O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi - Юриспруденция - Рефераты

O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi Reja: 1. O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi 2. Jinoyat huquqi tarmog‘i huquqning an’anaviy sohasi. 3. Huquqiy tizimning shakllanishi va takomillashuvi

O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi O‘zbekiston o‘z davlat mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng, mohiyati va mazmuni jihatidan tamomila yangi milliy huquqiy tizim shakllantirildi. Huquqiy tizim mamlakatimizda suveren davlatning qaror topishi va bosqichma-bosqich rivojlanib borishi barobarida unga muvoziy tarzda shakllandi. Huquqiy tizim jamiyatda amal qiluvchi normativ tizimlar ichidagi eng murakkab hodisadir. Mamlakat huquqiy tizimi jamiyatdagi barcha huquqiy institutlar, normalar, prinsiplar, jarayonlarning o‘zaro aloqador bir butun yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, milliy huquqiy tizim muayyan davlatning ichki huquqi (barcha normativ-huquqiy hujjatlar yig‘indisi), tarixi, iqtisodiy va siyosiy tizimi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan huquq tizimi 1 , huquqiy mafkura, huquqiy madaniyat, huquqiy munosabatlar, huquqiy siyosat, huquqiy amaliyot kabilarni qamrab oluvchi doimiy harakatdagi rivojlanishdagi ijtimoiy-huquqiy voqelikdir. O‘zbekistonda huquq tizimini tashkil etuvchi an’anaviy va bir qator yangi huquq sohalari (tarmoqlari) qaror topdi va rivojlandi. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: fuqarolik huquqi, mehnat huquqi, oila huquqi, yer huquqi, suv huquqi, ekologiya huquqi, moliya huquqi, ma’muriy huquq, jinoyat huquqi, jinoyat-ijroiya huquqi, jinoyat-protsessual huquqi, fuqarolik-protsessual huquqi, xo‘jalik- protsessual huquqi kabi an’anaviy tarmoqlar, shuningdek, tadbirkorlik huquqi, bojxona huquqi, bank huquqi, soliq huquqi, xalqaro huquq kabi yangi huquq tarmoqlari. Milliy huquqiy tizimning normativ asosini Konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar tashkil etadi. Mustaqil taraqqiyotimizning yigirma yili mobaynida 750 dan ziyod qonunlar, shu jumladan 6 ta konstitutsiyaviy qonun, 15 ta kodeks, 4400 dan ortiq Prezident farmonlari, 9600 ta Hukumat qarorlari va 2320 dan ortiq vazirliklar va davlat qo‘mitalarining normativ aktlari qabul qilingan. Yaratilgan qonunchilik hujjatlari jamiyatimizning siyosiy tizimi, shu jumladan davlat idoralari faoliyatini, mamlakat iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy hayoti 1 « Ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɬɢɡɢɦɢ» ɜɚ « Ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɢɣ ɬɢɡɢɦ» ɢɛɨɪɚɥɚɪɢɧɢɧɝ ɧɢɫɛɚɬɢ ɯɭɫɭɫɢɞɚ ԕ ɚɪɚɧɝ: Ⱦɚɜɥɚɬɜɚ ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɧɚɡɚɪɢɹɫɢ. Ⱦɚɪɫɥɢɤ. – Ɍ., 2009. – Ȼ.329.

sohasidagi muhim munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan. Huquqiy tizimning o‘zagini 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tashkil etdi. Konstitutsiya qabul qilingach, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov quyidagilarni ta’kidladi: «…oldin tasdiqlangan qonunlarimizni ham yangi Konstitutsiya ko‘zi-nazari bilan qarab, boshqatdan ko‘rib chiqishimiz zarur, ularni tub islohotlar manfaatlariga moslashtirish lozim» 2 . O‘zbekiston Respublikasining milliy huquqiy tizimi shakllanishining tarixiy xronologiyasi va dinamikasini yaqqol tasavvur qilish uchun qonunchiligimizning bosqichma-bosqich yaratilishi va rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlarini ta’kidlab o‘tish lozim. Avvalo, respublikamizda mavjud barcha normativ-huquqiy aktlar Konstitutsiya asosida qayta ko‘rib chiqilib, isloh qilina boshlandi. Shu bilan birga, huquqiy tizimning barcha sohalari bo‘yicha yangi qonunlarni yaratish avj oldi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi o‘n ikkinchi chaqiriq Oliy Kengashi mustaqillik yillari mobaynida o‘n bitta sessiya o‘tkazdi. Parlament 1991-yilning avgust-dekabr oylarida – 13 ta qonun, 1992-yil davomida – 52 ta qonun, 1993- yilda – 53 ta qonun va 1994-yilda – 22 ta qonun qabul qildi. Shu chaqiriqda yaratilgan jami qonunlar soni 145 tani tashkil etib, ulardan 98 tasi yangi qabul qilingan qonunlar, 47 tasi esa amaldagi qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kirituvchi hujjatlar edi. Yangi saylangan birinchi chaqiriq Oliy Majlis 1995–1999- yillar mobaynida o‘n beshta sessiya o‘tkazib, 10 ta kodeks, 2 ta milliy dastur, 138 ta qonun, 468 ta qaror qabul qildi. Bu davrda 216 holatda amaldagi qonunchilikka qo‘shimcha, to‘ldirish va o‘zgartirishlar kiritildi 3 . Birinchi chaqiriq Oliy Majlis, jumladan quyidagi muhim qonunlarni qabul qildi: O‘zbekiston Respublikasida deputatlarning maqomi to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasining 2 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ – ɤɟɥɚɠɚɝɢɛɭɸɤɞɚɜɥɚɬ. – Ɍ., 1992. – Ȼ.44. 3 Qarang: Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɧɢɧɝ 1999 ɣɢɥ 19 ɚɜɝɭɫɬɞɚɝɢ «ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ ɜɚ ɭɧɢ ɪɚ ԟ ɛɚɪɢɹɬɢɧɢɧɝ 1995–1999 ɣɢɥɥɚɪɞɚɝɢ ɮɚɨɥɢɹɬɢ ɸɡɚɫɢɞɚɧ ԟ ɢɫɨɛɨɬɢ ɬʆ ԑ ɪɢɫɢɞɚ» 806–1 ɫɨɧɥɢ ԕ ɚɪɨɪɢ // ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ ɊɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢɈɥɢɣɆɚɠɥɢɫɢɧɢɧɝɚɯɛɨɪɨɬɧɨɦɚɫɢ. – 1999. – ʋ 9. – 203-ɦ.

harbiy doktrinasi to‘g‘risida, Konsessiyalar to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1995–1996-y.), O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi (1995-y.), Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to‘g‘risida, Davlat mukofotlari to‘g‘risida, Markaziy bank to‘g‘risida, Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida, Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida, Erkin iqtisodiy zonalar, Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish, Deputatlarni chaqirib olish, Aksiyadorlik jamiyati va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish, Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash, Mualliflik va turdosh huquqlar, Noshirlik faoliyati, Buxgalteriya hisobi, O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari, Siyosiy partiyalar, Notariat, Advokatura, Davlat uy-joy siyosatining asoslari, Atmosfera havosini muhofaza qilish, Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat, Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman), Tabiiy monopoliyalar, Axborot olish kafolatlari va erkinligi, Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish, Shahar yo‘lovchilar transporti, Ta’lim, Davlat bojxona xizmati, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarini tayyorlash, Ommaviy axborot vositalari, Fermer va dehqon xo‘jaligi, Chet el investitsiyalari, Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari, Davlat yer kadastri, Avtomobil transporti, Qimmatli qog‘ozlar bozorida depozitariylar faoliyati, Reklama, Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari, Lizing, Nodavlat notijorat tashkilotlar, O‘rmon to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, Bojxona kodeksi, Jinoyatijroiya kodeksi, Xo‘jalik-protsessual kodeksi, Fuqarolik- protsessual kodeksi, Yer kodeksi, Oila kodeksi, Uy-joy kodeksi va boshqa qonunlar.

O‘zbekiston Respublikasi ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisi 1999-yil 5dekabrda saylandi hamda 2000-yil yanvaridan e’tiboran o‘z faoliyatini boshladi va mamlakatimiz qonunchiligini rivojlanishida o‘ziga xos muhim bosqichni tashkil etdi. U ikki yil mobaynida o‘nta sessiya o‘tkazib, 60 dan ziyod qonunlar qabul qildi. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlis 2000–2004-yillarda qabul qilgan muhim qonunlardan ayrimlarini sanab o‘tamiz: «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘rida»gi; «Ekologik ekspertiza to‘g‘risida»gi; «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida»gi; «Pochta aloqasi to‘g‘risida»gi; «Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida»gi; «Psixiatriya yordami to‘g‘risida»gi; «Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda); «Sudlar to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda)»; «Qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi to‘g‘risida»gi; «Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida»gi; «Davlat kadastrlari to‘g‘risida»gi; «Yuridik shaxslarning qurilish sohasidagi huquqbuzarliklari uchun javobgarligi to‘g‘risida»gi; «Prokuratura to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda); «Mudofaa to‘g‘risida»gi; «Alohida yuklar va harbiy kontingentlarning tranziti to‘g‘risida»gi; «Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan Jinoyat, Jinoyatprotsessual va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi; «O‘zbekiston Respublikasining referendumi to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda); «Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovarlarning kelib chiqish joylari to‘g‘risida»gi; «Madaniy meros obyektlaridan foydalanish va muhofaza qilish to‘g‘risida»gi; «Xo‘jalik shirkatlari to‘g‘risida»gi; «Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi; «Kredit ittifoqlari to‘g‘risida»gi; «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi; «Fuqarolarning bankdagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida»gi; «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonun; «Davlat statistikasi to‘g‘risida»gi; «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi (yangi tahrirda); «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi; «Xalqaro shartnoma va bitimlarni ratifikatsiya qilish to‘g‘risida»gi va boshq.

Qonunchilikning muayyan tarmog‘ida kodeksning qabul qilinishi tegishli sohada alohida huquq tarmog‘i shakllanganligini anglatadi. Mamlakatimizda 1994–2008-yillar oralig‘ida 15 ta kodeks qabul qilinganligi tegishli huquq tarmoqlari qaror topib, ular o‘zining asosiy o‘zak qonuniga ega bo‘lganligini ifoda etadi. Masalan, fuqarolik huquqi tarmog‘ining bosh qonuni – Fuqarolik kodeksidir. U fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holati, intellektual faoliyati natijalari, ularning mulkiy hamda u bilan bog‘liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarini tartibga soladi. Eng muhimi, ahamiyatlisi mazkur kodeks bozor iqtisodiyoti munosabatlariga poydevor vazifasini o‘tadi. Avvalo, Fuqarolik kodeksida xususiy mulk huquqi va uni muhofazalash mexanizmlari mustahkamlandi. Shuningdek, unda quyidagi fuqarolik-huquqiy institutlar qonuniy jihatdan rasmiylashtirildi: shaxs (jismoniy va yuridik shaxs)lar; bitimlar; vakillik va ishonchnoma; da’volar va ularning muddati; majburiyatlar; shartnomalar; meros va vorislik; ma’naviy zararni qoplash institutlari. E’tiborlisi shundaki, fuqarolik huquqi sohasida qator yangi mavzular, ya’ni ko‘chmas mulkni sotish instituti, renta va mulk ijarasi instituti, lizing (moliya ijarasi), qarz va kredit, bank omonati, tadbirkorlikni litsenziyalash, sug‘urta, xo‘jalik shirkatlari va firmalar tuzish, intellektual mulk va uni muhofazalash kabi yangi institutlar qaror topdi. Mehnat huquqi sohasi ham davr ruhiga mos tarzda shakllanib, unda liberallashish yo‘lidan borilayotgani namoyon bo‘ladi. Uning o‘zak qonuni – Mehnat kodeksi bu sohadagi qator an’anaviy va yangi institutlarni mustahkamladi. Jumladan, mehnat shartnomasi, ishsizlikni e’tirof etish va ishsizlik nafaqasi, ish beruvchi va xodimning huquqiy maqomi, mehnatga haq to‘lash, mehnat intizomi, mehnatni rag‘batlantirish, xodimga yetkazilgan zarur uchun moddiy javobgarlik, mehnatni muhofaza qilish, ayollar mehnatining kafolatlari, ayollarga oilaviy vazifalarni bajarish bo‘yicha qo‘shimcha kafolatlar, yoshlar mehnatining kafolatlari, mehnat nizolarini ko‘rish, davlat ijtimoiy sug‘urtasi, pensiya ta’minoti, xodimning mehnat huquqlarini sud tartibida muhofazalash kabi institutlarni e’tirof qilish mumkin. Eng muhimi, mehnat munosabatlarining zamonaviy huquqiy bazasi sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan bog‘liq xususiyatlarni o‘zida aks ettirdi.

O‘zbekiston Respublikasining 1998-yilda qabul qilingan Oila kodeksi mamlakatimizda yangi, mustaqil oila huquqi tarmog‘i shakllanganligini yuridik jihatdan rasmiylashtirdi. Ushbu huquq sohasi oilaning mohiyatini, uning ijtimoiy vazifasini ifodalab jamiyatning boshlang‘ich bo‘g‘ini sifatidagi ahamiyati, oilaviy munosabatlarda fuqarolarning tengli, erkin va ixtiyoriy faoliyat yuritishi masalalarini tartibga solishga qaratilgan. Unda nikoh tuzish, er-xotinning huquq va majburiyatlari, oilada bola tarbiyasi, oilada mulkiy munosabatlar va ularning kafolatlari, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik masalalari, fuqarolik (oilaviy holat) holati dalolatnomalarini qayd etish institutlari, shuningdek xalqimizning milliy xususiyatlarini aks ettiruvchi yangi institutlar: nikoh shartnomasi, nikoh tuzuvchi taraflarning tibbiy ko‘rikdan o‘tishi, yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikohni taqiqlash hamda qon-qarindoshlik va bolalarning nasl-nasabini belgilash kabilar mustahkamlab qo‘yildi. Jinoyat huquqi tarmog‘i huquqning an’anaviy sohasi. U o‘zining qonuniy asosini O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (1994-y.) timsolida topgan. Unda shaxsning hayoti va sog‘lig‘iga qarshi qaratilgan jinoyatlar, tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar, iqtisodiy sohadagi jinoyatlar, ekologiya sohasidagi jinoyatlar, boshqaruv tartibiga va odil sudlovga qarshi jinoyatlar, jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar, harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar va boshqa institutlar mavjud. 2001-yil 29-avgustda O‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan jinoyat uchun jazo tayinlash siyosatini liberallashtirish masalasi o‘rtaga qo‘yildi. Shu asosda parlament «Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan Jinoyat, Jinoyat-protsessual va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi qonunni qabul qildi. Bu umuman huquqiy tizim demokratlashuvi hamda insonparvarlashuvi tendensiyasining yaqqol ifodasidir. Jinoiy jazo tizimini erkinlashtirishga doir chora-tadbirlar ayniqsa ulkan ijtimoiy va siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Buning natijasida og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarning 75 foizga yaqini ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazildi. Jinoyat kodeksidagi jinoyat sodir etgan

shaxs yetkazilgan moddiy zararni to‘liq qoplagan taqdirda, sud tomonidan unga nisbatan ozodlikdan mahrum etish tariqasida jazo tayinlanishiga yo‘l qo‘ymaydigan normalar ancha kengaytirildi. Mazkur o‘zgarishlar qabul qilinganidan so‘ng sudlarning ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoni tayinlanishi 2010-yilda 2000-yilga nisbatan qariyb 26 foizga kamaydi. Shuningdek, yarashuv instituti joriy etilgani ham bu borada muhim qadam bo‘ldi. Mazkur institutning samaradorligi hamda o‘zbek xalqining rahmdillik va kechirimlilik kabi ko‘p asrlik an’analariga mosligi uning izchillik bilan kengayib borishiga asos bo‘lmoqda. Hozirgi kunda 53 ta jinoyat tarkibi bo‘yicha yarashuv institutini qo‘llash imkoniyati nazarda tutilgan. Yarashuv institutining joriy etilishi natijasida o‘tgan davr mobaynida 100 ming nafarga yaqin fuqaro jinoiy javobgarlikdan ozod etildi 4 . Mamlakat Prezidenti 2005-yilning 1 va 8-avgustida O‘zbekistonda o‘lim jazosini bekor qilish va qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida ikkita farmon qabul qildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shunday deb ta’kidladi: «O‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 1- yanvaridan mamlakatda o‘lim jazosini bekor qilish, shuningdek, fuqarolarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini prokuraturadan sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida qabul qilingan qonunlari xalqaro hamjamiyat tomonidan ijobiy kutib olindi va butun dunyoda katta aks sado berdi» 5 . Jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqining 2008-yil 1-yanvardan e’tiboran sudlar vakolatiga o‘tkazilishi va uni amalga oshirishning aniq protsessual-huquqiy mexanizmini yaratish jinoyat protsessining sudgacha bo‘lgan bosqichida jinoiy ta’qib qilinadigan fuqarolarning huquq hamda qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishning muhim kafolatiga aylanadi. 4 Qarang: Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲɜɚɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤɠɚɦɢɹɬɢɧɢɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ . – Ɍ., 2010. – Ȼ.22–23. 5 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝ 16 ɣɢɥɥɢɤ ɦɭɫɬɚ ԕ ɢɥ ɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬ ɣʆɥɢ. – Ɍ., 2007. – Ȼ. 34–35.

Mamlakatimizda bu borada «Xabeas korpus» institutining joriy etilishi, ya’ni 2008-yildan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi prokurordan sudga o‘tkazilishi prinsipial qadam bo‘ldi. Mazkur institutning amaliyotga tatbiq etilishi insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda muhim omil sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ushbu institut joriy etilgan 2008–2010-yillarda sudlar tomonidan dastlabki tergov organlariga 700 dan ortiq holatda mazkur ehtiyot chorasini qo‘llash rad qilingani ham buni yaqqol tasdiqlab turibdi» 6 . Protsessual huquq tarmoqlaridan biri bo‘lgan Fuqarolik-protsessual huquqi fuqarolik-protsessual munosabatlar va ularning subyektlari, fuqarolik-protsessual muddatlar, fuqarolik ishlarida sudlovga taalluqlilik, sud xarajatlari va jarimalari, da’vo ishini yuritish, shikoyat va arizalarni sudda ko‘rish jarayonlarini tartibga soladi. Mazkur huquq sohasi har bir shaxsning o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, mansabdor shaxslar va jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xattiharakatlari ustidan shikoyat qilish huquqini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Mohiyati jihatdan fuqarolik protsessual huquqi fuqarolik ishlari bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirishni, sud qarorlarining ijro etilish tartibini belgilovchi huquq tarmog‘idir. U fuqarolik, mehnat, oila, moliya huquqi sohalari bilan uzviy aloqadorlikda. Fuqarolik-protsessual huquqining asosiy manbasi – Fuqarolik-protsessual kodeksi 5 bo‘lim, 40 bob, 391 moddadan iborat. Xo‘jalik-protsessual huquqi iqtisodiyot sohasida korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini xo‘jalik sudlarida ko‘rib chiqish bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Ushbu huquq tarmog‘ining asosiy manbai bo‘lgan Xo‘jalik-protsessual kodeksi 5 bo‘lim, 24 ta bob va 226 moddadan iborat bo‘lib, 1997-yil 30-avgustda qabul qilingan va 1998-yil 1-yanvardan kuchga kirgan. Jinoyat-protsessual huquqi sohasi respublika hududida jinoyat ishlarini yuritish tartibini, jinoyat protsessi ishtirokchilarining maqomi, vakolatlari, 6 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚ ɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ. – Ɍ., 2010. – Ȼ. 22.

huquqlari hamda protsessual majburiyatlarini o‘rnatadi. Jinoyat-protsessual huquqi tarmog‘i qonuniylik, oshkoralik, odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshirish, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, aybsizlik prezumpsiyasi, protsessual harakatlar va qarorlar ustidan shikoyat qilish huquqi kabi prinsiplarga asoslanadi. Jinoyat-protsessual huquqining asosiy normativ- huquqiy hujjati bo‘lgan Jinoyat-protsessual kodeksi 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yilning 1- aprelidan kuchga kirgan. Jinoyat-protsessual kodeksi 2 qism, 13 bo‘lim, 65 bob va 609 moddadan iborat. O‘zbekiston Respublikasida ikki palatali parlament tizimiga o‘tilishi qonun ijodkorligi va qonunchilikni rivojlantirishda, umuman milliyhuquqiy tizimni takomillashtirishda sifat jihatdan yangi bosqichni boshlab berdi. Ikki palatali parlament faoliyat boshlagandan buyon 312 ta qonun, shundan 110 tasi yangi qonun, 202 tasi harakatdagi qonunlarga o‘zgartish va qo‘shimcha kirituvchi qonunlar qabul qilingan. Bular ichida quyidagi e’tiborga molik qonunlarni e’tirof etib o‘tish maqsadga muvofiq: «Fuqarolarning jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi; «Elektron to‘lovlar to‘g‘risida»gi; «Kredit uyushmalari to‘g‘risida»gi; «Avtomatlashtirilgan bank tizimi axborotini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi; «Xususiy uy-joy mulkdorlarining shirkatlari to‘g‘risida»gi; «Iste’mol krediti to‘g‘risida»gi; «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi; «Mikromoliyalashtirish to‘g‘risida»gi; «Firma nomlari to‘g‘risida»gi; «Ipoteka to‘g‘risida»gi; «Hakamlik sudlari to‘g‘risida»gi; «Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida»gi; «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi; «Homiylik to‘g‘risida»gi; «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi; «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi va boshqa qonunlar. Ikki palatali parlament 2010–2012-yillardagi chaqiriq davrida «Sud ekspertizasi», «Arxiv ishi», «Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi», «Rieltorlik faoliyati», «Axborotkutubxona faoliyati», «Raqobat» to‘g‘risida va boshqa qator qonunlarni qabul qildi.

Keltirilgan ro‘yxatdan ko‘rinib turibdiki, qonunlar jamiyat hayotining barcha sohalari hamda masalalariga oiddir. Barcha qonunlarni O‘zbekiston Respublikasi oldida turgan muhim vazifalar, huquqiy islohot konsepsiyasi mazmuniga ko‘ra hamda mamlakat hayotining ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy, mafkuraviy va boshqa jabhalariga ko‘ra tasniflash mumkin: 1) siyosiy sohaga oid, shu jumladan, davlat mustaqilligining huquqiy asoslarini yaratish va rivojlantirish borasidagi qonunlar bo‘lib, ularga «Mustaqillik deklaratsiyasi» (1990-yil 20-iyun), «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi (1991-yil 31-avgust) qonun va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kiradi. Bulardan tashqari siyosiy tizimni, davlat organlari tuzilmasini takomillashtirish, respublika va mahalliy hokimiyat organlari maqomini belgilovchi qonunlar qabul qilindi. Bular: «Prezidentlik saylovi to‘g‘risida»gi (1991-y.); «Oliy Kengash va mahalliy kengashlarga saylovlar haqida»gi (1993 va 1994-y.); «Oliy Majlis to‘g‘risida»gi (1994-y.); «Vazirlar Mahkamasi» to‘g‘risidagi (1993-y.); Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risidagi (1993 va 1995- y.); «Sudlar to‘g‘risida»gi (1993 va 2000-y.); «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi (1993 va 1999-y.) va boshqa bir qator qonunlardir; 2) mamlakatda bozor iqtisodiyoti munosabatlarini joriy etishga, yangi iqtisodiy tuzum insfrastrukturasini shakllantirishga qaratilgan qonunlar. Ular jumlasiga mulkchilik munosabatlariga oid, tadbirkorlik, tashqi iqtisodiy faoliyat, xorijiy sarmoyalar va xorijiy sarmoyadorlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risidagi, shuningdek mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, birjalar va birja faoliyati, xo‘jalik shirkatlari, qimmatli qog‘ozlar bozori, monopolistik faoliyatni cheklash, sug‘urta faoliyati, sertifikatlashtirish, bankrotlik to‘g‘risidagi va boshqa qonunlar kiradi; 3) O‘zbekistonning davlat suverenitetini mustahkamlash, davlat hokimiyati organlarining tarkibiy tuzilishi hamda faoliyatini takomillashtirishga oid qonunlar. Mazkur qonunlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Oliy Majlis,

Vazirlar Mahkamasi, Davlat bayrog‘i, Davlat gerbi va Davlat madhiyasi to‘g‘risidagi, mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risidagi, mudofaa va harbiy xizmat, fuqarolik, hokimiyatning konstitutsiyaviy idoralarini qo‘riqlash to‘g‘risidagi, Konstitutsiyaviy sud, Sudlar va Prokuratura to‘g‘risidagi qonunlar va hokazolar kiradi; 4) moliya, kredit va yangi soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan qonunlar. Bularga yuridik shaxslar va fuqarolardan olinadigan soliqlar, ya’ni tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslardan ularni ro‘yxatga olganlik uchun undiriladigan yig‘imlar va bunday shaxslarni ro‘yxatga olish tartibi, banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi va boshqa qonunlar kiradi; 5) jamiyat hayotining ijtimoiy masalalarini tartibga soluvchi, shuningdek, madaniy-tarbiyaviy sohaga oid qonunchilik aktlari toifasiga tubandagilarni kiritish mumkin: yoshlarga oid davlat siyosati asoslari, nogironlarni ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport, aholini ish bilan ta’minlash, ta’lim, davlat sanitariya nazorati, sug‘urta, fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish, aloqa to‘g‘risidagi qonunlar va boshq.; 6) O‘zbekistonda erkin fuqarolik jamiyatini vujudga keltirishga, demokratik tashkiliy institutlar hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini kafolatlovchi qonunlar. Bunday qonunlar guruhi quyidagicha talqin etilishi mumkin: jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari, jurnalistik faoliyatining kafolatlari, Respublikaning referendumi, kasaba uyushmalari va ularning huquqlari, jamiyatni axborotlashtirish, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risidagi qonunlar, Mehnat kodeksi, Oila kodeksi va hokazolar; 7) tabiatni huquqiy muhofaza etish davlatning muhim funksiyalaridan biri bo‘lib, sog‘lom ekologik muhit va musaffo tabiiy sharoit jamiyat hayoti, uning manfaatlariga bevosita daxldor sohadir. Shu bois davlatning mazkur masalalar

bo‘yicha qabul qiladigan qonunlari maxsus toifa sifatida turkumlanishi lozim. Ushbu toifa qonunlar quyidagilardan iborat: alohida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar, tabiatni muhofaza etish, suv va suvdan foydalanish, qimmatli va yo‘qolib borayotgan o‘simlik hamda hayvonlar turlarini muhofaza etishni kuchaytirish hamda ulardan foydalanishni tartibga solish to‘g‘risidagi, yer osti boyliklari to‘g‘risidagi qonunlar, Yer kodeksi va boshqalar; 8) mamlakatda mo‘tadil huquq-tartibotni va mustahkam qonuniylik muhitni ta’minlash borasidagi qonunlarga quyidagilar kiradi: transport vositalarini olib qochganlik uchun jinoiy javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risidagi, yo‘l harakati qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risidagi qonunlar, Jinoyat kodeksi, Jinoyat-protsessual kodeksi, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks, Xo‘jalik-protsessual kodeksi va boshqalar; 9) mafkura va ma’naviy hayot sohasiga taalluqli qonunlar: Davlat mukofotlarini va faxriy unvonlarni ta’sis etish to‘g‘risidagi, bayram kunlari to‘g‘risidagi qonunlar. Albatta, yoshlar, ta’lim, madaniy meroslarni saqlash to‘g‘risidagi va shu kabi boshqa qonunlarni ham ushbu toifaga kiritish mumkin. Zero, ularning ma’naviyatimizga, g‘oyaviy tarbiya hamda mafkuraga, ya’ni dunyoqarashni shakllantirishga bevosita aloqasi bor; 10) tashqi siyosat va chet davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy aloqalarni amalga oshirish borasidagi qonunlar: davlat boji, O‘zbekistonning chet davlatlardagi diplomatik vakolatxonalari boshliqlarini tayinlash hamda chaqirib olish tartibi to‘g‘risidagi qonunlar. Bulardan tashqari, parlament O‘zbekistonning boshqa davlatlar bilan tuzgan shartnomalarini tasdiqlash, shuningdek davlatimizning turli xalqaro tashkilotlariga a’zo bo‘lish, Ahdlashuvlar va Konferensiyalarga qo‘shilishi to‘g‘risidagi qarorlarni ratifikatsiya qiluvchi qonun hujjatlarini ham nazarda tutish o‘rinli bo‘lar edi. Qonunchiligimiz rivojlanishidagi muhim tendensiya shundaki, ularning mazmuni va ruhi tobora insonparvarlashib bormoqda, o‘zida milliy xususiyatlarni, xalqning qonuniylik, odil sudlov va adolat to‘g‘risidagi tasavvurlarini ifoda

etmoqda. Qonunlar xalqimizning boy tarixi, milliy-madaniy va ma’naviy qadriyatlariga asoslanmoqda. O‘zbekiston xalqaro davlatlar hamjamiyatining teng huquqli a’zosi sifatida xalqaro huquqning umume’tirof etilgan qoidalari va prinsiplarining ustunligini tan olgan. Shundan kelib chiqib, respublika qonunchiligining mazmuni xalqaro huquq talablari, prinsiplari va me’yorlariga muvofiqlashmoqda. Qonunchiligimizning mazmuni yangi mafkura – milliy istiqlol mafkurasiga va milliy axloqiy qoidalarga qat’iy tayanmoqda. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, mamlakatda huquqiy davlatchilik sari borilayotgan, ko‘ppartiyaviylik asosida parlament demokratiyasi qaror topib borayotgan sharoitda qonun chiqarish faoliyati ham, qonunchiligimiz ham ilg‘or demokratik yo‘nalishda boyib, rivojlanib va takomillashib boraveradi. Qonunchiligimiz qaysi ustuvor yo‘nalishda va qay tarzda rivojlantirilishi lozim, degan savolga eng umumiy tarzda quyidagicha javob berish mumkin. Fikrimizcha, birinchidan, ijtimoiy hayotning asosiy sohalariga, iqtisodiyotning ustuvor jabhalariga taalluqli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlarni yaratishga e’tiborni qaratish; ikkinchidan, siyosiy, xo‘jalik va ijtimoiy-madaniy sohaning o‘ta muhim va dolzarb masalalari bo‘yicha qonunlarni qabul qilish, ularni muntazam yangilab, takomillashtirib borish; uchinchidan , davlat idoralari huquqiy maqomini, siyosiy tizimning boshqa tarkibiy qismlari maqomini demokratiya va huquqiy davlatchilik prinsiplari asosida takomillashtirishga qaratilgan qonunlar chiqarish; to‘rtinchidan, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash, ularga qat’iy rioya etish, ularni muhofaza etishga qaratilgan qonunlar yaratish va shu orqali jamiyatda mustahkam qonuniylik muhitini, chinakam demokratik huquqiy davlatni vujudga keltirishga ko‘maklashish.

O‘zbekiston Respublikasining qonun chiqarish amaliyoti puxta ilmiy zaminga asoslanishi shart. Qonunchilik faoliyatining barcha jihatlari huquqshunoslik nazariyasi tomonidan qayta mushohada etilishi, mustaqil davlat qonunchiligining ilmiy konsepsiyasi vujudga keltirilishi lozim. Huquqshunoslik fani oldida turgan dolzarb vazifalardan biri qonunchilik mexanizmining hamma tarkibiy bo‘g‘inlarini chuqur tahlil etish va shunga doir ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Qonunlarning ilmiy «saviyasini» oshirish, sifatini yaxshilash jamiyatga huquq vositasida rahbarlik qilishning, uni boshqarishning ilmiy darajasini yuksaltirish imkonini beradi. Qonunchilikni takomillashtirish manfaatlari qonun yaratish faoliyatini huquqiy, ijtimoiy, ruhiy va tashkiliy tomonlarini hamda protsessual tartiblarini nazariy o‘rganishni talab etmoqda. Shu bois O‘zbekistonning yangi qonunchilik tizimini vujudga keltirish va qonunchilik jarayonini nazariy tadqiq etish o‘ta muhim siyosiy, ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligini konstitutsiyaviy zamin asosida takomillashtirib borish, tub huquqiy islohotlarning yagona milliy konsepsiyasini yaratish lozim. Unda huquqiy islohotlarning maqsadi, vazifalari va ustuvor yo‘nalishlari o‘z aksini topishi maqsadga muvofiq. Ushbu islohotning asosiy mazmuni, birinchidan, O‘zbekiston davlat mustaqilligining huquqiy (qonunchilik) bazasini vujudga keltirish hamda takomillashtirish lozimligidan, ikkinchidan, mamlakatda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlarini qaror toptirishning huquqiy asoslarini yaratish zaruriyatidan, uchinchidan, demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati barpo etish hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini real ta’minlash maqsadlaridan kelib chiqadi. Yuqoridagi maqsad va vazifalar asosida qonunchilikni rivojlantirishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatish mumkin: siyosiy islohotlarni huquqiy ta’minlash – qonunchilik bazasini yaratish va takomillashtirish; iqtisodiy islohotlar, ya’ni bozor munosabatlari infrastrukturasini shakllantirishning qonunchilik asoslarini mustahkamlash; sud-huquq islohotlarining qonunchilik negizini vujudga keltirish va yanada rivojlantirish.

Ko‘rsatilgan har bir yo‘nalish bo‘yicha talaygina qonunchilik hujjatlari qabul qilindi. Biroq qonunchilikni takomillashtirish uzluksiz jarayondir. Hayot qonunchilik oldiga o‘zining yangi-yangi talablarini qo‘yaveradi va qonunlar jamiyat taraqqiyoti ehtiyojlariga mos ravishda yaratilib, muttasil rivojlanib boraveradi. Huquqiy tizimning shakllanishi va takomillashuvi uning tarkibiga kiruvchi boshqa elementlarning rivojlanishini nazarda tutadi. Mustaqillik yillarida jamiyatning ijtimoiy-huquqiy ongi, fuqarolarning huquqiy madaniyati ham o‘sib, islohotlar davri bilan hamohang tarzda yuksalib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, jamiyatning demokratiya yo‘lidan jadal rivojlanishi va bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati, ko‘p jihatdan, odamlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasiga bog‘liqdir. Yuksak huquqiy madaniyat – demokratik jamiyat poydevori va huquqiy tizimning yetuklik ko‘rsatkichidir 7 . Shuningdek, milliy huquqiy tizimning boshqa bo‘g‘inlari, ya’ni huquq ijodkorligi, normativ-huquqiy hujjatlar tizimi, yuridik fan, yuridik muassasalar, yuridik amaliyot, huquqiy munosabatlar tizimi va boshqalar ham izchil rivojlanib bormoqda. 7 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ (2010 ɣɢɥ 12 ɧɨɹɛɪɶ). – Ɍ., 2010. – Ȼ. 27.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Konstitutsiya-o’zbеkiston milliy huquqiy tizimining o’zagi

O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi

Mustaqil O`zbekestonda milliy huquq tizimining shakllanishi va rivojlanishi

O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi

Hozirgi zamon huquqiy tizimining asosiy tasnifi