O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi - Юриспруденция - Рефераты

O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi Reja: 1. Huquqiy davlat nazariyasining tarixiy manbalari 2. «Huquqiy davlat» tushunchasi va mohiyati

Huquqiy davlat nazariyasining tarixiy manbalari Kishilik jamiyati turmushida siyosiy, davlat-huquqiy munosabatlar paydo bo‘lgan qadim davrlardan boshlab adolatli davlat tuzumi, qat’iy tartibot, qonunlarga muvofiq yashash haqidagi o‘y-fikrlar, qarashlar va g‘oyalar ham shakllangan. O‘nlab asrlar o‘tdi, turli ijtimoiy-siyosiy tuzumlar zohir bo‘ldi, insonlarning necha-necha avlodlari tarix sahnasiga kelib ketdi. Har bir avlod o‘zidan avval o‘tgan avlod yaratgan ijtimoiy fikr, g‘oya va ta’limotlarni o‘ziga singdirib, ularni shaxsiy tajribasi bilan boyitib, keyingi avlodlarga meros etib qoldirdi. Ana shunday uzoq tarixiy davr mobaynida shakllanib sayqal topgan o‘lmas g‘oyalardan biri huquqiy davlat nazariyasidir. Shak-shubhasiz, huquqiy davlat to‘g‘risidagi ta’limotni insoniyatning ijtimoiy-siyosiy, falsafiy fikr xazinasi durdonalari qatoriga kiritish lozim. Binobarin, tarixiy tajriba ham, hozirgi zamon ilg‘or taraqqiy etgan davlatlarining voqeligi ham bu nazariyaning hayotiyligini va ijtimoiy qadr-qimmatga ega ekanligini tasdiqlamoqda. Navqiron mustaqil respublikamizda demokratik huquqiy davlatchilikni barpo etish vazifasi va uning nazariy dasturini ishlab chiqib hayotga joriy etish zaruriyati ijtimoiy fan va amaliyot oldiga qator mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi. Bu masala xususida turli tasavvurga ega bo‘lish uchun huquqiy davlat haqidagi ta’limotning tarixini chuqur tahlil etish, uning ma’nosini, asosiy prinsiplari va o‘zga xususiyatlarini, ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni tashkil etish va faoliyatiga xos shakl hamda usullarni bilish lozim. Muhimi, bizning huquqiy davlatchilikka qarab harakatlanish yo‘limizning mantig‘i, mazmuni va istiqbollarini oydinlashtirib olishdir. Huquqiy davlat – muayyan nazariy ta’limot va tegishli amaliyot sifatida uzoq va ibratli tarixga ega. «Huquqiy davlat» iborasi ilk bor XIX asrning birinchi choragida nemis huquqiy adabiyotida o‘z ifodasini topdi va mustahkamlandi (masalan, K.T. Velker, Rudolf fon Mol va boshqalarning asarlarida). Ingliz adabiyotida bu ibora ishlatilmaydi, ma’lum ma’noda shu iboraga ekvivalent hisoblangan «huquq hukmronligi» (rule of law) iborasi qo‘llaniladi.

Biroq huquqiy davlatchilik g‘oyasini, ma’nosi va tushunchasini ifodalovchi nazariy falsafiy konsepsiyalar ancha qadim zamonlardanoq shakllana boshlagan. Ilg‘or burjua siyosiy va huquqiy fikri maydonga kelayotgan chog‘da yangi falsafiy dunyoqarash antifeodal, dunyoviy, antiteologik va antiklerikal qarashlarga qarshi, feodal istibdodi va qonunsizlikka, absolutizm va mustabid rejimlarga qarshi huquqiy davlat haqida g‘oyalar jadal targ‘ib qilina boshlandi. Bunda insonparvarlik, barcha kishilarning erkinligi va tengligi, inson huquqlarining ajralmasligi, ijtimoiy-siyosiy hokimiyatni uzurpatsiya qilinishiga qarshi hokimiyatlar taqsimlanishi, konstitutsionalizm va boshqa prinsiplar ilgari surildi. Ilg‘or mutafakkirlar G. Grotsiy, B. Spinoza, D. Lokk, SH.L. Monteskye, T. Jefferson va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy davlatchilik g‘oyasi va konsepsiyalari o‘zining yangiligi bilan har qancha ta’riflanmasin, ular baribir o‘tmish tarixiy, ijtimoiy, siyosiy, falsafiy va huquqiy ta’limotlarga va amaliy tajribaga, sinalgan umuminsoniy qadriyatlar va gumanistik an’analarga tayangandir. Huquqiy davlatchilik haqidagi nazariy tasavvurlar va amaliy tajribaning shakllanishiga ko‘p jihatdan qadimgi Xitoy, Sharq, Yunoniston va Rim falsafiy, siyosiy-huquqiy qarashlari, g‘oyalari, ta’limotlari, shuningdek antik demokratiya, respublikachilik va huquqiy tartibot institutlari katta ta’sir ko‘rsatgan. Qadim zamonlardanoq huquq bilan hokimiyatning o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro munosabati va mutanosibligi, ularning harakat yunalishlarini birbiriga muvofiqligini ta’minlashning shakllari, usullari va prinsiplari izlana boshlangan. Davlat va huquq to‘g‘risidagi tasavvurlar chuqurlashib borishi jarayonida o‘sha davrlardayoq ijtimoiy turmushning, oqilona va adolatli siyosiy shakllari haqidagi g‘oyalar shakllangan. Bunda huquq ijtimoiy hokimiyatga tayangan holda umummajburiy qonunga aylanishi, o‘z navbatida, huquqni tan oluvchi ijtimoiy hokimiyat esa unga muvofiq o‘zini chegaralab adolatli davlat hokimiyati sifatida maydonga chiqishi nazarda tutilgan. I. Huquqiy davlat to‘g‘risidagi tasavvurlarni rivojlantirishda antik davr allomalari ham salmoqli hissa qo‘shganlar. Ular ichida, masalan, Solon, Arastu va boshqalar «kuch bilan huquqning qo‘shilishidan qonun hukmronligi to‘g‘risidagi

qoidalar»ni; Suqrot, Aflotun, Arastu, Polibiy, Sitseron «boshqaruvning to‘g‘ri va noto‘g‘ri shakllarini farqlash to‘g‘risidagi mulohazalar»ni; Demokrit, safizm vakillari «tabiiy va irodaviy o‘rnatilgan huquqning nisbati haqidagi fikrlar»ni; ayrim sofistlar, stoiklar, rim yuristlari «tabiiy huquqqa muvofiq insonlarning tengligi to‘g‘risidagi qarashlar»ni; Arastu «huquqning adolat va siyosiy munosabatlarni tartibga soluvchi me’yor ekanligi to‘g‘risidagi g‘oyalar»ni; Sitseron «davlat – xalq ishi» ekanligi, «davlat – huquqiy muloqot va umumiy huquqiy tartibot ekanligi haqidagi qarashlar»ni va boshqalarni ilgari surdilar 1 . II. Feodal absolutizmiga qarshi adolatparvarlik va huquqiy voqeliklarni burjuaziya manfaati nuqtai nazaridan talqin etgan XVII asrda yashagan klassik ingliz olimi J. Lokkdir. Uning talqinida huquqning hukmronligi g‘oyasi shunday davlatni anglatadiki, unda tabiiy huquqqa mos keluvchi va insonlarning ajralmas tabiiy huquqini hamda shaxs erkinligini ifodalovchi va hokimiyatlar taqsimlanishiga asoslanuvchi qonunning ustuvorligi amal qiladi. Lokk huquq hukmronlik qiluvchi davlatni despotizmga qarama-qarshi qo‘yadi. Xalq suvereniteti va ijtimoiy shartnoma davlatchilikning huquqiy asosi va manbaini tashkil etadi, degan g‘oyaga tayanib Lokk «hokimiyatning har qanday g‘ayriqonuniy xatti-harakatlariga nisbatan qarshilikning qonuniyligi ta’limoti»ni isbotlab chiqdi 2 . Huquqiy davlat sharoitida shaxsning huquq va erkinligi haqidagi klassik liberal ta’limotning ko‘pgina qoidalari ham Lokka tegishlidir. «Odamlarning erkinligi shu jamiyatdagi qonun chiqaruvchi hokimiyat o‘rnatgan doimiy qoida bilan belgilanadi; bu – qonun bilan taqiqlanmagan hamma hollarda o‘z shaxsiy istagiga rioya etishdir 3 . Bu prinsip keyinchalik mustahkamlangan «qonun bilan taqiqlanmagan hamma narsaga ruxsat etiladi», degan qoidadan faqat so‘z ifodasi jihatidan farq qiladi. Hokimiyatlar taqsimlanishi to‘g‘risidagi yangi tasavvurlarni XVIII asrda yashab ijod etgan SH.L. Monteskye izchil tizimga keltirgan. U har qanday davlatda 1 Qarang: ɇɟɪɫɟɫɹɧɰȼ.ɋ. ɉɪɚɜɨɢɡɚɤɨɧ. – Ɇ., 1983. – ɋ. 7–48. 2 ɅɨɤɤȾ. ɂɡɛɪɚɧɧɵɟɮɢɥɨɫɨɮɫɤɢɟɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɹ. Ɍ.2. – Ɇ., 196. – ɋ. 116. 3 O‘sha joyda. – Ȼ. 16–17.

uchta hokimiyatni – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini farqlaydi. Hokimiyat tomonidan qilinishi mumkin bo‘lgan zo‘ravonliklar va suiiste’molliklarni bartaraf etish uchun shunday tartib o‘rnatilishi kerakki, bunda turli hokimiyatlar bir-birini o‘zaro tiyib turishi lozim. Hokimiyatlarning taqsimlanishi va o‘zaro bir-birini tiyib turishi, Monteskyening fikricha, davlat tuzilishiga nisbatan siyosiy erkinlikni ta’minlashning asosiy sharti hisoblanadi. Erkinlik – qonun bilan ijozat etilgan har qanday ishni qilish huquqidir 4 . Huquqiy davlat nazariyasining falsafiy isboti va talqini I. Kant qalamiga mansubdir. Uning davlat va huquq haqidagi qarashlari «Fe’latvor metafizikasining asoslari to‘g‘risida» (1785), «Amaliy aql tanqidi» (1788), «Huquq to‘g‘risidagi ta’limotning metafizik asoslari» (1797), «Boqiy dunyoga» (1793) asarlarida bayon etilgan. Kant falsafasining mohiyati, uning o‘z ta’biri bilan aytganda, transsendental idealizmdan iborat bo‘lib, obyektiv olamni uni o‘rganuvchi subyektning ongidan tashqari anglash mumkin emasligidadir 5 . I. Kant davlatga ham idealistik pozitsiyadan yondashadi. «Davlat, – deydi u, – bu huquqiy qonunlarga itoat etuvchi kishilar jamoasining birligidir». Kant fikriga ko‘ra: davlatning farovonligi davlat tuzilishining huquqiy prinsiplar bilan oliy darajada muvofiqlashganligiga bog‘liqdir; bunday muvofiqlikka bizni qat’iy imperativ orqali aql majbur qiladi. Kant falsafasida davlatchilik sohasida qat’iy imperativ talablarini amalga oshirish davlatning hokimiyatlar taqsimlanishi bilan birga huquqiy tashkil etilishidir. Hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi mavjudligi yoki yo‘qligi munosabati bilan u boshqaruvning ikki shaklini: respublika (mohiyatan bu huquqiy davlatdir) va despotiyani bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. I. Kantning xalq suvereniteti g‘oyasidan kelib chiquvchi nazariyasida qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarni chegaralash hal qiluvchi kasb etadi. «Respublikanizm, – deb yozadi u, – ijroiya hokimiyatni qonun chiqaruvchi hokimiyatdan ajratishning davlat prinsipidir; despotizm – davlat qonunlarini 4 Ɇɨɧɬɟɫɤɶɟɒ.Ʌ. ɂɡɛɪɚɧɧɵɟɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɹ. – Ɇ., 1955. – ɋ. 289. 5 ɂɫɬɨɪɢɹɩɨɥɢɬɢɱɟɫɤɢɯɭɱɟɧɢɣ. – Ɇ., 196. – ɋ. 381–383.

o‘zboshimchalik bilan ijro etish prinsipidir; bunda ijtimoiy iroda hokimning xususiy irodasi sifatida maydonga chiqadi» 6 . Qonun chiqaruvchi hokimiyatga nisbatan I. Kant quyidagi cheklovchi prinsipni ifodalaydi: xalq o‘ziga nisbatan hal eta olmagan (ya’ni o‘ziga ravo ko‘rmagan – M.M.) narsani qonun chiqaruvchi xalqqa nisbatan hal eta olmaydi. Agar I. Kant ta’limotida huquqiy qonunlar va huquqiy davlat mavjud bo‘lishi kerak bo‘lgan narsalar bo‘lsa, Gegelda ular real voqelikdir, ya’ni insonlar voqeligining, shaxsning, oilaning va jamiyatning huquqlarini muayyan shaklda aqlni amaliy realizatsiya qilinganligidir. Davlat, – Gegelning fikricha, – u ham huquqdir, ya’ni – konkret huquq, dialektik talqinga ko‘ra, eng rivojlangan va mazmunan boy huquqdir, barcha abstrakt huquqlarni – o‘ziga qamrab oluvchi butun huquq sistemasidir. Davlat huquqiy ehrom cho‘qqisiga qo‘yiladi. Davlat individ va jamiyat ustidan qo‘yilib, go‘yo «xudoning bu dunyodagi saylyurishi» sifatida ko‘klarga ko‘tarib maqtaladi 7 . Gegel huquqiy etatist. U huquqiy davlatni olqishlaydi va ilohiylashtiradi 8 . Gegelning fikricha, inson erkinligi hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipiga asoslangan (podshoh, hukumat va qonun chiqaruvchi hokimiyat) konstitutsion monarxiya sharoitida ta’minlanadi. Davlatda hokimiyatlarning oqilona taqsimlanishi «ijtimoiy erkinlikning kafolatidir» 3 . Umuman huquqiy davlatning gegelcha konstruksiyasi to‘g‘ridanto‘g‘ri va qat’iy tarzda zo‘ravonlikka, huquqsizlikka va xususiy shaxslar, siyosiy birlashmalar va davlat hokimiyati tomonidan kuch ishlatishning har qanday g‘ayrihuquqiy shakllariga qarshi qaratilgan. Qadimgi Sharq, shu jumladan Markaziy Osiyo hududida o‘tmishda yashab ijod etgan alloma bobokalonlarimiz ham huquqiy davlat, adolatli ijtimoiy tuzum haqida o‘z ilg‘or qarashlariga ega bo‘lganlar. Insonlarning ozod, erkin va tenglik asosida munosabatda bo‘lishlari, jamiyatda adolat va haqiqat tantana qilishi, 6 Ʉɚɧɬɂ. ɋɨɱ. Ɍ.6. – ɋ. 269. 7 Qarang: Ƚɟɝɟɥɶ. Ɏɢɥɨɫɨɮɢɹɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1934. – ɋ. 268. 8 Qarang: ɇɟɪɫɟɫɹɧɰȼ.ɋ. Ƚɟɝɟɥɟɜɫɤɚɹ ɮɢɥɨɫɨɮɢɹ ɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1974. – ɋ. 97–11. 3 Qarang: Ƚɟɝɟɥɶ. Ɏɢɥɨɫɨɮɢɹɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1934. – ɋ. 293.

shohlar ma’rifatparvar va odil bo‘lishlari haqidagi qarashlar Al-Xorazmiy, Al- Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Hamadoniy, Najmiddin Kubro, Xo‘ja Axmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Forobiy, Bedil va boshqalarning falsafiy ta’limotlarida ilgari surilgan. Xususan, Xo‘ja Samandar Termiziy o‘zining «Dastur al-muluk» asarida «Jonivor kuyiga tushib beaql o‘jarlik va nobop xatarli intilish qilayotgan kimsalarni qamchin bilan jazolangki, toki ular o‘zgalarga zarar yetkazmasinlar, aks holda boshqaruvda qat’iy hokimiyatni ta’minlovchi tartibga putur yetadi. Kimki zo‘rlik boltasi bilan adolatsizlik payini qirqmas ekan, u zamon bog‘ida yosh umid daraxtini o‘stira olmaydi... Magar mamlakatni boshqaruvchi qonunlar zavol topsa, Dunyoning asosi barbod bo‘ladi» 9 . Jaloliddin Davoniy fikriga ko‘ra: «Har qanday davlat tashkiloti o‘zining mo‘tadilligi bilan ajralib turadi, qonunlar esa o‘z tartibi bilan ijro etiladi. Bu qonundan chetga ketiladigan bo‘lsa, har bir qoida qaramaqarshilik manbaiga aylanadi hamda u do‘stlik munosabatlarining buzilishiga, yomonlik va parokandalikka sabab bo‘ladi. Zero, har qanday davlatning asosini a’zolari qonun oldida teng bo‘lgan jamiyatning ittifoqi va fikri tashkil etadi» 10 11 . Hazrati Alisher Navoiyning ijtimoiy-siyosiy, adabiy va falsafiy qarashlari uni butun dunyoga buyuk gumanist, ma’rifatparvar inson, erkinlik va adolat kuychisi sifatida tanitdi. Navoiy «odil podshoh» siymosini chizdi. Xalq farovonligi va madaniyatining ravnaqi bobida jon kuydirib, hukmdorlarni adolat va insofga chorladi: «Podshoh o‘z fuqarolari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi, umumxalq farog‘ati yo‘lida posbon bo‘lishi; u – xudoning noibi sifatida olloh singari saxovatli, rahmdil bo‘lishi kerak; Podshoh – rahm-shafqat va jazo berish manbai» 12 . Navoiy o‘zining «Mahbub ul-qulub» asarida quyidagilarni yozadi: «Qozi musulmonlik binosining tayanchidir va musulmonlarning yaxshi va yomon ishlari 9 ɏɨɞɠɚɋɚɦɚɧɞɚɪɌɟɪɦɢɡɢ. ɇɚɡɢɞɚɧɢɟɝɨɫɭɞɚɪɹɦ. – Ɇ., 1971. – ɋ. 27–28. 10 Ⱦɠɚɥɚɥɚɞɞɢɧ Ⱦɚɜɚɧɢ. Ⱥɯɥɨɤɢ ɠɚɥɨɥɢ. Ɋɭɤɨɩɢɫɶ. ɂȼ. Ⱥɇ Ɋɍɡ. ɢɧɜ. 11 . 12 ɂɫɬɨɪɢɹɩɨɥɢɬɢɱɟɫɤɢɯɭɱɟɧɢɣ. – Ɇ., 196. – ɋ. 151.

yuzasidan hukm chiqaruvchidir… Qozining mahkamasi shariat ilmining xazinasi bo‘lmog‘i … u hukm vaqtida oshnaga ham, begonaga ham bir saviyada qaramog‘i… Qozi qonun yo‘lidan bir qadam ham toymasligi – to‘g‘ri yo‘ldan chiqmasligi lozim… Modomiki, hukm elning moli va joniga taalluqli ekan, qozining shiori to‘g‘rilik va adolat bo‘lmog‘i lozim…» 13 . Navoiyning bu fikrlarida huquqiy davlat asosini tashkil etuvchi qonuniylik, adolatlilik, sudlov hokimiyatining halol va bukilmas bo‘lishi kabi prinsiplar o‘z ifodasini topgan. Adolat tantanasiga chorlash, insonning erkin va ozod bo‘lishi, uning dunyodagi eng oliy ne’mat ekanligini ta’kidlash Umar Hayyom falsafasining negizini tashkil etadi. Uning tarixiy va adabiy asarlarida inson qadri benihoya ulug‘vorlik kasb etadi. Yaqin o‘tmishda yashab ijod etgan vatandoshimiz Abdurauf Fitrat ham ilg‘or fikr namoyandasi bo‘lib, huquqiy davlat g‘oyasi va amaliyotini o‘zbek davlatchiligi voqeligiga aylantirishga intilgan. Fitrat tomonidan tuzilgan va Yosh buxoroliklar qo‘mitasi tomonidan tasdiqlangan «Islohotlar loyihasi»da ikki maqsad ko‘zlangan edi: Buxoroda huquqiy davlatchilikni joriy etish; Buxoroni xalqning farovonligi va madaniyligi zaminida iqtisodiy, siyosiy va harbiy jihatdan mustahkamlash 14 . «Huquqiy davlat» tushunchasi va mohiyati Huquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish istiqlolga erishgan xalqimizning asosiy strategik maqsadlaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» nomli asarida ta’kidlaganidek, bizning pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdir» 15 . 13 Ⱥɥɢɲɟɪɇɚɜɨɢɣ. Ɇɚ ԟ ɛɭɛ ɭɥ- ԕ ɭɥɭɛ. – Ɍ., 1983. – Ȼ. 23–24. 14 Qarang: Ɏɚɣɡɭɥɥɚɏɨɞɠɚɟɜ. ɂɡɛɪɚɧɧɵɟ ɬɪɭɞɵ. Ɍ.1. – ɋ. 124. 15 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝʆɡɢɫɬɢ ԕ ɥɨɥɜɚɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬɣʆɥɢ. – Ɍ., – Ȼ. 168.

Darhaqiqat, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyat va davlat boshqaruvining xalqimiz tabiati va tarixiy an’analariga mos mukammal institutlarini yaratishga imkoniyat tug‘ildi. Ushbu davrda yurtimizda bosqichma- bosqich amalga oshirilgan islohotlar tufayli jamiyat turli qatlamlarining manfaatlarini ifodalovchi hamda unga xizmat qiluvchi siyosiy tizim, davlat organlari tizimi, zamonaviy boshqaruv apparati shakllantirildi. Huquqiy davlat, eng umumiy tarzda ta’riflanganda, bu huquq hukmronligi o‘rnatilgan davlatdir. Aniqroq va batafsilroq tasniflaydigan bo‘lsak, huquqiy davlat – bu ijtimoiy-siyosiy hokimiyat tashkil etilishi hamda faoliyatining va uni huquqiy sohibi bo‘lgan individlar bilan o‘zaro munosabatlarining huquqiy shaklidir. Huquqiy davlatning mohiyati va mazmuni haqida chuqur bilimga ega bo‘lish uchun uning asosiy xususiyatlari, belgilari va qirralarini tashkil etuvchi tarkiblarini jamlab o‘rganish lozim. Bunday o‘ziga xos va muhim belgilar (xususiyatlar)ni quyidagicha ko‘rsatish mumkin: – huquqiy qonunning oliyligi; – shaxs huquq va erkinliklarining realligi; – suveren davlat hokimiyatining hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi asosida tashkil etilganligi va faoliyat yuritishi. Mazkur masalalarning har biriga alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz. 1. Huquqiy davlatning mohiyatini qonunning ustunligi (oliyligi) tashkil etadi. Bu o‘rinda shu narsa muhimki, har qanday qonunning ustunligini ta’minlash bu hali huquqiy davlatchilik vujudga keldi degani emas. Chunki, qonunlar o‘z mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, mustabid, totalitar, avtoritar, fashistik davlatlarda nohaqlik, zo‘ravonlik va johillikni ifodalovchi qonunlar amal qilishi mumkin. Bunday qonunlarning ustunligini ta’minlash huquqiy davlatchilik bilan hech qanday aloqasi yo‘q. Huquqiy davlatda tom ma’noda xalq irodasini ifodalovchi adolatli, demokratik, insonparvar qonunlarning ustuvorligi ta’minlanishi nazarda tutiladi. Xuddi shu ma’noda haqqoniy, huquqiy qonun haqida gapiriladi.

Qonun – davlat faoliyati o‘zboshimchaligining mahsuli emas, balki u umuminsoniy qadriyatlarga, tenglik va adolatning demokratik huquqiy prinsiplariga mos bo‘lishi kerak. Shaxs erkinligiga putur yetkazuvchi, uni davlat bilan munosabatlarda noteng subyektga aylantiruvchi qonunchilik qoidalari huquqiy davlat g‘oyasiga qarama-qarshi keladi. Qonunda jamiyatda mavjud va shakllanayotgan ijtimoiy munosabatlar o‘zining bevosita va obyektiv ifodasini topishi lozim. Davlat, uning barcha idoralari, mansabdor shaxslar va fuqarolar o‘z faoliyatida qonun bilan qat’iy bog‘liq bo‘lishi, qonunga zid, uning talablariga qarshi biron-bir xatti-harakatni qila olmasligi talab etiladi. Ayni vaqtda, qonunning hukmronligi prinsipi qonunning «mutlaq hukmronligi» degan ishonchni, har qanday masalani faqat qonun vositasi bilan hal qilish mumkin, degan «yuridik eyforiya»ni tug‘dirib chiqarmasligi kerak. Qonunning jamiyat hayotidagi roli katta, ammo u barcha muammo va «dard»larga yagona da’vo emas. 2. Huquqiy davlatda hokimiyatning diqqat markazida turadigan asosiy narsa – bu fuqarolarning, shaxsning huquq va erkinliklarining kafolatlanganligidir. Huquq, qonun erkinlik va adolat me’yori sifatida maydonga chiqadi. Qonun yordamida shaxs erkinliklarining ta’minlanishi – huquqiy davlatning muhim funksiyasidir. Fuqaro hamisha o‘zini erkin his etishi uchun sharoit yaratilgan bo‘lishi, u davlatning homiyligiga tayana olishi, uning panohida va muhofazasida yashashi lozim. Unga tegishli siyosiy, ijtimoiy va shaxsiy huquqlar va erkinliklar kafolatlab berib qo‘yilishi kerak. Masalan, fuqaro o‘z fikrini erkin bildirish huquqiga, davlat idoralariga saylash va saylanish huquqiga, davlat idoralariga murojaat etish huquqiga, o‘z manfaatlarini ifodalash va himoya etish uchun siyosiy va ijtimoiy uyushmalarga birlashish huquqiga, shaxsiy daxlsizlik huquqiga, molmulk daxlsizligiga, aybsizlik prezumpsiyasi va shu kabi huquq va erkinliklarga ega bo‘lishi lozim. Shaxs huquqi va erkinliklarining kafolatlarini mustahkamlashning muhim sharti – fuqarolar huquqlarini sud yo‘li bilan muhofaza etishni kengaytirishdir.

Fuqarolar o‘zlarining har qanday huquqlari poymol etilgan taqdirda bu xususda shikoyat qila olishlari mumkin bo‘lishi kerak. O‘z navbatida, sud buzilgan huquqni adolat yuzasidan tiklashni o‘zining muqaddas burchi deb bilishi lozim. 3. Hokimiyatlar taqsimlanishi – demokratik huquqiy davlat tabiatiga xos prinsipdir. Hokimiyatlar taqsimlanishi, har bir davlat hokimiyati organlarining vakolat doirasini qat’iy chegaralab qo‘yish orqali huquqiy davlat huquqiy tarzda tashkillashadi va faoliyat yuritadi. Adolatli qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki bir-biriga tobe bo‘lmagan uchta hokimiyat: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mavjud bo‘lishi shart. Ularning biron-bir organ yoki shaxs qo‘lida mujassamlanishi jamiyatning umumiy manfaatlariga putur yetkazadi, suiiste’molchiliklarga olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bilan aslo sig‘ishmaydi. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo‘lda birlashtirilishi qonunning ustun bo‘lishiga zarar yetkazadi, bordi-yu, sudyalar faqat sudlov bilan mashg‘ul bo‘lmay, qonun yaratish ishi bilan shug‘ullansalar, u holda insonlar hayoti nohaqlik qurboniga aylanishi mumkin 16 . Hokimiyatlar taqsimlanishi ta’limotida diqqatga sazovor asosiy narsa shuki, bunda uchta hokimiyatning vakolatlari qonun (Konstitutsiya)da belgilangan bo‘lib, ular o‘zaro teng bo‘lishi, bir-birlarining huquq va vakolatlariga daxl qilmasliklari lozim. Hokimiyatning uchchala bo‘g‘ini qonunga itoat etadi va qonun oldida teng mavqega ega bo‘ladilar. Mazkur ta’limotdagi yana bir muhim jihat – bu hokimiyatlarning muvozanati, tengligini ta’minlash uchun ularning «o‘zaro bir- birini tiyib turish va o‘zaro qarama-qarshi ta’sir etish muruvvatlari tizimi» mavjud bo‘lishidir. Hokimiyat idoralarining har biri o‘zlari uchun qonunda belgilangan davlat funksiyalarini mustaqil o‘tish bilan birgalikda, o‘z huquqiy vositalari (vakolatlari) yordamida bir-birini muvozanatga chorlab turadilar, hokimiyat vakolatlarini bitta muassasa (shaxs) tomonidan qonunsiz ravishda tortib olinishi (uzurpatsiya qilinishi)ni bartaraf etadilar. 16 Qarang: Ɉɞɢɥ Ι ɨɪɢɟɜɏ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝ ɹɧɝɢ Ʉɨɧɫɬɢɬɭɰɢɹɫɢ ɜɚ ԟ ɨɤɢɦɢɹɬɥɚɪɬɚ ԕ ɫɢɦɥɚɧɢɲɢɩɪɢɧɰɢɩɢ. – Ɍ., 1993. – Ȼ.6.

Hokimiyatlar taqsimlanishi – bu nafaqat yuridik va tashkiliy prinsip, balki inson qadri nuqtai nazaridan ijtimoiy hayotning hokimiyat va erkinlik, qonun va adolatli huquq, davlat va jamiyat kabi qarama-qarshi jihatlarini uyg‘unlashtiruvchi ijtimoiy-siyosiy prinsip hamdir. Hokimiyatlar taqsimlanishi siyosiy hayotning, davlat tuzumining demokratikligi o‘lchovi, me’yoridir. Huquqiy davlat huquq va qonunning ustunligi, qonun va sud oldida barchaning tengligi ta’minlanadigan, fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlangan, davlat hokimiyati vakolatlari demokratik taqsimlash asosida tashkil etiladigan adolatli davlat sifatida ta’riflanadi. Zamonaviy huquqiy davlat – avvalo, inson huquq va erkinliklari, hokimiyatni amalga oshirishda (bevosita yoki vakillar orqali) xalqning ishtiroki ta’minlanuvchi demokratik davlat. U yuksak huquqiy va siyosiy madaniyat, rivojlangan fuqarolik jamiyatini nazarda tutadi. Huquqiy davlatda fuqarolarga o‘z qarashlari va e’tiqodlarini qonun doirasida himoya qilish imkoniyati ta’minlanadi. Bu, xususan, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalarining shakllanishi va faoliyat olib borishi, siyosiy plyuralizm, so‘z va matbuot erkinligi hamda shu kabilarda o‘z ifodasini topadi. Huquqiy davlatning mohiyati – ijtimoiy va siyosiy hayotda huquqning ustunligi, suveren huquqiy hokimiyatning mavjudligida ifodalanadi. Hokimiyatning bo‘linishi prinsipi yordamida davlat huquqiy usulda tashkil topadi va faoliyat ko‘rsatadi, bu siyosiy hayotning demokratlashuvi mezonidir. Huquqiy davlat huquq bilan bog‘langan bo‘ladi, qonunning ustunligidan kelib chiqadi, jamiyat tomonidan belgilangan mezonlar doirasida ish ko‘radi, jamiyatga bo‘ysunadi, fuqarolar oldida mas’ul bo‘ladi, fuqarolarning ijtimoiy va huquqiy himoyasini ta’minlaydi. Huquqiy davlat – fuqarolik jamiyatining siyosiy shakli bo‘lib, jamiyat hayotida demokratik institutlarning rivoj topishi, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimi mavjudligi bilan tavsiflanadigan, inson huquq va manfaatlarining ustuvorligini ta’minlaydigan davlatdir.

Insoniyat davlat paydo bo‘lgan qadimgi davrdan buyon adolatli hokimiyat (adolatli hukmdor) haqida orzu qilib keladi. Mana shu istak huquqiy davlat haqidagi ta’limotning rivojlanishiga turtki bergan. Huquqiy davlatning nazariy manbalari o‘z ildizlari bilan o‘tmishga borib taqalganligini ta’kidlash joiz. Qadim zamonlarda yashab o‘tgan buyuk allomalar (Aflotun, Arastu) davlat huquqning ulkan ijobiy ahamiyatini hisobga olmagan holda mustahkam, barqaror va ishonchli bo‘la olmasligi haqida fikr bildirganlar. Huquq davlat hukmdorlarining zo‘ravonligiga qarshi posangi sifatida baholangan: ya’ni, qonun hech kimning hukmronligi ostida bo‘lmasligi kerak, zero barcha organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolarning harakatlarini yo‘naltirishga xizmat qiladi. Dastlab tarqoq bo‘lgan, ba’zida esa alohida farazlar sifatida namoyon bo‘lgan g‘oyalar zamirida keyinchalik huquqiy davlatning izchil va yaxlit konsepsiyasi vujudga keldi. Uning asoschilari Dj. Lokk, I. Kant, V. Gumbold, G. Yellinek, K. Shmidt hisoblanadi. Mazkur allomalarning qarashlarida ayrim tafovutlar bo‘lsa-da, umuman olganda ular bir narsada haqlar, u ham bo‘lsa, davlatning o‘zi huquqiy qonun-qoidalarga amal qilishi va buni ijtimoiy munosabatlarning boshqa ishtirokchilaridan talab qilishi kerakligidan iborat. Huquqiy davlat nazariy konsepsiyasi qoidalarining bir qator davlatlarning amaliy faoliyatiga tatbiq etilishi konservativ kuchlarning qarshiligiga uchragan va uni yenggan holda davlat va jamiyat faoliyatining barcha jabhalarida chuqur o‘zgarishlar bilan iz qoldirgan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet

Похожие

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat

O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi

Davlat – fuqarolik-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida

O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi