Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари - Юриспруденция - Рефераты

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

К риминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари Режа: 1. Жиноятларни тергов қилиш криминалистик методикаси тушунчаси, тузилиши, тергов вазиятлари 2. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи 3. Тергов ва тезкор қидирув ходимларининг ўзаро ҳамкорлиги

Жиноятларни тергов қилиш методикаси криминалистика фанининг тўртинчи қисмида бўлиб, у қонунийлик талабларига мувофиқ ҳолда, тергов ва суриштирувни самарали ўтказиш бўйича илмий тавсияларни ишлаб чиқиш мақсадида жиноятларни очиш, тер-гов қилиш ҳамда уларнинг олдини олишни ташкил қилиш ва амалга ошириш қонуниятларини ўрганади. Бу қонуниятлар жиноят аломат-лари бўлган ҳодисалар ҳақидаги дастлабки ахборотни текшириш, жи-ноятларни тергов қилиш чоғида исботланиши лозим бўлган ҳолат-ларни аниқлайди. Шунингдек, жиноят ишларининг ҳар хил турлари бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун тергов ҳаракатларини ва жиноят-процессуал қонунида назарда тутилган бошқа чора-тадбирларнинг дастурларини ишлаб чиқиш, жиноятларни тергов қилиш учун қўлла- ниладиган тергов ҳаракатларини тайёрлаш ҳамда ўтказиш ва шу каби ҳолатларнинг энг муҳим хусусиятларини ҳам акс эттиради. Уларни билишга жиноятларни очиш, тергов қилиш ва олдини олиш билан боғлиқ объектларни криминалистик нуқтаи назаридан ўрганиш, тер-гов фаолиятининг асосий ривожланиш йўналишларини умумлашти-риш ва аниқлаш, шунингдек тергов ва суриштирувни ташкил этиш ҳамда уларни ўтказишдаги ўзига хос алоқалар ва ўзаро боғлиқлик-нинг барқарор жиҳатларини текшириш ҳамда аниқлаш йўли билан эришилади. Криминалистик методика ўрганадиган қонуниятлар ўз хусусиятига кўра икки қисмдан: умумий қоидалар ва жиноятларни тергов қилишнинг хусусий (турга оид) криминалистик услубиётлар тизимидан иборат. Умумий қоидалар — криминалистик методиканинг назарий асослари бўлиб, у криминалистиканинг мазкур қисмининг мавзуи (предмети)ни, илмий билимларнинг бошқа соҳалари билан алоқа-ларини, хусусий криминалистик методикаларни тузиш, ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишга оид энг муҳим масалаларни ҳамда жиноят-ларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш муаммоларини тадқиқ этишни ўз ичига

олади. Пировард натижада самарали хусусий криминалистик методикаларнинг яратилиши ва уларнинг жиноятчи-ликка қарши курашда муваффақиятли қўлланилиши ана шу масала-ларнинг қанчалик пухта ишлаб чиқилганлигига боғлиқ бўлади. Хусусий методлар криминалистика фанининг пировард «маҳсулоти» бўлиб, амалий хусусиятга эга бўлган ҳамда терговчилар ва суриштирувчиларга жиноятларнинг ҳар хил турларини очиш, те р гов қилиш ва бартараф этишда уларнинг ишларини мувофиқлаштириш учун мўлжалланган, назарий жиҳатдан асосланган тавсиялар мажмуидан иборатдир Криминалистик методикаларнинг умумий қоидаларидан фарқл и ўлароқ хусусий услубиётлар бу — жиноятларнинг айрим турларини очиш, тергов қилиш ва жиноятчиликни бартараф этишни ташкил қилиш бўйича услубий тоифалаштирилган тизимидир. Криминалистик тавсиялар — жиноятларнинг муайян турла-рини очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш бўйича илмий ишлаб чиқилган ва амалда текширилган қоидалар (таклифлар)дир. Ҳар бир хусусий услубиёт амалда турли шароитларда ишлаш учун ўзаро бир-бирига боғлиқ масла-ҳатлар тизимини (мажмуини) ҳосил қилувчи бир неча тавсияни ўз ичига олади. Тергов қилиш методикаси бу – жиноят ишини юритишга доир қонун талабларидан, вужудга келган тергов вазияти хусусиятларидан, жиноятларнинг мазкур турини очиш ва тергов қилиш назарияси ва амалиётига доир билимлардан келиб чиқиб терговчи танлаган ҳақиқатни аниқлаш усулидир. Шу тариқа сиртдан ўхшаш бўлган «криминалистик методика», «хусусий криминалистик методика», «криминалистик услубий тав-сия» ва «тергов қилиш методикаси» атамалари ўз мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилади. Жумладан, биринчи ҳолда криминалистика фанининг мустақил махсус қисмини, иккинчисида - муайян турдаги жиноятни очиш, тергов қилиш ва уларни бартараф этишни ташкил қилиш ҳамда амалга ошириш

бўйича илмий-амалий тавсиялар тизи-мини (мажмуини), учинчисида - тегишли жиноят ишлари бўйича ишлаш учун алоҳида илмий асосланган ва амалда текширилган маслаҳатни (таклифни), тўртинчи ҳолатда эса — жиноятни тергов қилишнинг терговчи томонидан танланган усулини англаш мумкин. Тарихий нуқтаи назардан криминалистик методика тизимидаги асосий элементларнинг шаклланиш жараёни бир текис кечмаган. Да-стлаб криминалистик методлардаги умумий қоидаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси жиноятларнинг айрим турларини тергов қилиш услублари ривожланишидан жуда орқада қолган. Хусусий методларни тайёрлаш чоғида пайдо бўлган кўпгина масалалар узоқ вақт мобайнида илмий асосга эга бўлмай, илмий жамоатчилик томонидан турлича ҳал қилинган бўлса – да, аммо ягона назарияни ташкил этмаган. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги криминалистикага оид асарларда жиноятларни тергов қилиш методларига бағишланган назарий бўлимларнинг мавжуд эмаслиги буни яққол тасдиқлайди. Криминалистик методлардаги икки ҳадли тизимнинг дастлабки илмий асосларидан бири И.Н.Якимов томонидан берилган ҳамда мамлакатимиз ва чет эл криминалистларининг асарларида ривожлан-тирилган. Уларнинг ишларида криминалистика фани мазкур бўлими-нинг кўпгина муаммолари, шу жумладан, криминалистик методика-нинг тизими тўғрисидаги масала ҳал этилган. Методиканинг таркибий қисмлари бир-бирини тўлдириб, ҳар хил турдаги жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этишга доир мустақил илмий қоидаларнинг яхлит ва бўлинмас мажмуини ҳосил қилади. Шуни таъкидлаш жоизки, крими-налистик методлардан ташқари, илмий билимларнинг ҳеч бир соҳаси бу масалаларни тадқиқ этиш билан шуғулланмайди ва турли тоифадаги жиноят ишлари бўйича суриштирув ва терговни самарали ўтказиш учун амалиётга бундай назарий жиҳатдан асосланган тавсияларни бермайди. Шу билан бирга,

