Психология фанининг предмети, мақсади ва вазифалари - Юриспруденция - Рефераты

Психология фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Психология фанининг предмети, мақсади ва вазифалари Режа: 1. Психология нимадан бахс қилади. 2. Психик ҳодисалар. 3. Илк психологик билимлар. 4. Психологиянинг мақсади. 5. Психология фанининг вазифалари.

Жаҳон фанларининг муайян қонуниятларга асосланиб туркумларга киритилишига кўра, психология фани бу тизимда нуфузли ўрин эгал-лашига барча объектив шарт ва шароитлар етарлидир. Қатьий ишонч билан айтилган фикрнинг замирида бир қатор муҳим ҳам табиий, ҳам ижтимоий омиллар ётиши шак-шубҳасиздир. Чунки психология фани инсонияттомонидан кашф қилинган фанларнинг ичида энг мураккаб бўлиб, биосфериктаълимотдан келиб чиққан ҳолда психика юксак даражада ташкил топган материянинг хусусиятини акс эттирувчи категория сифатида ўрганилиб келинган. Психология фаниниг бошқа фан соҳаларидан фарқли томони шун-дан иборатки, унинг амалий, татбиқий жиҳатлари мавжуд бўлиб, иж-тимоий турмушнинг барча жабҳаларида бевосита қатнашади, муайян даражада таъсир ўтказади. Психология бошқа фанлардан фарқли ўлароқ ўзтатбиқий маълумотлари, натижаларининг кўпқирра, кўпёклама эканлиги билан тубдан ажралиб туради ва мутлақо бошқа сифат кўрсатки-чига эга. Айниқса, бу борада ўзини ўзи бошқариш алоҳида аҳамият касб этади, шунинг учун у табиатни ўрганиш илмидан тафовутланиб, ўзининг психик жараёнлари, функциялари, ҳолатлари, ҳиссиёти, иро-даси, характери, темпераменти кабиларни бошқаришда ўз аксини то-пади. Инсон ўзини англай бориб, ўз инсоний хислати, хусусияти, си-фати, хулқини ўзгартириш имкониятига эга бўлади. Ҳозирги кунда жаҳон психологияси фани ўзини ўзи бошқариш ва такомиллаштириш, ўзини ўзи қўлга олиш, ўзига ўзи буйруқ бериш, ўзини ўзи тарбиялаш бўйича бой материаллар тўплаган, бу эса ўз навбатида инсон муносабати, мақсади, ҳолати, кечинмалари ўзгари-ши ва янгидан яралиши ҳақида илмий-татбиқий маълумотлар бера-ди, кундалик турмуш психологияси ранг-баранглигини таъминлаб туради. Психология инсон психикасини аниклаш, шакллантириш, янги шароитга кўчириш, такомиллаштириш, ривожланиш динами-касини таъминлаш, янги сифат босқичига ўтишини қайд қилиш им-конияти борлиги билан ўта амалий,

татбиқий фанга айлангандир. Психология фанининг соҳалари унинг амалиёт учун муҳим аҳамият касб этишидан далолат беради (ҳуқуқшунослик психологияси, кли-ник психология, меҳнат психологияси, савдо психологияси, социал психология, педагогик психология, махсус психология, спорт психо-логияси ва ҳоказо). Психология амалий, татбиқий жиҳатдан ўз пред-метига эга бўлиб, амалий социал психолог, инженер (муҳандис) пси- холог, оилавий психотерапевт, тиббиёт психологи, мактаб психологи каби соҳаларни ўз ичига қамраб олгандир. Юқорида билдирилган фикрларга якун ясаб, шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, психология фани кўҳна тарихга эга бўли-шига қарамай, у жуда навқирон фандир, чунки илмий психология немис психологи В. Вундт томонидан 1879 йилда Лейпциг (Германия) университетида асос солинган биринчи экспериментал лабора-тория очилишидан бошланади. Шунинг учун эндигина рефлексияни (лотинча гепехиз ўзининг руҳий ҳолатини таҳлил қилиш дегани) ил-мий жиҳатдан ўрганишни психология фани предмети таркибига ки-ритиш даври (мавриди) келди. Психология фани табиатшунослик фанлари ва фалсафа негизида пайдо бўлган бўлиб, то ҳанузгача унинг на гуманитар, на табиий фанлар қаторига киритилиши аникдангани йўқ, лекин шунга қарамасдан, уни ҳар иккала йўналишдаги соҳалар бўйича тўпланган маълумотлар, қонуниятлар бирлашувининг маҳсули деб аташ мумкин. Аммо пси-хологиянинг таркибида ҳам гуманитар, ҳам ижтимоий билимлар мав-жуд бўлишидан қатъи назар, у алоҳида хусусиятга эга бўлган муста-қил фандир. Бизнингча, (Э.Ғ), унинг моҳиятини ёритиш учун бошқа манбага мурожаат қилиш ҳақиқатга яқинроқ маълумот бериши эҳти-мол. Чунки психология фани яққол инсон фазилати, муайян тарақ-қиёт хусусиятлари, механизмлари, қонуниятлари, ўзига хослик, ало-ҳидалик, яккаҳоллик табиати юзасидан баҳс юритади. Психология фанини тахдил қилишда унинг қай фан соҳаси билан алоқасини аниқ-лашдан кўра илмий ва кундалик турмуш психологияси ўртасидаги муносабат тўғрисида мулоҳаза юритиш мақсадга мувофиқдир. Маъ-лумки, ҳар қандай

