Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

150 KB

www.arxiv.uz Ж иноятларни тергов қилиш к риминалистик услубиётининг умумий қоидалари Режа: 1. Ж иноятларни тергов қилиш к риминалистик услубиёти тушунчаси 2. Жиноятларни тергов қилиш нинг хусусий криминалистик услубиётларини тузиш ва таснифлаш тамойиллари 3. Жиноятларни тергов қилишдаги хусусий криминалистик услубиётларнинг таркибий тузилиши

www.arxiv.uz Ж иноятларни тергов қилиш услубиёти криминалистика фанининг якунловчи бўлими ҳисобланади. У қонунийлик талабларига мувофиқ ҳолда, тергов ва суриштирувни самарали ўтказиш бўйича илмий тавсияларни ишлаб чиқиш мақсадида жиноятларни очиш, тергов қилиш ҳамда уларнинг олдини олишни ташкил қилиш ва амалга ошириш қонуниятларини ўрганади. Бу қонуниятлар жиноят аломатлари бўлган ҳодисалар ҳақидаги дастлабки ахборотни текшириб , жиноятларни тергов қилиш чоғида исботланиши лозим бўлган ҳолатларни аниқла йди. Шунингдек, жиноят ишларининг ҳар хил турлари бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун тергов ҳаракатларини ва жиноят- процессуал қонунида назарда тутилган бошқа чора-тадбирларнинг дастурларини ишлаб чиқиш, жиноятларни тергов қилиш учун қўлланиладиган тергов ҳаракатларини тайёрлаш ҳамда ўтказиш ва шу кабиларнинг энг муҳим хусусиятларини ҳам акс эттиради. Уларни билишга жиноятларни очиш, тергов қилиш ва олдини олиш билан боғлиқ объектларни криминалистик нуқтаи назаридан ўрганиш, тергов фаолиятининг асосий ривожланиш йўналишларини умумлаштириш ва аниқлаш, шунингдек тергов ва суриштирувни ташкил этиш ҳамда уларни ўтказишдаги типик алоқалар ва ўзаро боғлиқликнинг барқарор жиҳатларини текшириш ҳамда аниқлаш йўли билан эришилади. Криминалистик услубиётни ўрганадиган қонуниятлар ўз хусусиятига кўра икки қисмдан: умумий қоидалар ва жиноятларни тергов қилишнинг хусусий (турга оид) услубиётлар тизимидан иборат. Умумий қоидалар криминалистик услубиётнинг назарий асослари бўлиб, у криминалистиканинг мазкур қисмининг мавзуи (предмети)ни, илмий билимларнинг бошқа соҳалари билан алоқаларини, хусусий криминалистик услубиётларни тузиш, ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишга оид энг муҳим масалаларни ҳамда жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш муаммоларини тадқиқ этишни ўз ичига олади. Пировард натижада самарали хусусий криминалистик

www.arxiv.uz услубиётларнинг яратилиши ва уларнинг жиноятчиликка қарши курашда муваффақиятли қўлланилиши ана шу масалаларнинг қанчалик пухта ишлаб чиқилганлигига боғлиқ бўлади. Хусусий услубиётлар - криминалистика фанининг пировард «маҳсулоти» бўлиб, амалий хусусиятга эга бўлган ҳамда терговчилар ва суриштирувчиларга жиноятларнинг ҳар хил турларини очиш, тергов қилиш ва бартараф этишда уларнинг ишларини мақбуллаштириш учун мўлжалланган назарий жиҳатдан асосланган тавсиялар мажмуидан иборатдир. Криминалистик услубиётнинг умумий қоидаларидан фарқли ўлароқ хусусий услубиётлар – бу жиноятларнинг айрим турларини очиш, тергов қилиш ва жиноятчиликни бартараф этишни ташкил қилиш бўйича услубий тоифалаштирилган тизимдир. Криминалистик услубий тавсиялар – жиноятларнинг муайян турларини очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш бўйича илмий ишлаб чиқилган ва амалда текширилган маслаҳатлар (таклифлар)дир. Ҳар бир хусусий услубиёт амалда турли шароитларда ишлаш учун ўзаро бир-бирига боғлиқ маслаҳатлар тизимини (мажмуини) ҳосил қилувчи бир неча тавсияни ўз ичига олади. Тергов қилиш услубиёти – жиноят ишини юритишга доир қонун талабларидан, вужудга келган тергов вазияти хусусиятларидан, жиноятларнинг мазкур турини очиш ва тергов қилиш назарияси ва амалиётига доир билимлардан келиб чиқиб терговчи танлаган ҳақиқатни аниқлаш усулидир. Шу тариқа, сиртдан ўхшаш бўлган «криминалистик услубиёт», «хусусий криминалистик услубиёт», «криминалистик услубий тавсия» ва «тергов қилиш услубиёти» атамалари ўз мазмунига кўра бир-биридан фарқ қилади. Жумладан, биринчи ҳолда криминалистика фанининг мустақил якунловчи қисмини, иккинчисида – муайян турдаги жиноятни очиш, тергов қилиш ва уларни бартараф этишни ташкил қилиш ҳамда амалга ошириш бўйича илмий-амалий тавсиялар тизимини (мажмуини), учинчисида –

