиш Fарбий Европада( Франция, Голландия, Италия, Испания) кенг тарқалган бўлиб, у конфликтларни ўрганиш билан шуғулланувчи институтлар фаолияти билан боғлиқ. Иккинчи йўналиш А Қ Шда кенг тарқалган бўлиб, тинчлик муаммолари ни тадқиқ этувчи институтлар фаолияти билан боғлиқ. Бу институтларнинг мақсадлари бир-бирига жуда ўхшаш, бироқ уларга турли методологик ёндошувлар асосида эришилади. Бир хил тадқиқотларда ғалабага эришиш йўллари ҳақида фикрлар бирламчи аҳамиятга эга, яъни: “Тинчликни хоҳласанг, урушни ўрган“. Тинчликни тадқиқ қилувчи институтлар ходимлари тинчлик ва келишув муаммоларига биринчи даражали аҳамият берадилар. Конфликтлар ва уларни ҳал қилиш йўлларига бўлган умумий қизиқишнинг ортиши шу даражага етдики, сиёсий фанлар Халқаро ассоциациясининг Бутун жаҳон конгресси (Сеул,1997) мазкур масалага бағишланди. Собиқ Совет Иттифоқида ижтимоий конфликт муаммолари узоқ йиллар давомида ижтимоий фанлар учун ёпиқ мавзу бўлиб келди. Гарчи турли даражадаги конфликтларнинг муайян турларини ҳуқуқий фанлар анъанавий тарзда ўрганган бўлсалар-да ( халқаро ҳуқуқ - давлатлар ўртасидаги конфликтларни, фуқаролик ҳуқуқи – мулкий низоларни, жиноят ҳуқуқи – жиноий вазиятларни ўрганган), юридик конфликтология фан сифатида умуман ривожланмаган. Ҳозирда дунё мамлакатларида ва МДҲ давлатларида конфликтнинг умумтан олинган назарияси узил-кесил ишлаб чиқилмаган, конфликтологиянинг аҳамияти ва ўрнини тавсифловчи методологик ёндошувларда жиддий тафовутлар мавжуд. § 3. Юридик конфликтология фанининг методлари Конфликтли вазиятларни ҳал этишда куч ишлатишга бўлган ёндошувнинг инкор этилиши. Ҳар қандай фан муайян методга, яъни ўрганадиган ҳодисалар ва жараёнларни билишнинг усули (ёки усуллари йиғиндиси)га эга. Юридик конфликтология фан сифатида жадал шаклланиш босқичида. Шу боис унга тайёр,

мукаммал ҳақиқатлар ва билимлар мажму и сифатида қараш мумкин эмас. Унда ҳали давлат-ҳуқуқий амалиётнинг кўп қийин муаммоларини ҳал қилишга йўналтирилган методлар ва йўлларнинг кенг тизими узил-кесил қарор топмаган. Юридик конфликтология психология, ҳуқуқ назарияси, ҳуқуқ социологияси тамойиллари асосида олиб бориладиган илмий тадқиқотларнинг комплекс йўналиши бўлганлиги сабабли бу фанларда мавжуд бўлган илмий билишнинг методологик тамойиллари ва усулларидан фойдаланади. Ўз навбатида у нинг ўзи бу фанларни ўз тадқиқотларининг натижалари ва методологик ютуқлари билан бойитади. Методология демократик жамият учун энг мақбул бўлган ҳамкорлик стратегиясини, конфликтларни келишиш орқали ҳал этиш, консенсусга эришиш йўлларини назарда тутади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб , юридик конфликтологиянинг муҳим методологик тамойили - конфликтли вазиятларни ҳал қилишда куч ишлатишни инкор этиш эканлигини таъкидлаш ўта муҳимдир. Инсониятнинг тарихий ўтмиши зўрликнинг оқибатда беҳуда эканлигини тушунишга, мақбул ва муқобил қарорларни изла б топишга ундайди. Асосий ёндошувлар. Фан методологияси. Илмий методологияга фалсафий дунёқараш билан белгиланувчи тадқиқотнинг муайян бош тамойиллари, мантиқий усуллари ва махсус методларини қўллаш сифатида қараш мумкин. Юридик конфликтологиянинг методологик асоси етарли даражада мураккабдир. У умумлашганлик даражаси ва билиш вазифаларига қараб турлича усулларни ўз ичига олади, яъни: - барча аниқ фанларда ва илмий билишнинг турли босқичларида қўлланиладиган умумий фалсафий методлар ; - муайян ҳуқуқий ҳодисалар ва жараёнларни билишда фойдаланиладиган махсус ёки хусусий методлар: статистик, аниқ-социологик, қиёсий-ҳуқуқий, психологик, математик методлар. Фалсафий таълимотга кўра, ҳиссий ва назарий ёндошувлар илмий билишнинг асосий ёндошувлари, илмий билишнинг икки бош шаклларидир. Ҳиссий ва назарий ёндошувларнинг фарқланиши негизида илмий билиш, юридик соҳада эса ҳуқуқ ва давлат ҳодисаларини, шунингдек конфликтли жараёнларни ажратиб ўрганиш ётади. Биринчи йўналиш бевосита объектга йўналтирилади, кузатув ва эксперимент маълумотларига таянади, иккинчиси конфликтологияни ўрганиш ва тушуниш жараёнини ривожлантириш ҳамда такомиллаштириш билан боғлиқ ва объектив борлиқни ҳар томонлама ва мукаммал билишни ўз мақсади деб билади. Иккала