фан негизида одамларнинг турмуш ва амалий таж-рибаси муайян даражада ўз аксини топган бўлади. Масалан, кимё предмети моддаларнинг хусусиятлари, уларнинг зичлиги, оғирлиги, ўзаро бирикуви тўғрисидаги кундалик турмуш билимларига суянади, математика фани сонлар, миқцорий муносабатлар, геометрик шакл-ларнинг хоссалари, тригонометрик функциялар ҳақидаги инсон тасаввурлари асосига қурилади. Лекин психология юзасидан ана шун-дай мулоҳазалар юритиш ёки билдириш мумкин эмас, чунки, унинг замирида тубдан бошқача ўзига хослик ётади. Ҳар қайси шахс кунда-лик турмушнинг ўзига хос психологик билимларини эгаллаган бўлиб, ўз савияси, салоҳияти билан турлича камолот кўрсаткичига эгадир, ҳатто турмуш тажрибасида тўпланган билимлар илмий психологик билимлардан устунроқ туриши ҳам мумкин (Қари билганни — пари билмас). Чунки йирик ёзувчилар (шахслараро муносабат ва муомала, мулоқот хусусиятлари юзасидан кузатувчанликка эгадирлар), врач-лар, ўқитувчилар, руҳонийлар, савдогарлар узлуксиз равишда киши-лар билан муомалага киришишлари натижасида уларнинг ички дунё-си ва хулқ-атворига оид билимлар билан юксак даражада қуроллан-гандирлар. Лекин ҳар қандай инсонда ҳам озми ёки кўпми психоло-гик билимлар мавжуддир, бунинг далили сифатида одамларнинг бир -бирларини тушунишлари, таъсир ўтказишлари, хулқ-атвор оқибати-ни олдиндан башорат қилиш, кишининг яккаҳол хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда унга ёрдам кўрсатишни таъкидлаб ўтишнинг ўзи кифоя. Одатда, шахснинг хусусиятлари, сифатлари, фазилатлари, хислат-лари, хулқ-атворлари, хатти-ҳаракатлари бўйича турмуш шароитида-ги билан фан оламидагилар (ҳатто илмий тушунчалар, атамалар) ўзаро ўхшаб кетса-да, лекин илмий психологик мазмун, моҳият, мажмуа ўзининг тузилиши, таркиби, аниклиги, мантиқан изчиллиги, маъно-нинг йиғиқлиги билан кескин ажралиб туради. «Психология» (юнонча psiyuxi) сўзини ўзбек тилига таржима қилсак, у «жон», «руҳ» ҳақидаги «фан, таълимот» деган маъно англа-

тади . Бироқ ҳозирги даврда «жон» тушунчаси ўрнига «психика»ни қўллашда давом этмоқдамиз. Лингвистик нуқтаи назардан «жон», «психика» тушунчалари айнан бир хил маънони билдиради. Лекин «психика» тушунчаси бугунги кунда «жон»дан кенгроқ кўламга эга бўлиб, ҳам кўзга кўринувчи, ҳам кўзга кўринмовчи томонларини ўзида акс эттиради. Психиканинг таркибий қисмлари фаолият, хулқ, муо-мала яққол намоён бўлиш хусусиятига эга бўлса, билиш жараёнлари, психик ҳолатлар, ички кечималар, ижодий режалар, илмий фаразлар мияда мужассамлашгани учун улар кўзга кўринмайди. Психология фанининг кейинги даврдаги тараққиёти улар ўртасида бир талай та-фовутларни келтириб чиқарди. Психика тўғрисида дастлабки тасаввурга эга бўлиш учун даставвал психик ҳодисалар моҳияти билан танишамиз. Одатда, психик ҳоди-салар деганда ички, субъектив тажриба фактларнинг (воқеликнинг) намоён бўлиши тушунилади, бошқача сўз билан айтганда, психика ҳаётнинг сезги, идрок, хотира, тафаккур, хаёл каби ҳар бири алоҳида олинган яққол шаклларидан иборатдир. Субъектив ҳодисаларнинг асосий хусусияти — уларнинг бевосита субъектга тааллуқлилигидир. Агар инсон идрок қилса, сезса, фикрласа, эсласа, хоҳиш билдирса, албатта ана шу ҳодисаларни бир давр- нинг ўзида тушуниб (кузатиб) ҳам туради. Инсон интилса, иккилан-са, бир қарорга келса, биз уларнинг барчасини содир бўлаётганлиги-ни англаб турамиз ҳам. Шунинг учун психик ҳодисалар бизнинг ру-ҳиятимизда содир бўлишидан ташқари, улар бевосита кўз ўнгимизда намоён бўлиб туради. Образли қилиб айтганда, одамнинг ички дунё-сида турли ҳодисалар вужудга келади, кечади, одатда, шахс бундай ҳодисаларни ҳаракатлантирувчи кучи ҳамда уларнинг томошабини ҳисобланади. Психиканинг турли шаклларда кўриниши, жумладан, психик жа- раёнлар, англашилмаган ҳолатлар, хулқ-атвор, психосоматик (юнон-ча psyche — «жон», somoto — «тана» маъносини англатади) ҳодисалар, инсон акл-заковати ва қўлининг мўъжизакорлиги моддий ва маъна-вий маданият маҳсулини яратди. Ҳар қандай фактларда (воқеликда), ҳодисаларда психика

намоён бўлади, ўзининг хусусиятларини ажра-тади, фақат улар орқалигина психикани ўрганиш мумкин. Психологик воқелик-факт деганда субъектнинг ички кечинмала-рининг таркибий қисмлари билан бир қаторда уларнинг объектив шакллари (хулқ- атвор, тана ҳаракати, жараёни, фаолият маҳсули, ижтимоий-маданий ҳодисалар) орқали психиканинг хусусиятлари, ҳолатлари, қонуниятларини ўрганиш тушунилади. Бошқача сўз билан айтганда, инсон онгидан ташқари, унга боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳукм сурувчи объектив борлиқ, яъни атрофимиздаги нарса ва ҳодиса-лар, муҳит, шароит ва бошқаларнинг психикада акс этиши психоло-гик воқелик деб аталади. Психология фанининг вужудга келиши, шаклланиши, ривожла-ниши тўғрисида батафсил маълумот бериш ушбу курс учун шарт эмас, чунки унинг психология тарихи соҳаси мавжуддир. Шунга қарамас-дан, психология фанининг пайдо бўлиши ҳақидаги айрим илмий материаллар, маълумотлар юзасидан қисқача мулоҳаза юритиш мақсад-га мувофиқ. Инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараққиёти давомида меҳнатни режалаштириш, ишлаб чиқариш муносабатлари, ишлаб чиқариш кучлари ва уларнинг табақалашуви, одамлар тафаккурининг ривож-ланиши туфайли жоннинг (руҳнинг) моддийликдан ташқари хусуси-яти, кўриниши юзасидан ғоялар вужудга келади. Бунинг натижасида анимистик тасаввурлар ўрнини руҳни борлиқнинг натуралистик (ло-тинча паШга - табиат маъносини англатувчи) фалсафий манзараси тарзида изоҳлаш намоён бўла бошлади: Руҳоламининг ибтидосини ташкил қилувчи нарсалар (сув, ҳаво, олов)нинг инсонлар ва ҳайвонларга жон бағишловчи шакли (Фалес эрамиздан олдинги VII — VI асрлар, Анексимон V аср, Гераклит VI-V асрлар); Эрамиздан олдин ижод қилган юнон файласуфларининг илмий изланишлари натижасида материянинг жонлилиги, яъни гилозоизм (юнонча Ни1е — «модда» 2о1 «ҳаёт» маъноси) тўғрисидаги ғоя юзага келади; Материянинг жонлилиги ҳақидаги ғояни ривожлантирган ато-мизм