криминалистик методиканинг мустақиллиги нисбий хусусиятга эга. Негаки у криминалистиканинг бошқа қисмлари билан узвий тарзда боғланган. Бу эса мазкур фан-нинг фақат бир бўлими ҳисобланади ва шундай бўлиб қолмоқда. Методиканинг мустақиллиги криминалистиканинг предмети ва бутун тизими доираси билан чекланган. Фанда мазкур тармоқнинг пайдо бўлиши жиноятларни тергов қилишнинг ташкил этилишини фақат назарий тадқиқ этиш йўли билангина эришилиши мумкин бўлган ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли мақсадлар мавжудлигини акс эттиради. Жиноятчиликка қарши кураш самарадорлигини ошириш учун зарур бўлган янги илмий йўналиш юзага келишининг объектив шарт-шароити айнан ана шундан ибо-ратдир. Криминалистик методикада ижтимоий муҳим вазифаларнинг мавжуд бўлиши, унинг ривожланишидаги кейинги даврларидан то ҳозирги пайтга қадар сақланиб қолди. Инсон ижодий фаолиятининг мақсадларини ҳам атроф-муҳитдаги объектив ҳодисалар келтириб чиқаради. Шунга кўра жиноятчиликка қарши фаол кураш олиб боришга кўмаклашиш ҳамда муайян жиноят ишлари бўйича ҳақиқатни аниқлашда суриштирув, тергов органларига ва судга ёрдам кўрсатиш криминалистик методиканинг умумий мақсадлари ҳисобланади. Ана шу мақсадларга эришиш учун криминалистик методика жиноятларнинг ҳар хил турларини тергов йўли билан очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишдаги илғор тажрибани ўрганади ва умумлаштиради; жиноятларнинг айрим турларини очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш бўйича илмий асосланган услубий тавсияларни ишлаб чиқади. Ҳуқуқ, жиноятчиликка қарши кураш амалиёти ва фан криминалистик методиканинг манбалари ҳисобланади. Уларнинг қоидалари криминалистикадаги мазкур бўлимнинг ривожланишга асос бўлди ва унинг ҳозирги тараққиётини таъмин этмоқда. Жиноят ва жиноят-процессуал ҳуқуқ нормалари методиканинг манбаларидан биридир. Улар жиноят - судлов ишларини юритишнинг

умумий шарт-шароитларини белгилайди ва шу сабабли криминалистик методиканинг ҳамда ҳар бир хусусий криминалистик услубиёт-нинг умумий қоидаларини ишлаб чиқиш асосида амалга оширилади. Шу билан бир вақтда криминалистик услубий тавсиялар қонунга асосланиб ва амалдаги ҳуқуқий нормаларга зид ёки фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилишига олиб келиши мумкин бўлган бирон-бир маслаҳат ва йўл- йўриқларни истисно этган ҳолда, жиноят ва жиноят-процессуал нормаларини шарҳлаш билан чегара-ланмай жиноятларнинг хилма-хил турларини очиш, тергов қилиш ва олдини олишнинг мақбул тартибини белгилайди. Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш амалиёти криминалистик методиканинг яна бир муҳим манбаи ҳисобланади. Уни ўрганиш ва умумлаштириш жиноятларнинг айрим турларини тергов қилиш бўйича самарали тавсияларни ишлаб чиқишга кўмаклашади. Шу билан бир қаторда, амалиёт криминалистик методика назариясининг тўғрилигини белгиловчи мезон ҳамдир. Шахс-нинг жиноятни содир этишдаги айбдорлиги фақат суд томонидан эътироф этилиши сабабли судларнинг ҳукмларида амалда мазкур жиноятни тергов қилишнинг тўғрилиги, яъни криминалистик услубий тавсиялар қўлланишининг асослилигини белгилайди. Ниҳоят, илмий билимлар, аввало, криминалистиканинг аввал қайд этилган бўлимларининг ҳамда жиноятчиликка қарши кураш муаммоларининг, хусусан жиноятларни тергов қилишни ўз нуқтаи назаридан тадқиқ этувчи бошқа фанларнинг қонун-қоидалари криминали-стик методиканинг учинчи манбаи бўлиб хизмат қилади. Криминали-стик методиканинг криминалистик умумий назарияси, техникаси ва тактикаси билан алоқалари анча мураккаб. Бир томондан, кримина-листик методикада криминалистика фанининг якунловчи бўлими сифатида унинг бошқа бўлимларининг хулосалари ва қоидаларидан кенг фойдаланилади, иккинчи томондан, криминалистик методика криминалистиканинг умумий назарияси, техникаси ва тактикаси ривожланишига фаол таъсир кўрсатади. Ўзининг тутган ўрни ва ҳал этадиган вазифаларининг ўзига хослигига кўра

криминалистик методика криминалистиканинг бошқа бўлимларига доимо таянади ҳамда ишлаб чиқилаётган назариялар ва тавсияларнинг пировард «олувчиси» вазифасини бажарган ҳолда уларнинг илмий ишланмаларини қўллайди. Криминалистиканинг олдинги бўлим қоидалари ва хулоса-лари криминалистик методикадаги назарияларни умумийлик асосида жамлаш, яъни уларни оддий жамлаш йўли билан эмас, балки диалектик мушоҳада қилиш ҳамда ҳар хил турдаги жиноятларнинг олдини олиш, уларни фош этиш ва тергов қилишни самарали ташкил этиш учун тегишли хулосалар ишлаб чиқиш жараёнида қўлланилади. Илмий билимларнинг бир-бирига яқин, ўзаро боғлиқ тармоқ-лари орасида жиноят ҳуқуқи, жиноят процесси, бошқарув, психология, мантиқ фанлари ва бир қатор махсус фанлар криминалистик методиканинг манбалари сифатида катта аҳамиятга эга. Ана шу фанларнинг бир қанча қоидалари криминалистиканинг мазкур бўлимидаги назарий асосларни ривожлантириш ва жиноятларнинг айрим турларини тергов қилишнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш учун унумли қўлланилади. Тергов амалиётига ҳар хил турдаги жиноятларнинг олдини олиш, уларни очиш ва тергов қилишни ташкил этиш ҳамда амалда бажариш самарадорлигини оширадиган анча такомиллашган хусусий криминалистик методиётларни жорий этиш жиноятчиликка қарши курашни такомиллаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири ҳисоб-ланади. Терговчиларнинг ишни мақбул тарзда ташкил этиш бўйича илмий асосланган тавсияларга бўлган эҳтиёжларини қаноатлантирган ҳолда, криминалистика жиноятларни тергов қилишнинг кўплаб ҳамда шакл ва мазмун жиҳатидан хилма-хил хусусий методларни вужудга келтирмоқда. Янги хусусий криминалистик методларни ишлаб чиқиш қуйи-даги тамойиллар асосида амалга оширилади: Хусусий криминалистик методларнинг назарий жиҳатдан асосланганлиги. Криминалистик услубий тавсиялар тизими илмий иш