ёндошув ўзаро алоқадор ва бири иккинчисини тақозо этади. Ҳиссий ёндошув кузатув ва эксперимент натижасида янги маълумотларни аниқлашга қаратилади, назарий тадқиқотнинг ривожланишига туртки бўлади, унинг олдига янги вазифаларни қўяди. Назарий ёндошув фаннинг назарий мазмунини бойитади ва ривожлантиради, янги истиқболларни белгилайди, фактларни изоҳлайди, ҳиссий тадқиқотларни умумлаштир а ди ва йўналтиради. Мантиқий ва тарихий методлар фаннинг мавҳумликдан аниқликка ўтиши билан боғлиқ. Улар назариянинг мазмунини ташкил этувчи тушунчалар, таърифлар, категорияларни ишлаб чиқишнинг тартиби ва кетма-кетлигини белгилайди. Конфликтларни ўрганишда қайси метод ёки ёндошув қўлланилмасин, улар ижтимоий-ҳуқуқий ҳодисаларнинг ривожланиш диалектикасини эътиборга олиши керак. Фан категориялари. Диалектика қонунлари ҳуқуқий тадқиқотларда муҳим аҳамият касб этувчи билишнинг мантиқий воситалари билан узвий алоқада бўладилар. Масалан, анализ ёрдамида яхлит ҳуқуқий тизим алоҳида таркибий қисмларга бўлинади (ҳуқуқ нормалари, ҳуқуқбузарлик, юридик фактлар ва ҳ.) , уларнинг ҳар бири мустақил ўрганилади, сўнг барча қисмлар синтез ёрдамида ўзига хос жиҳатлари билан умумлаштирилади. Диалектиканинг асосий категориялари - умумий белгилар ва алоқадорликни акс эттирувчи тушунчалардир, яъни бу белгилар ва алоқадорлик ижтимоий ҳаёт ҳодисалари ва предметларига ҳеч бир истисносиз тааллуқли бўлади, демак, юридик конфликтларга ҳам хос хусусиятлардир. Сербиялик олим Р.Лукичнинг таъкидлашича, “Ҳуқуққа хос махсус методларни қўллаш учун зарур билимларга эга бўлмаган “соф“ диалектикдан яхши юрист чиқмайди. Шунингдек, фақат махсус, соф профессионал методлар доирасида қолиб ҳуқуққа энг умумий, диалектик метод нуқтаи назаридан ёндошмаслик ҳам яхши юрист учун хос бўлмаган хусусият ҳисобланади“ 1 . Асосий фалсафий категориялар бўлиб, якка ва умумий, саба б ва оқибат, зарурият ва тасодиф, мазмун ва шакл, моҳият ва ҳодиса, имконият ва борлиқ каби жуфт категориялар киради. Масалан, сабаб ва оқибат категорияларини ўрганиш шуни кўрсатадики, “ижтимоий муносабатлар - ҳуқуқ нормалари“ нисбатида ижтимоий муносабатлар - сабаб, ҳуқуқ нормалари - оқибат сифатида намоён бўлади. Ҳуқуқни қўллаш жараёнида инсоннинг ҳақиқий фактик хулқ-атвори юридик нормани 1 Қаранг : Лукич Л. Методология права. М.,1981. С.43.

қўллаш учун сабаб (асос) бўлади. Ҳуқуқ нормаси ва унда назарда тутилган юридик оқибатлар хулқ-атворга нисбатан оқибат ҳисобланади. Методлар. Юридик конфликтология илмий билишнинг махсус ва хусусий методларидан фойдаланади. Юридик билимнинг бир тармоғи сифатида юридик конфликтология тафаккурнинг мавҳум фаолияти натижалари акс этган ҳуқуқ моҳияти, мазмуни ва шакллари, бир бутун ҳуқуқий тизимни ва қонунчиликни такомиллаштириш, ҳуқуқ ижод этишнинг умумий илмий тушунчаларисиз, ҳуқуқ тадбиқ этиш, уни шарҳлаш, ҳуқуқий муносабатлар, қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот, ҳуқуқий хулқ-атвор ва юридик жавобгарлик, шунингдек, демократия, жамиятнинг сиёсий ташкилоти, давлат, унинг моҳияти, мазмуни ва шакллари, механизми ва функциялари, ҳуқуқ ижод этиш ва ҳуқуқ қўллаш фаолияти каби категорияларсиз ривожланиши мумкин эмас. Фаннинг умумий категориялари хусусий методларни инкор этмай, балки тақозо этади. Мантиқий метод ҳуқуқни мантиқий ўрганиш , изоҳлаш воситалари ва усулларини ўз ичига олади, тафаккур шаклларига ва диалектика, мантиқ қонунларига асосланади. Мантиқ қонунларининг ҳар бири (айният, қарама-қаршилик, учинчисини истисно этиш, етарли асослантириш ва ҳ.) ҳуқуқ хусусиятларини ифодалаш орқали ҳуқуқда ўзини тўла намоён этади. Барча асосий ҳуқуқий ва тартибга солиш жараёнлари ( энг аввало, ҳуқуқ ижод этиш ва ҳуқуқ ни қўллаш) тушунчалар, хулосаларни таҳлил этиш қоидалари - тафаккур шакллари билан қатъий мос ҳолда амалга оширилади. Ҳуқуқдаги конфликтли ҳолатларни ўрганишда ва тушунишда мантиқ воситаларидан фойдаланиш қонунчиликни шакллантиришда зиддиятларга йўл қўймасликка, мантиқан зиддиятли бўлмаган ва шу билан ҳуқуқнинг энг самарали тизимини бунёд этишга, юридик нормаларни тўғри ва ўринли қўллашга имкон беради. Қ иёсий метод юридик тушунчалар, ҳодисалар ва жараёнларни таққослашни ҳамда улардаги ўхшаш ёки фарқланувчи жиҳатларни аниқлашни тақозо этади. Таққослаш натижасида яхлит ҳуқуқий тизимнинг ёки алоҳида ҳуқуқий институтлар ва нормаларнинг, уларнинг уйғунлик ва мувофиқлик сифат ҳолати аниқланади. Социологик(аниқ-социологик) метод юридик конфликтларнинг турли хилларини, қабул қилинадиган қарорларнинг қандай натижа беришлигини, шунингдек, ҳуқуқий тартибга солиш ёки ҳуқуқий муҳофазанинг ишончлилиги ва ўз

вақтида бўлишини ўрганишда самарали фойда бериши мумкин. Бундай метод кўпгина анъанавий муаммоларга ижтимоий амалиёт талабларини эътиборга олган ҳолда чуқур ёндошиб қолмай, балки шу билан бир қаторда янги муаммоларни ҳам келтириб чиқаради. Гап шундаки, бозор муносабатларига ўтиш жараёнида фақат давлат ва ҳуқуқнинг хусусиятлари ва ривожланиш тенденцияларини, умумий қоидаларини, тамойилларини аниқлаш етарли эмас. Бунда бу омиллар реал муносабатларда қандай амал қилиши мумкин, давлат-ҳуқуқий тизимнинг бутун ҳолида ва тизим доирасида уни ташкил этувчи элементларнинг ҳар бирини самарали амал қилишини таъминлаш қандай йўллар билан эришилади каби масалалар ечимини топиш керак. Конфликт муамммосини ўрганишдаги илмий ёндошув ҳавола этилаётган тавсияларнинг ҳуқуқий соҳадаги қарорларнинг ижтимоий аҳамияти ва оқибатларини тўла баҳолай олишга имкон берувчи барча - ижобий ёки салбий бўлиши мумкин ижтимоий омилларни атрофлича ўрганиш ва ҳисобга олиш асосида ишлаб чиқилишини талаб этади. Бу ҳолларда ҳуқуқий материал мавҳум категориялар даражасида эмас, балки аниқ фактлар асосида қаралади. Ҳуқуқни ўрганишдаги социологик метод статистик маълумотлар ва турли хил ҳужжатларни таҳлил этиш, ижтимоий-ҳуқуқий эксперимент, аҳоли ўртасида сўровнома ўтказиш , маълумотларни қайта ишлашнинг математик ва статистик методлар и ни ўз ичига олади. Қ онунчиликни ривожлантириш, ҳуқуқни қўллаш, жиноятчилик билан курашиш фаолиятини яхшилаш фақат кундалик ҳуқуқий ҳаётнинг ишончли фактларига таянган ҳолда олиб борилсагина асослантирилган ва ҳақиқий бўлади. Ҳуқуқий соҳада социологик методнинг қўлланилиши юридик фан таркибида нисбатан мустақил тармоқ бўлган ҳуқуқ социологиясини шаклланишига олиб келди. Социологик мактаб намоёндаларининг фикрича, давлат ҳуқуқни ижод этмайди, балки жамиятнинг ўзида вужудга келадиган ва ривожланадиган ҳуқуқни “кашф этади“, холос. Бундай ёндошув жамиятда рўй берувчи ҳақиқий жараёнларни ўрганишга эътиборни йўналтиради. Ҳуқуқ социологияси ҳуқуқий ҳодисаларни ўрганишнинг бир қатор методларидан фойдаланади, масалан, қонун чиқариш фаолияти ва жараёни (“қонунчилик социологияси“), судьялар корпуси ва карьерасининг социологик жиҳатларини, аҳоли алоҳида гуруҳининг ҳуқуққа ва ҳуқуқ институтларига бўлган муносабатлари ни ўрганиш. Бунда юридик конфликтология учун кам аҳамиятли

бўлмаган ҳуқуқий маълумотлар, шунингдек, ҳуқуқ соҳасида аниқ тадқиқотларни олиб боришнинг методологик тажрибаси тўпланади. Тадқиқот предметининг мураккаблашуви ва кенгайиб бориши, амалиёт қўяётган янги талаблар борган сари тадқиқотнинг ишончли ва қатъий методлари бўлган математик, математик-статистик, моделлаштириш каби методларини қўллашни тақозо этади. Мантиқий математик ва статистик методлар ҳар қандай, шу жумладан, ҳуқуқ тизимларида муайян статистик қонуниятларнинг, миқдорий кўрсаткичларнинг мавжудлиги билан боғлиқдир. Математик метод ҳуқуқий ҳодисалар ва жараёнларни назарий (мантиқий) ва тарихий тадқиқ қилишнинг юқори даражасини тақозо қилади. Шундай қилиб, муайян аниқ методни танлаш, ундан самарали фойдаланиш тадқиқот предмети ва вазифалари билан узвий боғлиқдир. Энг кўпроқ тизимли метод ҳуқуқни, қонунни, унинг жамият билан конфликтлашувини комплекс жараён сифатида ўрганишга имкон беради. Тадқиқот предметига нисбатан мавҳум танланган метод билимнинг ортишига олиб келмайди, бироқ тадқиқот методи тўғри танланса ва ундан оқилона фойдаланилса, у тадқиқотнинг билиш фаолиятига сезиларли хизмат қилади, унинг илмий ва амалий самарадорлигини оширади, тўпланган фактик маълумотларни баҳолаш ва тизимлаштиришга, келажак истиқболни белгилашга ёрдам қилади.

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б.

Похожие

Юридик конфликтология

«Узбекистон Республикасида юридик хизмат» уқув фанининг предмети, услублари ва аҳамияти

Юридик психологиянинг долзарб вазифалари ва предмети

Рим ҳуқуқи фанининг предмети ва манбалари

Психология фанининг предмети, мақсади ва вазифалари