(юнонча атотоз бўлинмас дегани) намояндалари (Демокрит эрамиздан аввалги V—IV асрлар, Эпикур IV—III асрлар, Лукриций I аср) бир қанча фикрларни илгари сурдилар, жумладан: а) руҳтанага жон бағишловчи моддий жисмлар; б) моддий асос сифатидаги ақл; в) ҳаётни бошқарувчи идрок вазифасини бажарувчи аъзо; г) руҳ билан ақл тана аъзолари, бинобарин, уларнинг ўзи ҳам танадир; д) улар шарсимон, кичик ҳаракатчан атомлардан иборатдир. Атомистларнинг фикрлари таҳлили шуни кўрсатдики, унда тана- нинг (жонли нарсанинг) акс эттиришидан тортиб то психикага (юк-сак ақл идрокгача) жонлилиги хусусиятининг материяга хос хусусият эканлигининг эътироф этилиши ўша давр учун буюк илмий воқелик эди. Юқоридаги психолог олимларнинг мулоҳазалари организмнинг анатомик-физиологик тузилиши, миянинг таркиби сингари моддий асосларга суянган ҳолда реал воқеликни тушунтириш имкониятига эга эмас эди. Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда инсоннинг тафаккури, шахсий фазилатлари, унинг мақсад кўзлаши, гавдани идора этишга қобиллигини далиллаш тўғрисида фикр юритиш мураккаб руҳий жараён ҳисобланади. Жумладан, Афлотун (эрамиздан аввалги 428-27 —347 йиллар) жон- нинг таркибий қисмлари тўғрисидаги тушунчани психологияга олиб киради: а) акд-идрок, б) жасорат, в) орзу-истак кабилардан иборат бўлиб, улар бош, кўкрак, қорин бўшлиғига жойлашгандир. Афлотун психологияда дуализм (лотинча с!иаН8 икки мустақил маъно билдира-ди) таълимотини руҳий оламни, тана билан психикани иккита муста-қил нарса деб изоҳпайди. Афлотуннинг шогирди Арасту (эрамиздан олдинги 384—322 йил-лар) ўзинингтаълимотида психологияни табиий— илмий асосга қуриб, уни биология ватиббиёт билан боғлаб тушунтиришга эришган. Арастунинг «Жон» тўғрисидаги китоби маълум бир давр учун тараққий-парвар манба вазифасини бажаради. Унда одамларнинг ва ҳайвон-ларнинг кундалик ҳаётий

лаҳзаларини кузатиш орқали яққол воқе-ликни тасвирлаш, таҳлил қилиш жараёнлари мужассамлашгандир. Арастунингтаъкидлашича, жон қисмларга бўлинмайди, лекин у фаолиятнингозиқланиш, ҳис этиш, ҳаракатга келтириш, ақл, идрок каби турларга оид қобилиятларда рўёбга чиқади. Унинг мулоҳазасича, сез-ги билишнингдастлабки қобилияти, у тасаввур шаклида из қолдири-ши мумкин. Қадимги дунёнинг кейинги ривожланиши паллаларида психоло-гик ғоялар мукамаллашиб, унга оид таянч тушунчалар вужудга кела бошлади, ҳатто руҳ ҳозирги замон психикаси каби қўлланиш кўлами кенгайди. Психика категориясининг негизида идрок ва тафаккурдан ташқа-ри онг тушунчаси юзага келди, бунинг натижасида ихтиёрий ҳара-катлар ва уларни назорат қилиш имконияти туғилди. Масалан, румо-лик шифокор Гален (эрамиздан олдинги II аср) физиология ва тиб-биёт ютуқларини умумлаштириб, психиканинг физиологик асослари тўғрисидаги тасаввурларни янада бойитди. Унинг илгари сурган ғояла-ри «онг» тушунчаси талқинига муайян даражада яқинлашади. XVII аср биология ва психология фанлари тараққиёти учун муҳим давр бўлиб ҳисобланади. Жумладан, француз олими Декарт (1596— 1650) томонидан хулқ-атворнинг рефлектор (ғайриихтиёрий) табиат-га эга эканлигини кашф этилиши, юракдаги мушакларнинг ишлаши (фаолияти) қон айланишнинг ички механизми билан бошқарилаёт-ганлиги тушунтирилиши муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, реф-лекс (лотинча геПехиз акс эттириш) организмнинг ташқи таъсирга қонуний равишдаги жавоб реакцияси сифатида талқин қилиниш, асаб-мушак фаолиятини объектив тарзда билиш воситасига айланди, сез-ги, ассоциация, эҳтирос юзага келишини изоҳлашга имкон яратилди. Психология фанининг илмий асосга қурилишида инглиз олими Гоббс (1588—1679) руҳни мутлақо рад этиб, механик ҳаракатни ягона воқелик деб тан олиб, унинг қонуниятлари психологиянингҳам қону-ниятлари эканлигини таъкидлади. Унинг негизида эпифеноменализм (юнонча ер1 ўта,

рпа1потепоп гайритабиий ҳодиса) вужудга келди, яъни психология танадаги жараёнларнинг сояси сингари рўй беради-ган руҳий ҳодисалар тўғрисидаги таълимотга айланди. Нидерландиялик олим Спиноза (1632—1677) онгни катта кўламга эга материядан сира қолишмайдиган воқелик, яъни яққол нарса деб тушунтирди. У детерминизм (лотинча с-етеггтпага белгилайман) принципининг, яъни табиат, жамият ҳодисаларининг, шу жумладан, пси-хик ҳодисаларнинг объектив сабаблари билан белгиланиши ҳақидаги таълимот тарғиботчиси эди. Немис мутафаккири Лейбниц (1646-1716), инглиз файласуфи Жон Локк (1632-1704), инглиз тадқиқотчиси Гартли (1705-1757), француз Дидро (1713-1784) кабилар ғоялар ассоциацияси (боғланиши) қонуни, идрок ва тафаккурнинг пайдо бўлиши, қобилиятлар психо-логияси ҳақида муҳим таълимотларини яратиш билан фаннинг ри-вожланишига муҳим ҳисса қўшдилар. XVIII асрга келиб нерв системасини тадқиқ қилишда улкан ютуқ-ларга эришилди (Галлер, Прохазка), бунинг натижасида психика ми-янинг функцияси эканлиги ҳақидаги таълимот вужудга келди. Инглиз тадқиқотчиси Чарльз Белл ва француз Франсуа Мажанди томо-нидан ёзувчи ва ҳаракат нервлари ўртасидаги тафовут очиб берилди, унинг негизида рефлектор ёйи деган янги тушунча психология фани-да пайдо бўлди. Буларнинг натижасида ихтиёрий (онгли) ва ихтиёр-сиз (онгсиз) рефлектор турлари кашф қилинди. Юқоридаги илмий кашфиётлар таъсирида рус олими И.М. Сеченовнинг (1829—1905) рефлектор назарияси рўёбга чиқди ва ушбу назария психология фа-нининг физиологик асослари, механизмлари, бош мия рефлекслари-нинг ўзига хос хусусиятлари табиатини очиб бериш имкониятига эга бўлди. Психология фанининг экспериментал, психоаналитик, бихевио-ристик, эмпирик, эпифеноменалистик, гештальт, ассоциатив, вюрц-бург, психогенетик, редукционизм, солипцизм, гуманистик, биоге-нетик, социогенетик каби йўналишлари томонидан тўпланган маълу-мотлар ҳозирги

замон психологиясини вужудга келтирди. Худди шу йўналишларнинг ранг- баранг методикалари, методлари умумий психология фанининг предметини ва унинг тадқиқоти принципларини аниқлаб берди.

Ўқув услубий адабиётлар рўйхати : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 1. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 2. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 3. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 4. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 5. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 6. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 7. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 8. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 9. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 10. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 11. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 12. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 13. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г. 14. Зинченко Т. П. Память в экспериментальной и когнитивной психологии. – СПб, 2002. Интернет манбалари: 1. http : www . Iib . psixology . msu . ru 2. http : www . Iib . psixology . ru 3. http : www . Iib . psixology . rin . ru

4. http : www . Iib . psixology . narod . ru 5. http : www . Iib . psixology . narod . ru 6. http : www . Iib . psixology . ru

Похожие

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари

Оила ҳуқуқи фанининг предмети ва вазифалари

Интеллектуал мулк муҳофазаси фанининг моҳияти, мақсади ва вазифалари

узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети максади ва вазифалари.

Рим ҳуқуқи фанининг предмети ва манбалари