маҳсулидир ва шулар туфайли ҳамиша назарий жиҳатдан муайян даражада асосланган бўлади. Бироқ хусусий методлар жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш амалиёти шундай назарий асосланганлик даражасига эга бўлишини талаб қиладики, токи уларнинг тавсияларини қўллаш терговнинг самарали ташкил этилишини таъминласин. Бундай даражага, агар хусусий методлар фақат тажриба йўли билан ишлаб чиқилган қоидалар ва амалиёт учун самарали тавсияларни ўз ичига олган тақдирда эришилади. Криминалистик услубий тавсияларнинг тизими оқилона, тежамли, мақбул бўлиши керак. Криминалистик услубий тавсияларнинг муайянлиги. Жи- ноятларни тергов қилишни ташкил этиш — якка тартибдаги жараён-дир. Унинг мазмунига жиноий қилмишнинг хусусиятлари, жиноят-нинг оқибатлари, жиноятчининг шахсий хусусиятлари, терговчининг меҳнат шароити ва бошқа шу сингарилар таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, бир турдаги (бир хилдаги) жиноятларни тергов қилишда кўпгина умумий хусусиятлар ҳам мавжуддир, булар - типик тергов тусмолларининг мавжудлиги, исботлаш предметининг умумий экан-лиги, тергов ҳаракатларига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш хусу-сиятларининг ўхшашлиги ва бошқалар. Шу сабабли криминалистик услубий тавсиялар имкони борича тайин, лекин бирон-бир ягона ху-сусий ҳол учун эмас, балки мазкур турдаги жиноятларни очиш, тер-гов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш учун мўлжалланган бўлиши керак. Криминалистик услубий тавсияларнинг умумийлиги ва аниқлиги, меъёри, уларнинг амалиёт эҳтиёжлари ҳамда назарий имкониятлари билан боғлиқ илмий қоидаларни тавсифлаш даражасида намоён бўлади. Жиноятларни тергов қилиш методларининг босқичма-босқичлиги. Ташкил этилиши нуқтаи назаридан жиноятларни тергов қилиш жараёнини учта алоҳида босқичга бўлиш лозим. Ҳар бир босқич бу – тергов қилишнинг

шундай босқичики, унинг давомида умумий вазифалар билан бир қаторда, унинг ўзига хос вазифалари ҳам ҳал этилади. Биринчи боскич бу - дастлабки тергов ҳаракатларини бажариш давридир. Мазкур ҳаракатлар ҳам умумий, ҳам ўзига хос вазифаларни (жиноят аломатларига эга бўлган ҳодисани аниқлаш, айбдорни «из босилмасдан» таъқиб қилиш ҳамда ушлаш ва ҳоказо) ҳал этишга қаратилган. Қоида тариқасида, улар дарҳол ўтказилади. Дастлабки кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатлари нисбатан чекланган муддатда ўтказилади, лекин унинг қанча давом этишини жиноятлар-ни тергов қилишнинг барча ҳоллари учун олдиндан белгилаб қўйиш мумкин эмас. Умуман олганда, шуни қайд этиш зарурки, тергов қилишнинг дастлабки босқичи кечиктириб бўлмайдиган, шошилинч тергов ҳаракатларини ўтказиш билан тугайди. Жиноятларни тергов қилиш дастлабки босқичининг муддати чекланганлиги терговчининг фаолияти имкони борича жадаллаштирилишни талаб қилади. Иккинчи боскич бу – иш бўйича далилларни тўплаш ва текши-ришга қаратилган барча қолган тергов ҳаракатларини бажариш дав-ридир. Мазкур босқичнинг асосий вазифалари: айбдорни содир этил-ган жиноятда фош этиш, айб эълон қилиш, дастлабки босқичда аниқланмай қолган ҳолатларни аниқлаштиришдан иборат. Учинчи боскич бу — тергов қилишнинг якунловчи босқичи. Мазкур босқич терговчи томонидан тергов қилишни тамомлаш, яъни далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашга қаратилган тергов ҳаракатларини юритишни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган пайтдан эътиборан бошланади ва ишни прокурорга юбориш ёки жиноят ишини тугатиш тўғрисида қарор чиқариш билан тугалланади. Ўз мазмунига кўра у иш бўйича тўпланган далиллар баҳоланишини, қўшимча ва такрорий ҳаракатлар амалга оширилишини ҳамда терговни ниҳоясига етказиш тартибини белгилашни ўз ичига олади. Хусусий криминалистик методларда тавсиялар ана шу босқич-ларга мувофиқ тизимлаштирилади.