www.arxiv.uz тегишли жиноят ишлари бўйича ишлаш учун алоҳида илмий асосланган ва амалда текширилган маслаҳатни (таклифни), тўртинчи ҳолатда эса – жиноятни тергов қилишнинг терговчи томонидан танланган усулини англаш мумкин. Тарихий нуқтаи назардан криминалистик услубиёт тизимидаги асосий элементларнинг шаклланиш жараёни бир текис кечмаган. Дастлаб криминалистик услубиётдаги умумий қоидаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси жиноятларнинг айрим турларини тергов қилиш услубиётлари ривожланишидан жуда орқада қолган. Хусусий услубиётларни тайёрлаш чоғида пайдо бўлган кўпгина масалалар узоқ вақт мобайнида илмий асосига эга бўлмай, муаллифлар томонидан турлича ҳал қилинган, аммо ягона назарияни ташкил этмаган. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги криминалистикага оид асарларда жиноятларни тергов қилиш услубиётига бағишланган назарий бўлимларнинг мавжуд эмаслиги буни яққол тасдиқлайди. Криминалистик услубиёт икки ҳадли тизимнинг дастлабки илмий асосчиларидан бири И.Н.Якимов томонидан берилган ҳамда мамлакатимиз ва чет эл криминалистларининг асарларида ривожлантирилган. Уларнинг ишларида криминалистика фани мазкур бўлимининг кўпгина муаммолари, шу жумладан криминалистик услубиётнинг тизими тўғрисидаги масала ҳал этилган. Услубиётнинг таркибий қисмлари бир-бирини тўлдириб, ҳар хил турдаги жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этишга доир мустақил илмий қоидаларнинг яхлит ва бўлинмас мажмуини ҳосил қилади. Шуни таъкидлаш жоизки, криминалистик услубиётдан ташқари илмий билимларнинг ҳеч бир соҳаси бу масалаларни тадқиқ этиш билан шуғулланмайди ва турли тоифадаги жиноят ишлари бўйича суриштирув ва терговни самарали ўтказиш учун амалиётга бундай назарий жиҳатдан асосланган тавсияларни бермайди. Шу билан бирга, криминалистик услубиётнинг мустақиллиги нисбий хусусиятга эга. Негаки у

www.arxiv.uz криминалистиканинг бошқа қисмлари билан узвий боғланган . Бу эса унинг фақат бир бўлими ҳисобланади ва шундай бўлиб қолмоқда. Услубиётнинг мустақиллиги криминалистиканинг предмети ва бутун тизими доираси билан чекланган. Фан да мазкур тармо қнинг пайдо бўлиши жиноятларни тергов қилишнинг ташкил этилишини фақат назарий тадқиқ этиш йўли билангина эришилиши мумкин бўлган ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли мақсадлари мавжудлиги ни акс эттиради . Жиноятчиликка қарши кураш самарадорлигини ошириш учун зарур бўлган янги илм ий йўналишни юзага келишининг объектив шарт-шароити айнан ана шундан иборат дир . Криминалистик услубиётда ижтимоий муҳим вазифалар нинг мавжуд бўлиши , унинг ривожланишидаги кейинги даврлар и да н то ҳозирги пайтга қадар сақланиб қолди. Инсон ижодий фаолиятининг мақсадларини ҳам атроф-муҳитдаги объектив ҳодисалар келтириб чиқаради. Шунга кўра жиноятчиликка қарши фаол кураш олиб боришга кўмаклашиш ҳамда муайян жиноят ишлари бўйича ҳақиқатни аниқлашда суриштирув, тергов органларига ва судга ёрдам кўрсатиш криминалистик услубиёт умумий мақсадлари ҳисобланади. Ана шу мақсадларга эришиш учун криминалистик услубиёт жиноятларнинг ҳар хил турларини тергов йўли билан очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишдаги илғор тажрибани ўрганади ва умумийлаштиради; жиноятларнинг айрим турларини очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш бўйича илмий асосланган услубий тавсияларни ишлаб чиқади. Қонун, жиноятчиликка қарши кураш амалиёти ва турли фан ютуқлари криминалистик услубиётнинг манбалари ҳисобланади. Уларнинг қоидалари криминалистика даги мазкур бўлим нинг ривожланишига асос бўлган ва унинг ҳозирги тараққиётини таъмин этмоқда. Жиноят ва жиноят-процессуал ҳуқуқ нормалари услубиётнинг биринчи манбаи дир . Улар жиноят - судлов ишларини юритишнинг умумий шарт- шароитларини белгилайди ва шу сабабли криминалистик услубиётнинг