Жиноятларни тергов қилиш жараёнида турли тергов ва-зиятлари юзага келади ва уларнинг ечимини ҳал қилиш лозим бўлади. Тергов амалиёти жиноятларнинг ҳар бир тури учун типик бўлган тергов вазиятларининг мазмунини ҳисобга оладиган ҳамда ун-га боғлиқ ҳолда терговни ташкил қилишнинг у ёки бу усули тавсия этадиган хусусий криминалистик ум умм етодлар яратишни талаб қилади. Жиноят иши бўйича тергов вазияти жиноятни тергов қилишнинг му-айян давридаги вазиятни тавсифловчи ҳолатлар (шароитлар, омиллар) мажмуидан иборат бўлади. Типик тергов вазиятлари жиноятларни тергов қилишнинг барча босқичларига хосдир, лекин криминалистик методларда кўпинча да-стлабки типик тергов вазиятлари таҳлил қилинади. Уларнинг хилма-хиллиги кўп турли тавсияларни ва уларнинг тизимларини ишлаб чиқишни талаб қилади. Типик тергов вазиятлари ҳисобга олинган ҳолда жиноятларни тергов қилиш методларининг яратилиши тавсия-ларнинг мазмунини аниқлаштиради ҳамда уларнинг амалий қимма-тини оширади. Жиноятларни тергов қилишнинг криминалистик методла-рининг умумийлиги. Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш чоғида криминалистик услубий тавсиялардан фойдала-ниш қулай бўлиши учун хусусий услубиётларнинг конструктив бир-лиги тамойилига, яъни ички мустақиллиги ва кўп турлилигига амал қилган ҳолда уларнинг мақбул тузилишига риоя этиш зарур. Мазкур тамойилларга кўра ишлаб чиқилган хусусий криминали-стик методлар шунингдек , терговчининг ички ишлар органлари тез-кор ва бошқа хизмат ходимлари билан ўзаро ҳамкорлиги хусусиятла-рини; жамоатчилик ёрдамидан фойдаланишга доир йўл-йўриқларни; терговчи томонидан айрим турдаги жиноятларни тергов қилиш чоғи-да унинг олдини олишга доир фаолиятини ташкил этиш бўйича тав-сияларни ҳам ўз ичига олган бўлиши керак.

Криминалистиканинг жиноятларни тергов қилиш услубиётини билиш ва ундан фойдаланишда хусусий криминалистик методларни таснифлаш муҳим аҳамиятга эга. Криминалистик методика назариясига бағишланган замонавий ишларда хусусий методларни таснифлашни бир қанча асослар бўйича ўтказиш қабул қилинган. Жиноят қонунига муносабати нуқтаи назаридан хусусий метод-лар типик (турга оид) ва махсус методларга бўлинади. Типик метод-лар жумласига амалдаги жиноят қонунида белгиланган жиноят тур-лари (масалан, одам ўлдириш, ўғирлик, фирибгарликни тергов қилиш методлари ва ҳоказо) бўйича тузилган услубиётлар киради. Жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари янгиланиши муносаба-ти билан тегишлича янги хусусий методларни ишлаб чиқиш зарурия-ти пайдо бўлади. У ёки бу қилмиш учун жиноий жавобгарликнинг бекор қилиниши ёки уларнинг жиноийлик тоифасидан чиқарилиши (декриминализация қилиниши) тергов қилишнинг айрим методларига бўлган эҳтиёжни истисно этади. Типик хусусий методлар сони жи-ноятларнинг мавжуд турларига мувофиқ бўлиши керак. Методлар-нинг ана шу сони энг юқори (максимал) ҳисобланади. Шу сабабли криминалистика олдида барча зарур бўлган, лекин ҳозирча мавжуд бўлмаган хусусий методларни ишлаб чиқиш вазифаси туради. Махсус методлар жумласига қонунда белгиланган жиноятлар-нинг турлари бўйича эмас, балки бошқа асослар бўйича тузилган ху-сусий методларни киритиш керак бўлади. Жумладан, ана шу мақсад учун асослар сифатида жиноят содир этилган жой, жиноятчининг, жабрланувчининг шахси, жиноят содир этилган пайтдан бошлаб ўтган вақт ва бошқа шу сингарилар танланиши мумкин. Криминали-стикага оид адабиётларда темир йўл, сув ва ҳаво транспортидаги жи-ноятларни; вояга етмаганлар ва рецидивистлар содир этган жиноят-ларни; ўтган йилларнинг очилмай қолган жиноятларини тергов қилиш методлари маълум.

Аниқлаштирилиш даражасига кўра, жиноятларни тергов қилиш методлари бир босқичли, икки босқичли ва (тафсилотлаштирилиши) кўп босқичли бўлиши мумкин. Масалан, ўғирликларни тергов қилиш методи уларни тергов қилиш бўйича умумий тавсияларнигина эмас, балки хонадон ва автомашина ўғирликларини, майда ўғирликларни, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлардаги ўғирликларни; почта ўғирликларини ва бошқа шу сингариларни тергов қилиш методлари-ни ҳам ўз ичига олади. Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий методлари ҳажмига кўра тўлиқ ва қисқартирилган турларга бўлинади. Аксарият ҳолларда у ёки бу турдаги жиноятни тергов қилишнинг бутун жараёнини ўтка-зиш учун услубий тавсиялар ишлаб чиқилади. Баъзан эса тадқиқотлар тергов қилишнинг бирон-бир босқичини ташкил этиш ва амалга оши-риш бўйича услубий тавсияларни ишлаб чиқиш билан чекланади. Чу-нончи, дастлабки тергов ҳаракатларини ўтказиш бўйича криминали-стик услубий тавсиялар анча кенг тарқалган. Жиноятларнинг қамраб олинадиган турлари бўйича хусусий ме-тодлар комплекс ва аниқ турларга бўлинади. Икки ёки ундан ортиқ ўзаро боғлиқ турдаги жиноятларни тергов қилиш методлари, масалан, талончилик ва босқинчиликларни тергов қилиш методикаси, ўт қўйишлар ва ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларига жинояткорона риоя этмасликларни тергов қилиш услуби сингарилар комплекс ме-тодлар ҳисобланади. 2-§. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи Жиноят ишлари бўйича муваффақиятли иш олиб бориш учун терговчилар ва суриштирувчиларга, аввало, тергов қилинаётган тур-даги жиноятларнинг батафсил криминалистик тавсифи талаб қилинади. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи жиноят ва жазо тўғри-сидаги қонунда белгилаб қўйилган ижтимоий жиҳатдан хавфли ғай-риҳуқуқий қилмишларнинг кўриб чиқилаётган турларининг энг му-ҳим томонлари

тўғрисидаги умумлаштирилган далилий маълумот-лардан ҳамда уларга асосланган илмий хулосалар ва тавсиялар тизи-мидан иборат бўлади. Криминалистик тавсифларни билиш жиноят ишларини тез, ҳар томонлама ва холисона тергов қилишни ташкил этиш учун зарурдир. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи комплекс (яъни, уйғун бирликдаги) мазмунга эга. Уларнинг асосий қисми жиноий хулқ ме- ханизмини, жиноят тўғрисидаги ахборотни олиш ва ундан фойдала-ниш таркибини криминалистик тадқиқ этиш, жиноятчининг ва жабр- ланувчиларнинг шахсини аниқлаш ва ҳоказо жараёнида аниқланади. Шу билан бирга, уларда яқин турувчи юридик фанларнинг айрим қоидалари бўлади. Бироқ бошқа фанлардан бундай фойдаланиш одатдаги илмий уйғунлашув (интеграция) доираси билан чекланган бўлади ва тавсифларнинг криминалистик моҳиятига таъсир этмайди. Криминалистик тавсифлар жиноятларнинг муайян турларига ҳам, ўхшаш (бир-бирига яқин) гуруҳларига ҳам берилиши мумкин бўлиб, бу уларнинг жуда хилма-хил бўлишига олиб келади. Жиноятлар криминалистик тавсифларининг мазмуни тавсифла-наётган жиноий қилмишнинг моҳиятига, тергов қилиш хусусий ме-тодларнинг тури ва ишланганлик даражасига, илмий тадқиқотнинг вазифалари ва усулларига ҳамда бир қатор бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, жиноятларнинг криминалистик тавсифлари таркибий тузилиш шаклига кўра бир-биридан фарқ қилади. Кримина-листик тавсифда бор-йўғи бир неча кириш қоидаларини ўз ичига ол-ган ишлар ҳам учрайди. Айни пайтда жиноятларни тергов қилишнинг шундай хусусий методлари ҳам борки, уларда ана шу тавсиф улар-нинг асосий қисмини ташкил этади. Бироқ кўрсатиб ўтилган фарқ-ларга қарамай, жиноятлар замонавий криминалистик тавсифларининг аксариятида бир қанча барқарор такрорланувчи элементлар мавжуд бўлиб, ана шуларнинг мажмуи уларнинг типик тузилмасини ҳосил қилади.

Қоида тариқасида, криминалистик тавсифлар кўриб чиқилаётган жиноятлар турининг тушунчасини аниқлашдан ва уни тергов қилиш-нинг умумий шарт-шароитларини (тергов қилишнинг изчиллиги, муддатлари ҳамда шакли ва ҳоказо) тавсифлашдан бошланади. Бун-дай ахборот маълумотнома вазифасини бажарган ҳолда имкон борича қисқа баён қилинади ва тегишли криминалистик тавсифни таъриф-лаш учун таянч бўлиб хизмат қилади. Криминалистик тавсифда кў-риб чиқилаётган жиноят тури тушунчасини аниқлаш билан биргалик-да ижтимоий муносабатларнинг замонавий ривожланиш босқичида унга қарши курашнинг ҳолати ва аҳамияти тавсифи бўлади. Жиноят-ларнинг кўриб чиқилаётган турига қарши курашнинг долзарблигини белгилаш жиноятларни тергов қилиш хусусий криминалистик метод-ларининг тўғри ижтимоий-сиёсий йўналишда бўлиши ва терговчилар фаолияти самарадорлигини ошириш учун зарурдир. Жиноятлар тўғрисидаги энг типик бошланғич ахборотнинг таърифи жиноятлар криминалистик тавсифининг муҳим элементлари жумласига киради. Ана шу ахборотнинг мазмуни ва шаклига қараб текширишга оид ишлар тартиби ҳамда уларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишнинг дастлабки босқичлари дастурлари белги-ланади. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи таркибига, шунинг-дек жиноятларни содир этиш ва яшириш усуллари ҳақидаги маълу-мотлар тизими ҳам киради. Жиноятларни содир этиш усули деганда жиноий қилмишни тайёрлаш, содир этиш ва яширишга, шу жумла-дан, тегишли қуроллар ва воситаларни қўллашга, жой ва вақтни тан-лашга, тегишли ҳолатлардан фойдаланишга қаратилган ўзаро алоқа-дор ҳамда ўзаро боғлиқ ҳаракатлар тизими тушунилади. Жиноятлар криминалистик тавсифларининг мажбурий элемент-лари жумласига эҳтимол тутилган жиноятчининг ва эҳтимолдаги жабрланувчининг шахси тўғрисидаги маълумотлар киради. Кримина-листик методика соҳасидаги тадқиқотлар шундан далолат берадики, жиноий тажовуз жабрланувчи, жиноятни содир этиш усули, унинг хусусиятлари, оқибатлари ва жиноятчининг шахси ўртасида муайян алоқадорлик бўлади. Бундай

алоқадорлик ҳақидаги криминалистик маълумотлардан фойдаланиб, терговчилар ва суриштирувчилар ай-рим жиноятлар юзасидан эҳтимол тутилган жиноятчининг шахси тўғрисида асосли тусмолларни олға суришлари ҳамда тергов қилиш-нинг энг мақсадга мувофиқ дастурини белгилаб олишлари мумкин. Ниҳоят, жиноятларнинг мазкур турини тергов қилишда аниқла-ниши лозим бўлган ҳолатлар доираси жиноятлар криминалистик тав-сифларининг яна бир элементи ҳисобланади. Азалдан ҳар қандай жиноятни тергов қилишда ҳақиқатни аниқ-лаш етти ҳадли формула билан, яъни нима, қаерда, қачон, қай тарзда, ким, кимнинг ёрдамида, нима учун деган еттита саволга жавоб олиш билан боғланган. Лекин бу формулани универсал деб бўлмайди, чун-ки у жуда қисқа бўлиб, у ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилиш хусусиятларини ҳисобга олиш имконини бермайди. Жиноят ишлари-ни тергов қилишда аниқланиши лозим бўлган саволлар доирасини ўн иккитагача кўпайтириш тўғрисидаги таклиф ҳам бу камчиликларни бартараф этгани йўқ. Шуни ҳисобга олиб, жиноятлар замонавий криминалистик тав- сифларнинг аксариятида уларни тергов қилиш пайтида аниқланиши лозим бўлган, жиноятлар таркибининг асосий элементлари бўйича муайян тизимга солинган ҳолатлар рўйхати келтирилади. Булар: а) тажовуз қилиш объекти (тажовуз нимага қаратилган, нимага зарар етказилган, зарарнинг миқдори ва ҳоказо); б) тажовузнинг объектив томони (қаерда, қачон, қай тарзда, бир шахснинг ёки бир кишининг ҳаракатлари биланми, улардан ҳар би-рининг тутган ўрни (роли), қандай ҳолатларда, оқибатлари қанақа, етказилган зарар, қилмиш ва оқибатлар ўртасидаги сабабий боғла-ниш, жиноятга кўмаклашган ҳолатлар ва ҳоказо); в) тажовуз субъекти (тажовузни ким содир этди, унинг шахси-ни тавсифловчи маълумотлар, агар шахслар гуруҳи иштирок этган бўлса, улар кимлар);

г) тажовузнинг субъектив томони (айб, унинг шакли, қасддан қилинган айб бўлса унинг сабаби ва мақсади). Баён қилишнинг бундай усули ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилишда аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар бутун доираси-нинг ўзига хослигини ифодалайди ва бир вақтнинг ўзида илмий маълумотлардан амалиётда нисбатан осонлик билан фойдаланилишини таъминлайди. Шу билан бирга, жиноятларни тергов қилишда исботланиши ло-зим бўлган ҳолатлар доирасини ортиқча аниқлаштириб юбориш жоиз эмаслигини ҳисобга олиш керак. Негаки у жиноят таркибининг жи-ноят-ҳуқуқий таҳлилига айланиб қолиши мумкин бўлиб, бу услубий тавсиялардаги криминалистик хусусиятларнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келади. Жиноятлар криминалистик тавсифи тушунчасини қисқача баён қилиш ниҳоясида шуни қайд этиш зарурки, у янги криминалистик илмий категория ҳисобланади, шу сабабли такомиллашиш ва ривож-ланишда давом этмоқда. Унинг таркибий тузилиши ойдинлашмоқда, жиноятлар муайян турларининг назарий жиҳатдан асосланган крими-налистик тавсифларини фаоллик билан ишлаб чиқиш жараёни бор-моқда ва уларнинг қоидаларидан жиноят ишлари бўйича терговчилар фаолиятини такомиллаштириш учун фойдаланиш йўллари таклиф этилмоқда. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш усуллари. Бу бўлимда тергов ҳаракатлари, тезкор-қидирув ва қонунда на-зарда тутилган бошқа чораларнинг мақбул кетма-кетлигини танлаш бўйича тавсиялар баён қилинади. Тергов қилиш дастурлари метод-ларнинг энг муҳим қисмларидан бўлиб, типик тергов вазиятлари ва тусмолларини ҳисобга олган ҳолда, босқичма-босқич асосда (айниқса жиноят пайқаб қолингани тўғрисидаги дастлабки ахборот олинган пайтдан эътиборан тергов қилишнинг дастлабки босқичи учун батаф-сил) тузилади. Жиноятчи аниқланмаган; жиноятчи жиноят устида қўлга туши-рилган; жиноят иши тезкор-қидирув фаолияти жараёнида аниқланган маълумотларни

ҳисобга олган ҳолда қўзғатилган; жиноятчи айбини тан олиб келган ва бошқа шу сингари тергов вазиятлари учун тергов қилиш дастурлари криминалистика оид адабиётларида айниқса кўп келтирилади. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш учун айниқса хос бўлган дастлабки ва ундан кейинги тергов ҳаракатларига тайёргарлик кўриш ҳамда уларни ўтказиш тактикаси ўзига хос хусусиятларининг тавсифи. Умумий тактик қонун ривожлантирил иб бориб, бу ерда мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш учун айниқса хос бўлган тергов ҳаракатларини ва қонунда назарда тутилган бошқа чораларга тайёргарлик кўриш ҳамда уларни ўтказиш так-тикаси ўзига хос хусусиятларининг тавсифи берилади. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилишда терговчилар ва суриштирувчиларнинг жиноятларнинг олдини олишга доир фаолиятига тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказиш тактикаси ўзига хос хусусиятларининг тавсифи. Жиноят судлов ишларини юритишнинг асосий вазифаларидан бири бўлгани ҳолда, жиноятлар-нинг олдини олиш жиноий ҳуқуқбузарликларни тергов қилиш чоғида ҳам амалга оширилади. Жиноятларни очиш ва тергов қилишни амал-га оширувчи терговчилар ва суриштирувчиларнинг иш юритувидаги жиноят ишларида қидирувни ташкил этишни профилактикадан (ол-дини олиш тадбирларидан) фарқлаш, давомли жиноятнинг пайини қирқишни айбдорнинг қилмишини фош этувчи далилларни тўплаш-дан ажратиш нафақат қийин, балки баъзан имконсиз ҳамдир. Шу сабабли мазкур турдаги жиноятларни тергов қилишда жи- ноятларнинг олдини олишга доир тадбирларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш хусусиятларининг тавсифи криминалистик услубий тавсияларнинг якунловчи қисми ҳисобланади.

Шу тариқа хусусий криминалистик методлар ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилишни ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича назарий қоидалар ҳамда амалий тавсиялар мажмуидан иборатдир. Бироқ улар муайян жиноятни тергов қилиш учун маслаҳатлар бер-майди ва бера олмайди, яъни улар ҳаётдаги барча ҳолатлар учун ан-доза эмас. Уларда жиноятларнинг бирон-бир турини (кўринишини) очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишда терговчи фаолияти-нинг хусусиятларини акс эттирувчи умумий тавсияларгина мавжуд бўлади. Хусусий криминалистик методлар жиноятларнинг имкони бори-ча самаралироқ тергов қилинишига кўмаклашиши учун терговчилар терговнинг мумкин қадар тўлиқ, тезкор ва холисона бўлишига эриш-ган ҳолда ишлаб чиқилган тавсиялардан ижодий фойдалана олишла-ри керак. 3- § . Тергов ва тезкор қидирув ходимларининг ўзаро ҳамкорлиги Тергов жараёнининг самарадорлиги кўп жиҳатдан тезкор-қиди-рув ходимлари, оммавий ахборот воситалари билан ҳамкорликда ўтказилишига боғлиқдир. Терговчининг тергов ҳаракатларини ўтказишда иштирок этув-чилар билан, жумладан, тезкор-қидирув ходимларининг ҳамкорлиги терговчининг ваколатига нисбатан шартли ҳисобланади, чунки про-цессуал нуқтаи назардан бундай ҳолатда тенгликнинг бўлиши мум-кин эмас. Терговчининг мақоми юқори бўлиб, тергов жараёнида асо-сий вазифа, унинг натижалари ва қабул қилинаётган қарорлар учун шахсий жавобгарликни аниқлаб боришдан иборатдир. Тергов ишти-рокчиларининг фаолияти терговчининг олдига қўйилган вазифаларга бўйсундирилган ва улар билан боғлиқ бўлади. Тезкор қидирув ходимлари билан ҳамкорлик мазмуни унинг мақсадлари билан белгиланади. Ҳамкорликнинг асосий мақсади эса жиноятни фош этишдир. Баъзи бир ҳолатларда бу мақсад маълум бир тергов ҳаракатини муваффаққиятли ўтказиш бўлса, бошқа ҳолатларда тезкорлик

йўли билан керакли маълумотларни олиш, яширилган, шубҳаланилган шахсни ёки айбланувчини, ашёвий далилларни ва бошқаларни қидириш, топиш ҳисобланади. Ҳамкорлик бир марталик, маълум тергов ҳаракатини ўтказиш билан кифояланмасдан терговнинг бошидан то тугалланишига қадар давом этиши мумкин. Жиноий ишнинг тергови бошланғич даврида суриштирувчи ор-ган ходимлари томонидан олиб борилса ҳамкорликка эҳтиёж қол-майди. Бу дастлабки тергов органи ходими ҳеч ким билан алоқада бўлмайди, дегани эмас. Ҳудди терговчи каби у ҳам мута х ассисларга, эксперт ходимларига мурожаат қилиши, ички ишлар хизмати бошқа-бошқа бўлинма ходимлари билан маслаҳатлашиши, уларнинг ёрда-мидан фойдаланиши мумкин. - Жиноятларни тергов қилиш жараёнида терговчи ва тезкор – қидирув ходимлари билан ҳамкорлик тамойиллари қуйидагилардир: - қонунийликка, яъни жиноят-процессуал қонунга риоя қилиш; - иштирокчилар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; - қонунийликнинг тергов органлари раҳбарлари ва прокурор назорати орқали таъминланиши; - ҳамкорлик иштирокчилари тергов ва тезкор-қидирув фаолияти учун белгиланган ваколатлар доирасида бўлиши. Терговчининг процессуал мақоми, раҳбарлик ва ташкилотчилик роли, терговнинг аниқ вазифаларини бажариш ва иш бўйича ҳақи-қатни аниқлаш, ҳамкорликнинг аниқ бир мақсадга йўналтирилганли-ги ва ҳамкорлик фаолиятининг мувофиқлиги, унинг қандай режалаш-тирилганлиги билан таъминланади. Тергов давомида ҳамкорликнинг вазифалари ва мазмуни аниқлаштирилади ва тўлдирилади. Шу билан бирга, ҳамкорлик қилаётган субъектлар доирасининг кенгайиши, ўзгариши янги куч ва воситаларни талаб қилиши мумкин. Тергов ва бошланғич терговни назорат қилувчи прокурор бун-дай вазиятда ташкилотчилик вазифасини бажаради. Ўз ваколатлари доирасида

тезкор ходимларга топшириқлар бериши, терговчи билан ҳамкорликнинг бошқа шаклларини белгилаши мумкин. Шунингдек, у бошланғич тергов органларининг тезкор-қидирув тадбирларига ара-лашмаслиги, топшириқларни амалга оширишнинг йўли ва воситала-рини белгиламаслиги зарур. Мазкур жараёнда тергов бўлими ходими ва прокурорнинг ҳамкорлик шакллари ва мазмуни тўғрисидаги кўрсатмалари терговчи учун мажбурийдир. Ушбу кўрсатмалар тезкор-қидирув гуруҳи ташкилотига, унинг таркибига алоқадор бўлиши ҳам мумкин. Тергов жараёнининг бошланиши терговчи томонидан иш мате- риалларини ўрганиб, та ҳ лил қилишдан иборатдир. Бунда дастлаб тер-говчи томонидан ҳамкорлик субъектлари аниқланади. Қўшма фао-лиятга энг кўп жиноят-қидирув, уюшган жиноятчилик ва иқтисодий жиноятларга қарши кураш хизмати, ички ишлар органларининг кри-миналистик хизматлари, йўл- кўча ҳаракат хавфсизлиги хизмати, тур-ли хил идора ва маъмурий инспекциялар ходимлари жалб этилади. Яна бир муҳим вазифа вазиятга оид маълумотларни ҳамкорлар ўртасида алмашинувидир. Маълумот алмашинувида тергов ва тезкор- қидирув тадбирлари режасининг қай даражада мослиги аниқланади, чунки тергов ҳаракатлари, унинг муваффақият тезкор гуруҳ ишти-рокчиларининг тадбирни белгиланган муддатда ва тегишли кетма-кетликда ижро этишларига боғлиқдир. Тергов жараёнида ҳамкорлик иштирокчилари тергов вазияти ўзгариши билан режасига ва тергов вазифаларига ўзгартириш, туза-тиш ёки тўлдиришлар киритилиши зарур. Тергов фаолиятида ҳамкорликни амалга ошириш учун режага қуйидагиларни киритиш лозим бўлади: - тергов ва тезкор-қидирув версияларининг ифодаси; - версиялар қандай ҳолатлар юзасидан шаклланди;

- версияларни текшириш тадбирлари, тергов ва тезкор чорала-рини бажариш вақти; - режада белгиланган ҳар бир чора-тадбирларнинг бажарувчила-ри; - ўтказилган тергов ва тезкор ҳаракатларининг натижалари юза-сидан фикр алмашув ўтказилиши; - янги вазиятлар, ҳолатлар юзасидан янги версияларни тузиш ва уларни текшириш чоралари ва бошқалар. Тергов режаси жиноий ишни тергов қилаётган тергов ходими томонидан олиб борилади. Тергов тезкор қидирув гуруҳи томонидан амалга оширилаётган бўлса, гуруҳ раҳбари томонидан белгиланади ва унинг бажарилиши назорат қилинади. Тергов ва тезкор-қидирув ходимларининг ўзаро ҳамкорлиги фаолиятида процессуал ва нопрактик ҳаракатлар деб ҳам атайдилар. Процессуал қонун доирасида амалга ошириладиган ҳамкорлик-нинг вазифалари қуйидагилардир. - дастлабки тергов жараёнида тергов ҳаракатларини амалга оширишда тезкор тадбирлари; - тўхтатилган ишлар бўйича терговчининг топшириғини (шахс ва объектларни қидириш) бажариш; - тергов ҳаракатини ўтказишга тайёргарлик кўриш учун зарур бўлган маълумотларни тўплаш ва бошқа тадбирлар. Терговчи тезкор-қидирув ишларини амалга ошириш ҳақида топшириқ беради, тезкор ходимлари қонунда белгиланган процессуал мажбурлаш чораларини бошқа услуб ва восит а ларини қўллаб амалга оширадилар. Тезкор-қидирув ходимлари терговчининг кўрсатмаларини бажа-ришда, қуролланган, хавфли жиноятчиларни ушлаш, таъқиб қилиш учун пистирмалар, қуршовлар, турли тўсиқлар уюштириш билан амалга оширадилар. Шунингдек, терговчининг чақириғидан бош тортган шахсларни олиб келиш, ҳодиса тинтув ўтказиладиган жой-ларни ўраб туриш, терговчига

қаршилик кўрсатиш ҳолларини олдини олиш каби чораларни амалга оширадилар. Катта ҳажмли, мураккаб жиноий ишларни тергов қилишда тегов – тезкор қидирув ходимлари гуруҳи ташкил қилинади. Гуруҳга бир неча тергов ва тезкор ходимлар киритилади ва катта терговчилардан бири раҳбарликни амалга оширади. Гуруҳ таркибига ишнинг тури-категориясига кўра тегишли мутахассислар ҳам киритилади. Тергов-тезкор гуруҳи – ТТГ аъзоларининг барча ҳаракатлари хусусан, умумий режани ишлаб чиқиш жараёнидан ўзаро келишилиб тузилади ва амалга оширилади. Гуруҳ иштирокчиларини ҳар бири ўз ваколат доирасида ҳаракат қилиб, функционал мустақилликни сақлаб қолади. Тергов-тезкор гуруҳи таркибида ишлаш терговчига тезкор йўл билан олинган маълумотлардан, тезкор ходимларга эса – тергов ҳаракати вақтида олинган маълумотдан дарҳол фойдаланиш имконини беради. Умумий қоидага кўра гуруҳ аъзоларининг барча ҳаракатлари ав-валдан келишилган режага бўйсундирилган бўлсада, баъзи бир са-бабларга кўра режага кирмаган тергов ва тезкор ҳаракатларини амал-га ошириши мумкин. Тезкор-қидирув ходимлари амалиётга биноан кўп тергов ҳара- катларини тайёрлашда ва ўтказишда қатнашадилар: - ҳодиса жойида кўздан кечиришга тайёргарлик кўришда, жойни қўриқлаш, изларни йўқолиб босилиб кетмаслиги учун чора кўриш, бевосита кўздан кечириш жараёнида жойга бегона шахсларни кирит-маслик, жиноят ҳодисаси ҳақида оғзаки маълумот олиш, гувоҳ жабр-ланувчилар шахсини аниқлаш, жиноят содир қилган шахснинг излари бўйича қидириш ва шу каби тадбирларни амалга оширадилар. Оғир ва хавфли жиноятларни тергаш жараёнида шубҳаланувчини олинган маълумотлар асосида қувиш, тегишли жойларда пистирма ва куза-тувлар ташкил қилиш, гумонланган шахсни ушлаш жараёнида унинг қаршилигини енгиш, тўсатдан ҳужум қилиш эҳтимолининг олдини олиш каби чораларни кўради.

Тинтув ўтказиш учун тайёргарлик кўришда тезкор ходимлар ин- тилувчи шахслар, турар (яшаш) жойлар, хизмат хоналар ва б. ҳақида керакли маълумотларни йиғадилар. Тинтувни ўтказиш жараёнида тинтув жойини қўриқлаш, кузатиш, манфаатдор шахсларни кузатиб туриш, биноларнинг кириш-чиқиш жойларини текшириб туриш каби ишларни амалга оширадилар. Мураккаб ва кўп эпизодли жиноятларни тергов қилишда тергов-тезкор гуруҳининг таркиби ўзгартирилиб, тўлдирилиб, унга янги ходимларни, мутахассисларни жалб этиб турилади. Ички ишлар органи бўлинмаси бошлиғи ёки прокурор томони-дан тузиладиган терговчилар бригадаси билан тезкор-тергов гуруҳ-лари фаолиятларига кўра бир-бирларидан фарқ қилади. Терговчилар бригадаси фақат бир ёки турли орган терговчиларидан ташкил қилинади. Бригадага тезкор ходимлари ҳам кириши мумкин, лекин улар бригада таркибига кирмайдилар ва ҳамкорлик бир мароталик хусусиятга эга бўлади. Тезкор-қидирув ходимлари терговга зарур бўлган қуйидаги маълумотларни ҳозир қиладилар: - жиноятга алоқадор шахсларнинг ҳаракатлари ҳақида; - гумонланувчи ва айбланувчининг жиноий фаолияти ҳақида; - жиноятни яширган шахсларнинг ҳаракатлари ва уларнинг терговга қаршилик қиладиган ишлари ҳақида; - терговнинг боришига тўсқинлик қилиш ва чалғитиш мақсад-ларни амалга оширувчи шахслар ҳақида ва бошқа терговга зарур бўлган маълумотлар. - Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисидаги қонун қоидасига кўра, маълумотлар тезкор ходим томонидан предмет ва ҳужжатларни ўр-ганиш, бино ва иншоотларни, жой ва транпорт воситаларини кўздан кечириш орқали ҳамда алоқанинг техник каналларидан олиниши мумкин.

Тезкорлик билан олинган маълумотлардан фойдаланишда унинг манбаларига процессуал тус бериш, сўнгра ушбу манбалардан мазкур маълумотларни қайтадан, энди далил сифатида олиш йўлларини из-лаш шаклида намоён бўлади. Процессуал ҳамкорлик, нопроцессуал шаклдаги ҳамкорлик би-лан биргаликда бир мақсадни кўзлайди, яъни жиноятни муваффа-қиятли ва ўз вақтида аниқлаш, очиш ва унинг олдини олишга хизмат қилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. “Ўзбекистон” Тошкент, 2003 2. И.А.Каримов “Адолат - қонун устуворлигида”. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II чақириқ 6-сессиясида сўзлаган нутқи “Ўзбекистон овози” газетаси, 2001 й. 30 август. 3. И.А.Каримов. Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли -Т: “Ўзбекистон”, 2003 4. И.А.Каримов. Тинчлик ва ҳавфсизлигимиз ўз куч - қу д ратимизга, ҳамжи ҳ атлигимиз ва қа т ъий иродамизга боғлиқ Т: “Ўзбекистон”, 2004 5. И.А.Каримов. Бизнинг мақсад-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизациялаштириш ва ислоҳ қилишдир. Т: “Ўзбекистон”, 2005 6. Алимова Р.А, Отахўжаев С.А. – Суд экспертизасини ташкил қилиш ва ўтказиш масалалари. Тошкент, 2001 7. Криминалистика техникаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 1999 8. Криминалистика тактикаси; Ўқув қўлланма, Тошкент, 2000 9. Криминалистика; Дарслик. I-II қисм. Тошкент. 2003 й. 10. Криминалистика; Учебник. Москва “БЕК”. 2000 г. 11. Криминалистика; Учебник. Москва. 2004 г. 12. www.akadmvd.uz

Похожие

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Криминалистик баллистика

Криминалистик идентификация

Mурда бўлаги топилган ҳолатларда терговнинг ўзига хослилиги