www.arxiv.uz ҳамда ҳар бир хусусий криминалистик услубиётнинг умумий қоидаларини ишлаб чиқишга асос бўлиб хизмат қ илади . Шу билан бир вақтда криминалистик услубий тавсиялар қонунга асосланиб ва амалдаги ҳуқуқий нормаларга зид ёки фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилишига олиб келиши мумкин бўлган бирон-бир маслаҳат ва йўл- йўриқларни истисно этган ҳолда, жиноят ва жиноят-процессуал нормаларини шарҳлаш билан чегараланмай, жиноятларнинг хилма-хил турларини очиш, тергов қилиш ва олдини олишнинг мақбул тартибини белгилайди. Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш амалиёти криминалистик услубиётнинг иккинчи муҳим манбаи ҳисобланади. Амалиётни ўрганиш ва умумлаштириш жиноятларнинг айрим турларини тергов қилиш бўйича самарали тавсияларни ишлаб чиқишга кўмаклашади. Шу билан бир қаторда, амалиёт криминалистик услубиёт назарияси нинг тўғрилигини белгиловчи мезон ҳамдир. Шахснинг жиноятни содир этишдаги айбдорлиги фақат суд томонидан эътироф этилиши сабабли, судларнинг ҳукмларида амалда мазкур жиноятни тергов қилишнинг тўғрилиги, яъни криминалистик услубий тавсияларни қўлланишнинг асослилиги ни белгила й ди. Ниҳоят, илмий билимлар, аввало, криминалистик анинг барча қайд этилган бўлимларининг ҳамда жиноятчиликка қарши кураш муаммоларини нг , хусусан жиноятларни тергов қилишни ўз нуқтаи назаридан тадқиқ этувчи бошқа фанларнинг қонун-қоидалари криминалистик услубиётнинг учинчи манбаи бўлиб хизмат қилади. Криминалистик услубиётнинг криминалистик умумий назария, техника ва тактика билан алоқалари анча мураккаб. Бир томондан, криминалистик услубиётда криминалистика фанининг якунловчи бўлими сифатида унинг бошқа бўлимларининг хулосалари ва қоидаларидан кенг фойдаланилади, иккинчи томондан, криминалистик услубиёт криминалистика нинг умумий назарияси, техникаси ва тактикаси ривожланишига фаол таъсир кўрсатади. Тутган ўрни ва ҳал этадиган вазифаларининг ўзига хослигига кўра криминалистик

www.arxiv.uz услубиёт криминалистиканинг бошқа бўлимларига доимо таянади ҳамда ишлаб чиқилаётган назариялар ва тавсияларнинг пировард «олувчиси» вазифасини бажарган ҳолда уларнинг илмий ишланмаларини қўллайди. Криминалистика нинг олдинги бўлимларига оид қоидалар ва хулосалар криминалистик услубиётда ги назарияларни умумийли к асосида жамлаш, яъни уларни оддий жамлаш йўли билан эмас, балки диалектик мушоҳада қилиш ҳамда ҳар хил турдаги жиноятларнинг олдини олиш, уларни фош этиш ва тергов қилишни самарали ташкил этиш учун тегишли хулосалар ишлаб чиқиш жараёнида қўлланилади. Илм фанларнинг бир-бирига яқин, ўзаро боғлиқ тармоқлари орасида жиноят ҳуқуқи, жиноят процесси, бошқарув, психология, мантиқ фанлари ва бир қатор махсус фанлар криминалистик услубиётнинг манбалари сифатида катта аҳамиятга эга. Ана шу фанларнинг бир қанча қоидалари криминалистика нинг мазкур бўлими даги назарий асосларни ривожлантириш ва жиноятларнинг айрим турларини тергов қилишнинг самарали услубиётларини ишлаб чиқиш учун унумли қўлланилади. 2. Жиноятларни тергов қилиш нинг хусусий криминалистик услубиётларини тузиш ва таснифлаш тамойиллари Тергов амалиётида ҳар хил турдаги жиноятларнинг олдини олиш, уларни очиш ва тергов қилишни ташкил этиш ҳамда амалда бажариш самарадорлигини оширадиган анча такомиллашган хусусий криминалистик услубиётларни жорий этиш жиноятчиликка қарши курашни такомиллаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади. Терговчиларнинг ишни ташкил этиш бўйича илмий асосланган тавсияларга бўлган эҳтиёжларни ҳисобга олиб, жиноятларни тергов қилишнинг кўплаб ҳамда шакл ва мазмун жиҳатидан хилма-хил хусусий услубиётларни вужудга келтирмоқда.

www.arxiv.uz Янги хусусий криминалистик услубиётларни ишлаб чиқиш қуйидаги тамойилл ар асосида амалга оширилади. Хусусий криминалистик услубиётларнинг назарий жиҳатдан асосланганлиги. Криминалистик услубий тавсиялар тизими илмий иш маҳсулидир ва шу туфайли ҳамиша назарий жиҳатдан муайян даражада асосланган бўлади. Бироқ хусусий услубиётлар жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш амалиёти шундай назарий асосланганлик даражасига эга бўлишини талаб қиладики, токи уларнинг тавсияларини қўллаш терговнинг самарали ташкил этилишини таъминласин. Бундай даражага, агар хусусий услубиётлар фақат тажриба йўли билан ишлаб чиқилган қоидалар ва амалиёт учун самарали тавсияларни ўз ичига олган та қ дирда, эришилади. Криминалистик услубий тавсияларнинг тизими оқилона, тежамли, мақбул бўлиши керак. Криминалистик услубий тавсияларнинг муайянлиги . Жиноятларни тергов қилишни ташкил этиш – якка тартибдаги жараёндир. Унинг мазмунига жиноий қилмишнинг хусусиятлари, жиноятнинг оқибатлари, жиноятчининг шахсий хусусиятлари, терговчининг меҳнат шароити ва бошқа шу сингарилар таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, бир турдаги (бир хилдаги) жиноятларни тергов қилишда кўпгина умумий хусусиятлар ҳам мавжуддир , булар – типик тергов версиялари нинг мавжудлиги, исботлаш предмети нинг умумий эканлиги, тергов ҳаракатларига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш хусусиятларининг ўхшашлиги ва бошқалар . Шу сабабли криминалистик услубий тавсиялар имкони борича тайин, лекин бирон-бир ягона хусусий ҳол учун эмас, балки мазкур турдаги жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш учун мўлжалланган бўлиши керак. Криминалистик услубий тавсияларнинг умумийлиги ва аниқлиги , меъёри уларнинг амалиёт эҳтиёжлари ҳамда назари й имкониятлари билан боғлиқ илмий қоидалар н и та в си флаш даражасида намоён бўлади. Жиноятларни тергов қилиш услубиётларининг босқичма-

www.arxiv.uz босқичлиги. Ташкил этилиши нуқтаи назаридан жиноятларни тергов қилиш жараёнини учта алоҳида босқичга бўлиш лозим . Ҳар бир босқич – бу тергов қилишнинг шундай босқичики, унинг давомида умумий вазифалар билан бир қаторда унинг ўзига хос вазифалари ҳам ҳал этилади. Биринчи босқич – бу дастлабки тергов ҳаракатларини бажариш давридир. Мазкур ҳаракатлар ҳам умумий, ҳам ўзига хос вазифаларни (жиноят аломатларига эга бўлган ҳодисани аниқлаш, айбдорни «из босилмасдан» таъқиб қилиш ҳамда ушлаш ва ҳ оказо ) ҳал этишга қаратилган. Қоида тариқасида, улар дарҳол ўтказилади. Дастлабки кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатлари нисбатан чекланган муддатда ўтказилади, лекин унинг қанча давом этишини жиноятларни тергов қилишнинг барча ҳоллари учун олдиндан белгилаб қўйиш мумкин эмас. Умуман олганда, шуни қайд этиш зарурки, тергов қилишнинг дастлабки босқичи кечиктириб бўлмайдиган, шошилинч тергов ҳаракатларини ўтказиш билан тугайди. Жиноятларни тергов қилиш дастлабки босқичининг муддати чекланганлиги терговчининг фаолияти имкони борича жадаллаштирилишни талаб қилади. Иккинчи босқич – бу иш бўйича далилларни тўплаш ва текширишга қаратилган барча қолган тергов ҳаракатларини бажариш давридир. Мазкур босқичнинг асосий вазифалари: айбдорни содир этилган жиноятда фош этиш, айб эълон қилиш, дастлабки босқичда аниқланмай қолган ҳолатларни аниқлаштиришдан иборат. Учинчи босқич – бу тергов қилишнинг якунловчи босқичи. Мазкур босқич терговчи томонидан тергов қилишни тамомлаш, яъни далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашга қаратилган тергов ҳаракатларини юритишни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилинган пайтдан эътиборан бошланади ва ишни прокурорга юбориш ёки жиноят ишини тугатиш тўғрисида қарор чиқариш билан тугалланади. Ўз мазмунига кўра у иш бўйича тўпланган далиллар баҳоланишини, қўшимча ва такрорий ҳаракатлар амалга оширилишини ҳамда терговни ниҳоясига етказиш тартибини белгилашни ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Хусусий криминалистик услубиётларда тавсиялар ана шу босқичларга мувофиқ тизимлаштирилади. Жиноятларни тергов қилиш услубиётларининг вазиятга боғлиқлиги ва кўплиги. Тергов амалиёти жиноятларнинг ҳар бир тури учун типик бўлган тергов вазиятларининг мазмунини ҳисобга оладиган ҳамда унга боғлиқ ҳолда терговни ташкил қилишнинг у ёки бу усули ни тавсия этадиган хусусий криминалистик услубиётлар яратишни талаб қилади. Жиноят иши бўйича тергов вазияти жиноятни тергов қилишнинг муайян давридаги вазиятни тавсифловчи ҳолатлар (шароитлар, омиллар) мажмуидан иборат бўлади. Типик тергов вазиятлари жиноятларни тергов қилишнинг барча босқичларига хосдир, лекин криминалистик услубиётларда кўпинча дастлабки типик тергов вазиятлари таҳлил қилинади. Уларнинг хилма- хиллиги кўп турли тавсияларни ва уларнинг тизимларини ишлаб чиқишни талаб қилади. Типик тергов вазиятлари ҳисобга олинган ҳолда жиноятларни тергов қилиш услубиётларининг яратилиши тавсияларнинг мазмунини аниқлаштиради ҳамда уларнинг амалий қимматини оширади. Ж иноятларни тергов қилиш нинг к риминалистик услубиётларининг умумийлиги . Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш чоғида криминалистик услубий тавсиялардан фойдаланиш қулай бўлиши учун хусусий услубиётларнинг конструктив бирлиги тамойилига, яъни ички мустақиллиги ва кўп тур лилигига амал қилган ҳолда уларнинг мақбул тузилишига риоя этиш зарур. Мазкур тамойилларга кўра ишлаб чиқилган хусусий криминалистик услубиётлар шунингдек , терговчининг ички ишлар органлари тезкор ва бошқа хизмат ходим лари билан ўзаро ҳамкорлиги хусусиятларини; жамоатчилик ёрдамидан фойдаланишга доир йўл-йўриқларни; терговчи томонидан айрим турдаги жиноятларни тергов қилиш чоғида унинг олдини олишга доир фаолиятини ташкил этиш бўйича тавсияларни ҳам ўз ичига олган бўлиши керак.

www.arxiv.uz Криминалистиканинг якунловчи бўлимини билиш ва ундан фойдаланишда хусусий криминалистик услубиётларни таснифлаш муҳим аҳамиятга эга. Криминалистик услубиёт назариясига бағишланган замонавий ишларда хусусий услубиётларни таснифлашни бир қанча асослар бўйича ўтказиш қабул қилинган. Жиноят қонунига муносабати нуқтаи назаридан хусусий услубиётлар типик ( турга оид) ва махсус услубиётларга бўлинади. Типик услубиётлар жумласига амалдаги жиноят қонунида белгиланган жиноят турлари (масалан, одам ўлдириш, ўғирлик, фирибгарликни тергов қилиш услубиётлари ва ҳ оказо ) бўйича тузилган услубиётлар киради. Жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари янгиланиши муносабати билан тегишлича янги хусусий услубиётларни ишлаб чиқиш зарурияти пайдо бўлади. У ёки бу қилмиш учун жиноий жавобгарликнинг бекор қилиниши ёки уларнинг жиноийлик тоифасидан чиқарилиши (декриминализация қилиниши) тергов қилишнинг айрим услубиётларига бўлган эҳтиёжни истисно этади. Типик хусусий услубиётлар сони жиноятларнинг мавжуд турларига мувофиқ бўлиши керак. Услубиётларнинг ана шу сони энг юқори (максимал) ҳисобланади. Шу сабабли, криминалистика олдида барча зарур бўлган, лекин ҳозирча мавжуд бўлмаган хусусий услубиётларни ишлаб чиқиш вазифаси туради. Махсус услубиётлар жумласига қонунда белгиланган жиноятларнинг турлари бўйича эмас, балки бошқа асослар бўйича тузилган хусусий услубиётларни киритиш керак бўлади. Жумладан, ана шу мақсад учун асослар сифатида жиноят содир этилган жой, жиноятчининг, жабрланувчининг шахси, жиноят содир этилган пайтдан бошлаб ўтган вақт ва бошқа шу сингарилар танланиши мумкин. Криминалистика адабиётларида темир йўл, сув ва ҳаво транспортидаги жиноятларни; вояга етмаганлар ва рецидивистлар содир этган жиноятларни; ўтган йилларнинг очилмай қолган жиноятларини тергов қилиш услубиётлари маълум. Аниқлаштирилиш даражасига кўра, жиноятларни тергов қилиш

www.arxiv.uz услубиётлари бир босқичли, икки босқичли ва ( тафсилотлаштирилиши ) кўп босқичли бўлиши мумкин. Масалан, ўғирликларни тергов қилиш услубиёти уларни тергов қилиш бўйича умумий тавсияларнигина эмас, балки хонадон ва автомашина ўғирликларини, майда ўғирликларни, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлардаги ўғирликларни; почта ўғирликларини ва бошқа шу сингариларни тергов қилиш услубиётларини ҳам ўз ичига олади. Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий услубиётлари ҳажмига кўра тўлиқ ва қисқартирилган тур ларга бўлинади. Аксари ят ҳолларда, у ёки бу турдаги жиноятни тергов қилишнинг бутун жараёнини ўтказиш учун услубий тавсиялар ишлаб чиқилади. Баъзан эса тадқиқотлар тергов қилишнинг бирон-бир босқичини ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича услубий тавсияларни ишлаб чиқиш билан чекланади. Чунончи, дастлабки тергов ҳаракатларини ўтказиш бўйича криминалистик услубий тавсиялар анча кенг тарқалган. Жиноятларнинг қамраб олинадиган турлари бўйича хусусий услубиётлар комплекс ва аниқ тур ларга бўлинади. Икки ёки ундан ортиқ ўзаро боғлиқ турдаги жиноятларни тергов қилиш услубиётлари, масалан, талончилик ва босқинчиликларни тергов қилиш услубиёти, ўт қўйишлар ва ёнғинга қарши хавфсизлик қоидаларига жинояткорона риоя этмасликларни тергов қилиш услубиёти сингарилар комплекс услубиётлар ҳисобланади. Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётлар ўз шаклига кўра кўпинча монографиялар, диссертация тадқиқотлари, дарсликлар, ўқув, услубий ва амалий қўлланмалар, услубий хатлар тариқасида ишлаб чиқилади ва ҳ оказо . Хусусий криминалистик услубиётлар таснифи схемада келтирилган. 3. Жиноятларни тергов қилишдаги хусусий криминалистик услубиётларнинг таркибий тузилиши Жиноятларни тергов қилиш хусусий криминалистик услубиётларнинг аксарияти қуйидаги асосий бўлимларни ўз ичига олади:

www.arxiv.uz Ж иноятларни тергов қилиш услубиётлари таснифи Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий криминалистик услубиётлари Жиноят ва жазо тўғрисидаги қонунга нисбатан тип ик махсус Услубий тавсиялар аниқлаштирилиши даражасига кўра Бир босқичли Икки босқичли Кўп босқичли Ҳажмга кўра тўлиқ қисқартирил ган Қамраб олинган жиноятлар турларига кўра муайян Комплекс (мажмуа) ҳолидаги Шаклига кўра м оног рафиялар диссер тация тадқиқотла ри д ар сликлар ўқув қўлланмала ри амали й ва услубий қўлланмал ар

www.arxiv.uz жиноятларнинг криминалистик тавсифи; жиноятларни тергов қилиш дастурлари; энг характерли тергов ҳаракатларини ва қонунда назарда тутилган бошқа чора-тадбирларни тайёрлаш ва ўтказиш тактикаси ўзига хос хусусиятларининг таърифи; мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш чоғида терговчиларнинг олдини олишга доир фаолиятини тайёрлаш ва ўтказиш ўзига хос хусусиятларининг таърифи. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи. Жиноят ишлари бўйича муваффақиятли иш олиб бориш учун терговчилар ва суриштирувчиларга аввало тергов қилинаётган турдаги жиноятларнинг батафсил криминалистик тавсифи талаб қилинади. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи жиноят ва жазо тўғрисидаги қонунда белгилаб қўйилган ижтимоий жиҳатдан хавфли ғайриҳуқуқий қилмишларнинг кўриб чиқилаётган турларининг энг муҳим томонлари тўғрисидаги умумлаштирилган далилий маълумотлардан ҳамда уларга асосланган илмий хулосалар ва тавсиялар тизимидан иборат бўлади. Криминалистик тавсифларни билиш жиноят ишларини тез, ҳар томонлама ва холисона тергов қилишни ташкил этиш учун зарурдир. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи комплекс (яъни уйғун бирликдаги) мазмунга эга. Уларнинг асосий қисми жиноий хулқ механизмини, жиноят тўғрисидаги ахборотни олиш ва ундан фойдаланиш таркибини криминалистик тадқиқ этиш, жиноятчининг ва жабрланувчиларнинг шахсини аниқлаш ва ҳоказо жараёнида аниқланади. Шу билан бирга, уларда яқин турувчи юридик фанларнинг айрим қоидалари бўлади. Бироқ бошқа фанлардан бундай фойдаланиш одатдаги илмий уйғунлашув (интеграция) доираси билан чекланган бўлади ва тавсифларнинг

www.arxiv.uz криминалистик моҳиятига таъсир этмайди. Криминалистик тавсифлар жиноятларнинг муайян турларига ҳам, ўхшаш (бир-бирига яқин) гуруҳларига ҳам берилиши мумкин бўлиб, бу уларнинг жуда хилма-хил бўлишига олиб келади. Жиноятлар криминалистик тавсифларининг мазмуни тавсифланаётган жиноий қилмишнинг моҳиятига, тергов қилиш хусусий услубиётининг тури ва ишланганлик даражасига, илмий тадқиқотнинг вазифалари ва усулларига ҳамда бир қатор бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, жиноятларнинг криминалистик тавсифлари таркибий тузилиши шаклига кўра бир-биридан фарқ қилади. Криминалистик тавсиф бор-йўғи бир неча кириш қоидаларини ўз ичига олган ишлар ҳам учрайди. Айни пайтда жиноятларни тергов қилишнинг шундай хусусий услубиётлари ҳам борки, уларда ана шу тавсиф уларнинг асосий қисмини ташкил этади. Бироқ, кўрсатиб ўтилган фарқларга қарамай, жиноятлар замонавий криминалистик тавсифларининг аксариятида бир қанча барқарор такрорланувчи элементлар мавжуд бўлиб, ана шуларнинг мажмуи уларнинг типик тузилмасини ҳосил қилади. Қоида тариқасида, криминалистик тавсифлар кўриб чиқилаётган жиноятлар турининг тушунчасини аниқлашдан ва уни тергов қилишнинг умумий шарт-шароитларини (тергов қилишнинг изчиллиги, муддатлари ҳамда шакли ва ҳоказо) тавсифлашдан бошланади. Бундай ахборот маълумотнома вазифасини бажарган ҳолда имкон борича қисқа баён қилинади ва тегишли криминалистик тавсифни таърифлаш учун таянч бўлиб хизмат қилади. Криминалистик тавсифда кўриб чиқилаётган жиноят тури тушунчасини аниқлаш билан биргаликда ижтимоий муносабатларнинг замонавий ривожланиш босқичида унга қарши курашнинг ҳолати ва аҳамияти тавсифи бўлади. Жиноятларнинг кўриб чиқилаётган турига қарши курашнинг долзарблигини белгилаш жиноятларни тергов қилиш хусусий криминалистик услубиётларининг тўғри ижтимоий-сиёсий йўналишда бўлиши ва терговчилар фаолияти самарадорлигини ошириш учун зарурдир.

www.arxiv.uz Жиноятлар тўғрисидаги энг типик бошланғич ахборотнинг таърифи жиноятлар криминалистик тавсифининг муҳим элементлари жумласига киради. Ана шу ахборотнинг мазмуни ва шаклига қараб текширишга оид ишлар тартиби ҳамда уларни очиш, тергов қилиш ва уларни олдини олишнинг дастлабки босқичлари дастурлари белгиланади. Жиноятларнинг криминалистик тавсифи таркибига, шунингдек, жиноятларни содир этиш ва яшириш усуллари ҳақидаги маълумотлар тизими ҳам киради. Жиноятларни содир этиш усули деганда жиноий қилмишни тайёрлаш, содир этиш ва яширишга, шу жумладан тегишли қуроллар ва воситаларни қўлланишга, жой ва вақтни танлашга, тегишли ҳолатлардан фойдаланишга қаратилган ўзаро алоқадор ҳамда ўзаро боғлиқ ҳаракатлар тизими тушунилади. Жиноятлар криминалистик тавсифларининг мажбурий элементлари жумласига эҳтимол тутилган жиноятчининг ва унинг эҳтимолдаги жабрланувчининг шахси тўғрисидаги маълумотлар киради. Криминалистик услубиёт соҳасидаги тадқиқотлар шундан далолат берадики, жиноий тажовуз жабрланувчи, жиноятни содир этиш усули, унинг хусусиятлари, оқибатлари ва жиноятчининг шахси ўртасида муайян алоқадорлик бўлади. Бундай алоқадорлик ҳақидаги криминалистик маълумотлардан фойдаланиб, терговчилар ва суриштирувчилар айрим жиноятлар юзасидан эҳтимол тутилган жиноятчининг шахси тўғрисида асосли версияларни олға суришлари ҳамда тергов қилишнинг энг мақсадга мувофиқ дастурини белгилаб олишлари мумкин. Ниҳоят, жиноятларнинг мазкур турини тергов қилишда аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар доираси жиноятлар криминалистик тавсифларининг яна бир элементи ҳисобланади. Азалдан, ҳар қандай жиноятни тергов қилишда ҳақиқатни аниқлаш етти ҳадли формула билан, яъни нима, қаерда, қачон, қай тарзда, ким, кимнинг ёрдамида, нима учун деган еттита саволга жавоб олиш билан боғланган. Лекин бу формулани универсал деб бўлмайди, чунки у жуда қисқа бўлиб, у ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилиш хусусиятларини

www.arxiv.uz ҳисобга олиш имконини бермайди. Жиноят ишларини тергов қилишда аниқланиши лозим бўлган саволлар доирасини ўн иккитагача кўпайтириш тўғрисидаги таклиф ҳам бу камчиликларни бартараф этгани йўқ. Шуни ҳисобга олиб, жиноятлар замонавий криминалистик тавсифларнинг аксариятида уларни тергов қилиш пайтида аниқланиши лозим бўлган, жиноятлар таркибининг асосий элементлари бўйича муайян тизимга солинган ҳолатлар рўйхати келтирилади. Булар: а) тажовуз қилиш объекти (тажовуз нимага қаратилган, нимага зарар етказилган, зарарнинг миқдори ва ҳоказо); б) тажовузнинг объектив томони (қаерда, қачон, қай тарзда, бир шахснинг ёки бир кишининг ҳаракатлари биланми, улардан ҳар бирининг тутган ўрни (роли), қандай ҳолатларда, оқибатлари қанақа, етказилган зарар, қилмиш ва оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш, жиноятга кўмаклашган ҳолатлар ва ҳоказо); в) тажовуз субъекти (тажовузни ким содир этди, унинг шахсини тавсифловчи маълумотлар, агар шахслар гуруҳи иштирок этган бўлса, улар кимлар); г) тажовузнинг субъектив томони (айб, унинг шакли, қасддан қилинган айб бўлса унинг сабаби ва мақсади). Баён қилишнинг бундай усули ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилишда аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар бутун доирасининг ўзига хослигини ифодалайди ва бир вақтнинг ўзида илмий маълумотлардан амалиётда нисбатан осонлик билан фойдаланилишини таъминлайди. Шу билан бирга жиноятларни тергов қилишда исботланиши лозим бўлган ҳолатлар доирасини ортиқча аниқлаштириш юбориш жоиз эмаслигини ҳисобга олиш керак. Негаки у жиноят таркибининг жиноят- ҳуқуқий таҳлилига айланиб қолиши мумкин бўлиб, бу услубий тавсиялардаги криминалистик хусусиятларнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келади.

www.arxiv.uz Жиноятлар криминалистик тавсифи тушунчасини қисқача баён қилиш ниҳоясида шуни қайд этиш зарурки, у янги криминалистик илмий категория ҳисобланади, шу сабабли такомиллашиш ва ривожланишда давом этмоқда. Унинг таркибий тузилиши аниқлашмоқда, жиноятлар муайян турларининг назарий жиҳатдан асосланган криминалистик тавсифларини фаоллик билан ишлаб чиқиш жараёни бормоқда ва уларнинг қоидаларидан жиноят ишлари бўйича терговчилар фаолиятини такомиллаштириш учун фойдаланиш йўллари таклиф этилмоқда. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш дастурлари. Услубиётнинг бу бўлимида тергов ҳаракатлари, тезкор-қидирув ва қонунда назарда тутилган бошқа чораларнинг мақбул кетма-кетлигини танлаш бўйича тавсиялар баён қилинади. Тергов қилиш дастурлари услубиётларнинг энг муҳим қисмларидан бўлиб, типик тергов вазиятлари ва версияларини ҳисобга олган ҳолда, босқичма-босқич асосда (айниқса жиноят пайқаб қолингани тўғрисидаги дастлабки ахборот олинган пайтдан эътиборан тергов қилишнинг дастлабки босқичи учун батафсил) тузилади. Жиноятчи аниқланмаган; жиноятчи жиноят устида қўлга туширилган; жиноят иши тезкор-қидирув фаолияти жараёнида аниқланган маълумотларни ҳисобга олган ҳолда қўзғатилган; жиноятчи айбини тан олиб келган ва бошқа шу сингари тергов вазиятлари учун тергов қилиш дастурлари криминалистика адабиётларида айниқса кўп келтирилади. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш учун айниқса хос бўлган дастлабки ва ундан кейинги тергов ҳаракатларига тайёргарлик кўриш ҳамда уларни ўтказиш тактикаси ўзига хос хусусиятларининг тавсифи. Умумий тактик қонун ривожлантирила бориб, бу ерда мазкур турдаги жиноятларни тергов қилиш учун айниқса хос бўлган тергов ҳаракатларини ва қонунда назарда тутилган бошқа чораларга тайёргарлик кўриш ҳамда уларни ўтказиш тактикаси ўзига хос хусусиятларининг тавсифи берилади. Мазкур турдаги жиноятларни тергов қилишда терговчилар ва

www.arxiv.uz суриштирувчиларнинг жиноятларни олдини олишга доир фаолиятига тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказиш ўзига хос хусусиятларининг тавсифи. Жиноят судлов ишларини юритишнинг асосий вазифаларидан бири бўлгани ҳолда, жиноятларнинг олдини олиш жиноий ҳуқуқбузарликларни тергов қилиш чоғида ҳам амалга оширилади. Жиноятларни очиш ва тергов қилишни амалга оширувчи терговчилар ва суриштирувчиларнинг иш юритувидаги жиноят ишларида қидирувни ташкил этишни профилактикадан (олдини олиш тадбирларидан) фарқлаш, давомли жиноятнинг пайини қирқишни айбдорнинг қилмишини фош этувчи далилларни тўплашдан ажратиш нафақат қийин, балки баъзан имконсиз ҳамдир. Шу сабабли мазкур турдаги жиноятларни тергов қилишда жиноятларни олдини олишга доир тадбирларга тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш хусусиятларининг тавсифи криминалистик услубий тавсияларнинг якунловчи қисми ҳисобланади. Шу тариқа, хусусий криминалистик услубиётлар ҳар хил турдаги жиноятларни тергов қилишни ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича назарий қоидалар ҳамда амалий тавсиялар мажмуидан иборатдир. Бироқ улар муайян жиноятни тергов қилиш учун маслаҳатлар бермайди ва бера олмайди, яъни улар ҳаётдаги барча ҳолатлар учун андоза эмас. Уларда жиноятларнинг бирон-бир турини (кўринишини) очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олишда терговчи фаолиятининг хусусиятларини акс эттирувчи умумий тавсияларгина мавжуд бўлади. Хусусий криминалистик услубиётлар жиноятларнинг имкони борича самаралироқ тергов қилинишига кўмаклашиши учун терговчилар терговнинг мумкин қадар тўлиқ, тезкор ва холисона бўлишига эришган ҳолда ишлаб чиқилган тавсиялардан ижодий фойдалана олишлари керак

Похожие

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Криминалистик тергов методикасининг умумий ҳолатлари

Компьютердан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларни тергов қилиш

Ҳарбий жиноятларни квалификация қилиш

Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби