O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi - Юриспруденция - Рефераты

O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

O‘zbekiston hududida qadimgi davlatlarning vujudga kelishi va huquqiy munosabatlarning shakllanishi Reja: 1. Eramizga qadar O‘zbekiston hududida davlat va huquq 2. Eramizning boshlaridan VII asrga qadar bo‘lgan davrda O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Eramizga qadar O‘zbekiston hududida davlat va huquq Davlat va huquq tarixi fanining asosiy vazifalaridan biri – bu mustaqil davlatchilik sharoitida O‘zbekiston hududida davlat va huquqning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixini chuqur ilmiy va xolisona o‘rganish, tarixiy taraqqiyotning siyosiy-huquqiy yutuqlaridan mustaqil o‘zbek davlatchiligi va uning huquqiy tizimini takomillashtirishda foydalanish, qolaversa, boy va betakror tariximizni jahon jamoatchiligiga namoyish etishdir. Ushbu mavzu O‘zbekiston hududida davlatchilik va huquq tarixining ilk, o‘z navbatida, murakkab davriga bag‘ishlangan bo‘lib, unda ushbu zaminda siyosiy- huquqiy institutlarning paydo bo‘lish shart-sharoitlari va sabablari, ilk davlat tuzilmalari, ularning siyosiy tuzumi, huquq manbalari, tarmoqlari va institutlari, O‘rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishiga qadar bo‘lgan taraqqiyot bosqichlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari kabi masalalarga asosiy e’tibor qaratiladi. O‘zbek davlatchiligining tarixi xususida so‘z borganda, fanda u joylashgan muayyan hudud, ya’ni «O‘rta Osiyo» va «Movarounnahr» tushunchalariga murojaat etish lozim bo‘ladi. O‘rta Osiyo – g‘arbdan Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron, Afg‘oniston va Xitoy Xalq Respublikasi, shimoldan (45°/32' kenglik) shimoliy chegara bilan chegaralanuvchi ulkan hududda joylashgan bo‘lib, jami 1 mln. 984 ming kv.km.ni tashkil etadi. O‘rta Osiyo Qadimgi g‘arb va Qadimgi sharqni bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘tagan. O‘zbekistonda davlat va huquqning rivojlanishi o‘zining bir necha ming yillik tarixiga ega. Tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlarida mamlakatimiz hududida ko‘plab davlatlarni qamrab olgan imperiyalar, tarqoqlik tufayli vujudga kelgan kichik-kichik davlatlar mavjud bo‘lgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida hozirgi Markaziy Osiyo hududida 20 ga yaqin qabilalar bo‘lib, ular bir necha qabilalar ittifoqiga birlashgan. Ular orasida bir necha sak qabilalarini birlashtiruvchi massagetlar ittifoqi boshqa qabilalar ittifoqidan alohida ajralib turgan. Binobarin, turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbek xalqining ildizlari ana shu

massagetlarga borib taqaladi. Massaget qabilalari ittifoqiga quyidagi elatlar kirgan: qadimgi Sirdaryo havzasida, Amudaryoning sharqiy o‘zanlari bo‘yida va Qoraqumda yashovchi apasiaklar, Sirdaryoning o‘rta oqimida joylashgan daxato‘ralar, taxminan Zarafshonning quyi qismi va Amudaryoning o‘rta oqimida yashagan derbiklar, Nurota tog‘larida o‘rnashgan sakavaraklar, Sirdaryoning o‘rta oqimidan Tyanshangacha cho‘zilgan usunlar ham antik davrlarda xorazmiylar tarkibiga kirgan. Qabilaga birlashgan urug‘ a’zolari umumiy mehnat bilan shug‘ullanganligi, mulkdan teng foydalanilgani, erkaklar bilan xotinqizlarning teng huquqli bo‘lganligi, urushlarda erkaklar bilan bir qatorda xotin-qizlar ham ishtirok etganligi, har bir qabilaning o‘z boshlig‘i bo‘lganligi, ayrim qabilalarning boshliqlari ayollar bo‘lganligi, qabilaning umumiy manfaati bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar qabila a’zolari yig‘ilishida muhokama qilinib hal etilganligi, har bir qabila, urug‘ning o‘z urf-odatlari, qoidalari bo‘lib, ularga qat’iy rioya qilinganligi haqida ayrim ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan 1 . Qadimgi xalqlarda davlatni boshqarish, sudlov ishlarini amalga oshirish, xalq bilan davlat boshlig‘i o‘rtasidagi munosabatlar haqida «Shajarayi turk» asarining muallifi Abulg‘ozi Bahodirxon quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: «Qadimgi xalq bu zamonning xalqindan yaxshi edi. Agar el va xalq yig‘ilib kishi ultura bilur bo‘lsa va yo gunohkor so‘ray bilar bo‘lsa va yo bir ish boshqarmoq qo‘lindan kelur bo‘lsa, ne uchun bir mardga podshoh ot quyub evining to‘rinda o‘lturib, barcha xalq ixtiyorlarini aning qo‘lina bera tururlar» 2 . Hozirgi kun ilm-fanida Markaziy Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi hududida qachon va qanday omillar ta’sirida davlat va huquq paydo bo‘lgan degan savolga aniq javob yo‘q. Bu to‘g‘rida ba’zi taxminlar mavjud, xolos. Hozirgi tarix fanida O‘zbekiston hududida miloddan avvalgi birinchi ming yillikda davlat birlashmalari bo‘lganligi, ular tashqi dushmanlarga qarshi urushlar 1 Qarang: Ԕ ɚɞɢɦɝɢ ɬɚɪɢɯɱɢɥɚɪ ȸɪɬɚ Ɉɫɢɺ ԟ ɚ ԕ ɢɞɚ / Ɇɚɫɴɭɥ ɦɭ ԟ ɚɪɪɢɪ Ɉ. Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ. – Ɍ., 2008. – Ȼ. 6–51. 2 Ⱥɛɭɥ Ε ɨɡɢɣȻɚ Σ ɨɞɢɪɯɨɧ . ɒɚɠɚɪɚɣɢɬɭɪɤ. –Ɍ., 1992. – Ȼ. 126.

olib borganligi, qo‘shni mamlakatlar bilan bordi-keldi qilganligi, iqtisodiy, madaniy va savdo aloqalari o‘rnatganligi ma’lum. Lekin bu davlat birlashmalarining tuzumi, boshqarish shakli, davlat organlari, mansabdor shaxslari, ularning vakolatlari, qonunlari, ularni buzganlik uchun javobgarlik turlari haqida aniq va to‘la ma’lumot yo‘q. Hozirgi kunda «Avesto»dan ushbu savollarga qisman javob topish mumkin. Bu o‘rinda shuni qayd qilish kerakki, «Avesto» miloddan avvalgi VII asrdan keyingi davrga taalluqli manbadir. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bu davrda hozirgi Markaziy Osiyo hududida uchta yirik davlat birlashmasi mavjud bo‘lgan. Ular Katta Xorazm – Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy yerlar, Murg‘ab vohasi va Parfiya hududlari, Baqtriya – hozirgi Surxondaryo va Tojikistonning Amudaryoga yaqin yerlari hamda Shimoliy Afg‘oniston hududlari, So‘g‘diyona – Zarafshon daryosidan suv ichgan yerlar va Qashqa vohasi hududlaridir. Miloddan avvalgi XIII asrdan VIII asrgacha bo‘lgan davr Xorazmda davlatchilik kurtaklarining vujudga kelishi va davlat shakllanishi davri bo‘lgan. Miloddan avvalgi VIII asrdan VI asrgacha bo‘lgan davrda Xorazm hukmdorlari o‘lka atrofiga ko‘pgina hududlar va xalqlarni birlashtirish, tarixda «Katta Xorazm» deb ataluvchi harbiy-demokratik tamoyillarga asoslangan konfedratsiyani barpo etishga muvaffaq bo‘lganlar. Bu davlat Eron Ahamoniylari istilosigacha faoliyat ko‘rsatgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi VIII– VII asrlarda O‘rta Osiyo hududi Ossuriya davlati tarkibiga kirgan. Miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalarida Eronda kuchli Ahamoniylar davlati tashkil topadi. Markaziy Osiyo xalqlarining miloddan avvalgi VI asr o‘rtalaridan IV asrning ikkinchi choragigacha bo‘lgan davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayoti va huquqiy tizimi ushbu makonda hukmronlik qilgan Ahamoniylar sulolasi tomonidan tashkil etilgan davlat va qonunchilik tizimi bilan chambarchas bog‘liq. Ahamoniylar podsholari Markaziy Osiyo yerlariga uyushtirilgan ketma-ket hujumlar tufayli bu hududda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Ularning hukmronlik davri ikki asrdan ortiqroq vaqt davom etadi.

Ahamoniylar davlati yagona ma’muriy tizimga, kuchli armiyaga, yagona pul birligiga ega qudratli markazlashgan davlat bo‘lib, ma’muriyhududiy jihatdan boj to‘laydigan satraplik (xshatrapa)larga bo‘lingan. Manbalarda keltirilishicha, satrapliklar soni va hududi turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Jumladan, So‘g‘diyona, Baqtriya va Xorazm alohida satrapliklarni tashkil qilgan. Tarixchi Gerodotning yozishicha, «O‘rta Osiyo to‘rt satraplikka bo‘lingandi. Kaspiy dengizi qirg‘og‘i bo‘ylab yashovchi qabilalar XI satraplik tarkibiga kirib, 300 talant (talant – 30 kg atrofida (yoki ziyod) kumush) to‘lashgan. Xorazm, So‘g‘diyona va Parfiya XVI satraplikni tashkil etib, 300 talant to‘lagan. Baqtriya XII – satraplikni tashkil qilgan va 360 talant to‘lagan. Nihoyat, saklar XV satraplikka kirib, 250 talant to‘lashgan» 3 . Ahamoniylar davlati boshqaruv shakliga ko‘ra zo‘rlikka asoslangan, tuzilishi markazlashgan unitar (oddiy) shaklda edi. Butun hokimiyat podshoh qo‘lida to‘plangan bo‘lib, u davlatni kuchli markaziy davlat apparatiga tayangan holda boshqarar edi. Davlat apparatida podshohdan keyin ikkinchi o‘rinda hazarapat (ming boshliq) turgan. U barcha davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatining nazorati hamda markaziy devon boshqaruvini yuritgan. Podshohning shaxsiy qo‘riqchilariga boshchilik qilgan hamda podshohga kelgan shikoyat va arizalar haqida ma’lumot berib borgan. Markaziy devonga kotiblar, taftishchilar, podshohga ma’lumot yig‘ib keluvchilar, aloqa xizmati xodimlari va boshqalar bo‘ysungan. Davlat boshqaruvidagi asosiy mansablarga, odatda, eronlik asilzodalar tayinlangan. Satrapliklarda butun hokimiyat Eron podshosi tomonidan lavozimga tayinlanadigan va vazifasidan bo‘shatiladigan satraplar qo‘lida to‘plangan. Satraplik lavozimiga dastlab harbiy bo‘lmagan kishilar, keyinchalik harbiylar tayinlanadigan bo‘lgan. Satraplar ma’muriy boshqaruv va sud hokimiyatiga boshchilik qilgan. Xo‘jalik ishlarini amalga oshirish, soliq va yig‘imlarni o‘z vaqtida undirish, mansabdor shaxslar faoliyati, satraplik hududidagi yo‘llarda 3 Ԕ ɚɞɢɦɝɢ ɬɚɪɢɯɱɢɥɚɪ ȸɪɬɚ Ɉɫɢɺ ԟ ɚ ԕ ɢɞɚ / Ɇɚɫɴɭɥ ɦɭ ԟ ɚɪɪɢɪ Ɉ. Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ. – Ɍ., 2008. – Ȼ. 69–71.

xavfsizlikni ta’minlash ustidan nazoratni amalga oshirgan. Satraplar kumush va mis tangalar chiqarish huquqiga ega edilar. Satrap qoshida boshqaruv idorasi tashkil etilgan bo‘lib, unda idora boshlig‘i, xazinachi, soliq yig‘uvchilar, sud tergovchilari, kotiblar, jarchilar faoliyat yuritgan. Satrapliklarda ko‘p sonli harbiy qo‘shin saqlangan bo‘lib, ularga bevosita podshohga bo‘ysunuvchi lashkarboshilar qo‘mondonlik qilgan. Doro I (miloddan avvalgi 522–486-y.) vafotidan so‘ng fuqarolik va harbiy hokimiyatning alohida olib borilishi tartibiga barham berilgan. Ahamoniylar davlatining turli mintaqalarida turli huquq tizimi va institutlari amal qilgan. Doro I hukmronligi davrida yagona huquq tizimini tashkil qilish maqsadida qonunlar qabul qilinganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Biroq Ahamoniylar davlatining qonunlari bizgacha yetib kelmagan. Miloddan avvalgi 358-yilda Ahamoniylar hukmdori Artak-serks III ning davlatning ilgarigi hududini tiklashga qaratilgan harakatlari samara bermaydi. Miloddan avvalgi 337-yilda uning o‘rnini o‘g‘li Arses egallaydi. Saroy zadogonlari taxtga Doro III ni o‘tqazishadi. Siyosiy beqarorlik markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keladi. Markaziy Osiyo xalqlarining Ahamoniylar hukmronligiga qarshi olib borgan kurashi tufayli Miloddan avvalgi IV asrning ikkinchi yarmidan boshlab xorazmliklar, keyinchalik sak qabilalari mustaqillikka erishadi. Miloddan avvalgi IV asrning oxirgi choragida makedoniyaliklar bilan Ahamoniylar o‘rtasidagi kurash 4 makedoniyaliklar g‘alabasi bilan (Kilikiya, Suriya, Misr, Bobil, Persopol, Pasargad davlatlari ham) tugaydi. Natijada o‘z mustaqilligini saqlab qolgan Xorazm davlatidan tashqari butun O‘rta Osiyo hududida Makedoniyaliklar hukmronligi o‘rnatiladi. Aynan shu davrga kelib Baqtriya hokimi Bess o‘zini «Osiyo podshosi» deb e’lon qilib, Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyona va Parfiyani o‘z ichiga olgan yagona davlatni tashkil etishga harakat qiladi. 4 Izoh: Ikki davlat o‘rtasidagi ilk to‘qnashuv Gellespont qirg‘og‘ida bo‘lib o‘tadi.

Ammo bunga yunon-maqduniya qo‘shini imkon bermaydi. Iskandar Maqduniy qo‘shinlari avval Navatakni ishg‘ol qilib, so‘ngra Maroqandni ham bosib oladi. Maqduniyaliklar Markaziy Osiyoda bosqinchilik yurishlarini uch yil davom ettiradilar. Natijada uning ko‘p qismi Iskandar imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Faqat Xorazm hukmdori Farazmanning Iskandar Maqduniy bilan ittifoq tuzishi natijasida u o‘z mustaqilligini saqlab qoladi 5 . Makedoniyaliklar hukmronligi davrida satrapliklar saqlanib qoladi. Satraplar dastlab eronliklardan tayinlangan bo‘lsa, keyinchalik makedoniyaliklardan tayinlanadigan bo‘ldi. Satraplar qoshida harbiy va moliyaviy ishlarni boshqaruvchi mansab ta’sis etiladi. Satraplar tanga chiqarish va yollanma qo‘shin saqlash huquqidan mahrum etiladi. Mahalliy boshqaruv murosa yo‘li bilan olib boriladi. Iskandar Maqduniy vafotidan so‘ng (miloddan avvalgi 323-yil) O‘rta Osiyo hududi Salavqiylar davlati (Bobil, Baqtriya, So‘g‘diyona) tarkibiga kiritiladi. Salavqiylar davlatida hokimiyat uchun olib borilgan urushlar tufayli Miloddan avvalgi III asr o‘rtalariga kelib mustaqil Grek-Baqtriya podsholigi tashkil topadi. Uning tarkibiga Baqtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona va Parkana (Farg‘ona) kirgan. Keyinchalik uning tarkibidan parfiyaliklar ajralib chiqib, Parfyanlar podsholigini tashkil qilgan. Markaziy Osiyo xalqlari tarixida ma’lum bir iz qoldirgan davlatlardan biri Qang‘ davlatidir . So‘nggi ma’lumotlarning guvohlik berishicha, ushbu davlat miloddan avvalgi III asrning boshlarida paydo bo‘lgan. Bu jarayonda yunon- maqduniyaliklar hukmronligiga qarshi olib borilgan kurashlar va ichki nizolar alohida rol o‘ynagan. Qang‘ davlatining hududi dastlab Sirdaryoning o‘rta oqimidagi yerlar (Toshkent vohasi hamda unga tutash tog‘ va cho‘l hududlari)dan iborat edi. Miloddan avvalgi II asrning boshlariga kelib, Qang‘ davlatining yerlari birmuncha kengayib, sharqda Farg‘ona vodiysi (Dovon), shimoliy sharqda Usun daryosi, g‘arbda Sirdaryoning quyi oqimigacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman Chu daryosining quyi oqimidagi yerlarni o‘z 5 Izoh: Miloddan avvalgi 329-yilda Xorazm podshosi Farazman (Xvorazman) 1500 otliq askari bilan Aleksandr Maqduniy huzuriga kelib, Samarqandda u bilan do‘stlik ittifoqini tuzadi.

ichiga olgan. Miloddan avvalgi II–I asrlarda qang‘liklar Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni hamda Xorazmni ham o‘ziga bo‘ysundirgan. Qang‘ davlati boshlig‘i xoqon bo‘lib, butun hokimiyat uning qo‘lida to‘plangan. Xoqon huzurida oqsoqollar kengashi bo‘lib, u maslahat organi vazifasini o‘tagan. Qang‘ davlatining butun hududi beshta mulkka (Susey, Fumu, Yunis, Giye, Yuyegyan)ga bo‘lingan bo‘lib, ular noiblar tomonidan boshqarilgan. Mulklar o‘z navbatida viloyatlarga bo‘lingan. Ular jabg‘u (jobu, yobu)lar tomonidan boshqarilgan. Ijtimoiy-siyosiy tuzumda ko‘chmanchi zodagonlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Miloddan avvalgi III asr o‘rtalariga kelib mustaqil Grek-Baqtriya podsholigi tashkil topgan. Uning tarkibiga Baqtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parkana (Farg‘ona) kirgan. Grek-Baqtriya davridagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum haqida manbalarda batafsil ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Jumladan, jamiyatda quldorlar, erkin jamoatchi dehqonlar, qaram kishilarning turli tabaqalari hamda qullar bo‘lganligi, shaharlar sonining o‘sib borganligi, siyosiy va iqtisodiy markazlar kengayib, hunarmandchilik rivojlanganligi haqida ma’lumotlargina mavjud. Grek-Baqtriya podsholigining davlat apparati unchalik katta, murakkab va markazlashgan emas edi. Butun hokimiyat podsho qo‘lida to‘plangan bo‘lib, ko‘pchilik hollarda uning o‘g‘li ham podsho hisoblangan. Butun mamlakat satrapliklarga bo‘lingan edi. «Milinda-Panxa» (II asr) asarida ko‘rsatilishicha Grek-Baqtriya davlatining Hindiston qismida yuqori harbiy boshliq, birinchi vazir, bosh sudya, xazina boshlig‘i, tantanali soyabon va qilichni ko‘tarib yuruvchilar haqida ma’lumot bor. Mazkur asarda «qishloq hokimi»ning vakolatlari haqida ma’siy va iqtisodiy markazlarning kengayishi, hunarmandchilikning jadal rivojlanganligi, qishloq hokimi qishloq ahlini jarchilar orqali o‘z huzuriga chaqirib turishi va uning chaqirig‘iga xonadon egasi yoki oila boshlig‘i yetib kelishi shartligi, cho‘rilar, qullar, xizmatkorlar, dehqonlar kelmasligi haqida ma’lumotlar bor.

Parfyanlar podsholigining mustaqil davlat sifatida tashkil topishi va rivojlanishida Arshakiylar sulolasi vakillari hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ushbu podsholikda o‘rnatilgan tartibga ko‘ra, davlat boshlig‘i albatta arshakiylar xonadonidan bo‘lishi shart hisoblangan. Shu bilan birga davlat boshqaruvida ikki kengash: qabila zodagonlari va kohinlar kengashlarining o‘rni katta bo‘lgan. Chunonchi, yangi hukmdor xuddi shu ikki kengash ishtirokida saylangan. Albatta, bunda marhum hukmdorning vasiyati e’tiborga olingan. Boshqacha aytganda, taxtga vorislik bir sulola ichida kechsada, ammo muayyan tartib bo‘lmagan, ya’ni o‘tgan hukmdor o‘rnini uning o‘g‘li yo ukasi, yo bo‘lmasa Arshakiylar sulolasining bironbir namoyandasi egallashi mumkin bo‘lgan. Aftidan, bu masalada kengashlarning mavqei kuchli bo‘lib kelgan. Buni shundan ham bilib olish mumkinki, tarixiy hujjatlarga ko‘ra mazkur ikki kengash oliy hukmdorni taxtdan chetlatishga qodir hisoblangan. Arshakiylar saltanatni mulklarga (satrapiyalarga) bo‘lib idora etganlar. Shu bilan birga, barcha mulklar mavqei bir xilda bo‘lmaganini ta’kidlash lozim. Chunonchi, Girkaniya, Seyiston (Sakiston) yarim mustaqil mulk sifatida o‘z pullarini zarb etib kelganlar. Miloddan avvalgi II asrga kelib Markaziy Osiyo xalqlari tarixida siyosiy beqarorlik davri boshlanadi. Bu asrda Grek-Baqtriya podsholigidan So‘g‘diyona ajralib chiqdi. Marg‘iyona parfyanlar tomonidan bosib olindi. Keyinchalik O‘rta Osiyo hududida Xorazm davlati bilan chegaradosh bo‘lgan Toxariston davlati tashkil topdi. Bu davlat ham keyinchalik kichik-kichik podsholiklarga bo‘linib ketdi. O‘sha vaqtlarda Xorazm davlati takribiga Xorazm, So‘g‘diyona va Choch (Toshkent) kirardi. Toxariston davlati tuzilishi va uni boshqarish shakli va ushbu davlatning markaziy va mahalliy organlari haqidagi ma’lumotlar bizgacha to‘lig‘icha yetib kelmaganligi sababli Azamat Ziyoning bu haqdagi fikr- mulohazalari bilan cheklanishimizga to‘g‘ri keladi. U shunday deb yozadi: «Toxariston boshqaruvi masalasiga kelsak, shimoldan kirib kelgan toharlar (yuechjilar) hamda mahalliy mavqedor doiralar faoliyati beshta siyosiy xonadon nomi bilan bog‘liq ekanligini ta’kidlab o‘tmoq kerak». Xitoylik mualliflarning fikricha, ular quyidagilardan

iborat bo‘lgan: «Xyumi, Shuanmi, Guyshuan (Kushon), Xeytun, Gaofu. Ularning har biri ustidan turuvchi sardor yabg‘u (jabg‘u) unvoniga ega bo‘lib, har bir yabg‘u o‘z qarorgohida o‘tirgan. Masalan, Hyumi sardori (hokimi) Homo shahrida, Shuanmi hokimi Shuanmida, Guyshuan hokimi Xotzoda, Xeytun hokimi Gaofuda turgan. Aftidan, biron-bir xonadon ikkinchisining ustidan hukmronlik qilish imkoniga ega bo‘lmagan. Chjan Syanning «Daxya (Baqtriya) aslida oliy hukmdorga ega emas, har bir shaharning o‘z hokimi bor» qabilidagi guvohliklari shu xulosaga olib keladi. Fikrimizcha, Xitoy manabalarida tilga olingan «har bir shahar» mavjud besh siyosiy sulola boshliqlarining qarorgohlarini anglatishi kerak. Shu bilan birga, bu besh mulk (sulola) yuechjilarga qaram, yuechjilarning poytaxti esa Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan kabi ta’kidlarni ham e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Fikrimizcha, yuechjilar (toxarlar) keyingi davrdagi eftaliylar, chingiziylarga o‘xshab o‘lkani chetdan turib boshqarganlar. Buni tasdiqlovchi ma’lumotlarni xitoy manbalarida ham uchratish mumkin. Jumladan, katta yuechji aslida ko‘chmanchi davlat. Aholi mol-holi bilan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yuradi, urf-odatlari xunlarnikiga o‘xshash bo‘lganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Xitoy manbalarida Parkana davlati haqida bir qator qiziq ma’lumotlar uchraydi. Miloddan avvalgi II asrning 20-yillarida Farg‘ona, So‘g‘diyona, Baqtriyada safarda bo‘lgan xitoylik elchi Chjan Syanning guvohlik berishicha, Farg‘onaning aholisi bir necha yuz ming kishidan iborat bo‘lib, harbiy qo‘shini soni 60 mingdan iborat bo‘lgan. Farg‘ona boshqaruv tizimida hukmdor, uning ikki yordamchisi (vaziri) va oqsoqollar kengashi faoliyat ko‘rsatganligi xitoy manbalaridan ma’lum. Yordamchilar asosan oliy hukmdorning qarindoshlari orasidan tayinlangan bo‘lishi kerak. Ammo, oqsoqollar kengashi mamlakat ijtimoiy, siyosiy va tashqi munosabatlarida faol ishtirok etish bilan bir qatorda oliy hukmdor faoliyati bilan bog‘liq tadbirlarda qatnashish qudratiga ham ega bo‘lgan. Urush ochish, sulh tuzish, yangi hukmdorni tayinlash, uni taxtdan mahrum etish kabi tadbirlarda oqsoqollar kengashi yetakchi o‘rin tutganligini ko‘rsatuvchi guvohliklar talaygina. Masalan, xitoyliklarning Farg‘onaga tajovuzlari chog‘ida

oqsoqollar kengashi o‘zaro sulh tuzish tarafdori bo‘lib chiqadi va bunga erishadi ham. YO bo‘lmasa, xitoyliklar bosqini bilan bog‘liq voqealar sababchisi deb topilgan Mug‘uy oqsoqollar kengashi hukmi bilan qatl qilingan. Miloddan avvalgi 263-yilda Salavqiylar davlatida hokimiyat uchun olib borilgan urushlar tufayli hozirgi Turkmaniston respublikasi hududida Parfiya podsholigi tashkil topdi. Keyinchalik Parfiya jahondagi eng qudratli davlatlardan biriga aylanadi. Uning ijtimoiy tuzumi zodagon jangchilar, yengil qurollangan suvoriylar; erkin jamoachi dehqonlar va qullardan iborat bo‘lgan. Davlat boshlig‘i podshoh bo‘lib, uning hokimiyati ikkita kengash bilan cheklangan edi. Birinchi kengash urug‘ zadogonlari, ikkinchisi kohinlar kengashi. Bu ikki kengash birgalikda avvalgi davlat boshlig‘ining merosxo‘r haqidagi vasiyatini hisobga olgan holda yangi podshohni saylagan. Parfiya davlati bir necha kichik podsholiklarga bo‘lingan bo‘lib, ularning hukmdorlari o‘zlarining tangalarini zarb etish huquqidan foydalangan. Bu kichik podsholiklar satrapliklarga, ular gipaxariylarga, ular esa statmilarga bo‘lingan. Bir guruh satraplarga marzpanlar boshchilik qilgan. Har bir qishloq alohida qal’ani tashkil qilib, dizpat nomi bilan yuritilgan qal’a boshlig‘i tomonidan boshqarilgan. Dizpatlar satrapga bo‘ysungan. Otliq qo‘shin boshlig‘i Tiridat. Bir necha xazinachilar bo‘lgan. Soliqlarni yig‘ish, yig‘ilgan mahsulotlarni saqlash bilan shug‘ullanuvchi, mirza, muhrdor, hisobchi kabi mansabdor shaxslar faoliyat ko‘rsatgan. Mahalliy ma’murlarning asosiy vazifasi soliqlarni yig‘ish, xalqni mavjud tartiblarga itoatda tutib turish bo‘lgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda yirik shaharlarda o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lgan, shaharlarning tanga pullari bo‘lgan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxiri va milodning birinchi ming yilligi boshlarida Osiyoda katta mavqega ega bo‘lgan davlatlardan biri – Xunnlar davlatidir . Uyg‘urlar va boshqa turkiy xalqlarning ajdodlari bo‘lmish xunlar miloddan burungi 209-yiligacha 500 yil hukm surgan qudratli Xun Tangriqutligi (imperiyasi)ni vujudga keltirdilar.

Mazkur imperiyaning hududi kunchiqarda ulug‘ okean qirg‘oqlarigacha borib tutashgan, shimolda Lena daryosi, Boyko‘l (Baykal ko‘li), Yansi daryosining o‘rta iqlimlarigacha, janubda Xitoy devorigacha, g‘arbi janubda Hindiston (Sind)ning shimoligacha, yaksartlar, abinlar, assionlar va boshqa qabilalar istiqomat qiluvchi Sirdaryoning shimoliy va shimoliy sharqiy qismlari, g‘arbda Kaspiy dengizining sohillarigacha cho‘zilgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, xunlar qo‘shni davlatlarga tez-tez hujumlar uyushtirib turganlar. Bu hujumlar ko‘pchilik hollarda ularga muvaffaqiyat keltirgan. Lekin ko‘p o‘tmay, xunnlar o‘rtasida nizo vujudga kelib, janubiy xunnlar (Oq xunnlar) va shimoliy xunnlar (Ko‘k xunnlar)ga bo‘linish yuz bergan. Ana shunday urushlardan birida Kushonlar–Oq xunnlar Ko‘k xunnlardan yengilib Qoshg‘ardan siqib chiqariladi va Farg‘ona orqali Baqtriyaga o‘tib, uni bosib oladilar. Xunnu qabilalarining bir qismi miloddan avvalgi III–II asrlarda Sibirda qo‘nim topgan. Miloddan avvalgi II asrda Xunnular Markaziy Osiyodan Ural oldi rayonlariga ko‘chib o‘tgan. Ularning mahalliy sarmatlar bilan qo‘shilibchatishib ketishlari natijasida xunn qabilalari (Gunlar) paydo bo‘lgan. Xun qabila ittifoqining bir qismi Yettisuv va Sirdaryo bo‘ylaridagi poyonsiz cho‘llarga ko‘chib o‘tadilar va bu yerli sak, massaget qabilalari bilan aralashib ketadilar. Xunnlar davlati tepasida shanyuy (ulug‘ azim) turgan. Shanyuy lavozimini xunnlar qabilasiga kiruvchi 24 ta urug‘ boshliqlaridan eng ulug‘i egallagan. U katta vakolatlarga ega bo‘lsa-da, uning hokimiyati mutlaq emas edi. Shanyuy hokimiyati har biri 2 mingdan 10 minggacha otliq qo‘shinga ega bo‘lgan urug‘ boshliqlari tomonidan cheklangan edi. Dastlabki davrlarda Shanyuy urug‘ boshliqlari tomonidan saylangan, keyinchalik esa saylov o‘rnini taxtga o‘tqazish marosimi egallagan. Xunnlar davlatining so‘nggi davriga kelib davlat boshlig‘ining hokimiyati vasiyat asosida meros tariqasida otadan o‘g‘ilga o‘tadigan bo‘lgan. Davlat boshlig‘i – shanyuy harbiy, diplomatik va diniy sohalarga boshchilik qilgan. Qonunchilik hokimiyati ham uning qo‘lida bo‘lgan.

Xunnlar qabilasidagi urug‘lardan Xuyan, Lan va Syuybu urug‘lari asilzoda urug‘lar hisoblanib, davlat idoralaridagi yuqori mansablarga ularning vakillari tayinlangan. Masalan, sudya lavozimiga Syuybu urug‘i vakili tayinlangan. Boshqa urug‘lar asilzoda urug‘lar foydalangan imtiyozlardan mahrum etilgan bo‘lsalarda, biroq ular o‘zlarining ichki ishlari borasida mustaqil bo‘lganlar. Ularning o‘z hukmdorlari bo‘lib, ularning hokimiyati meros tariqasida o‘g‘illariga o‘tgan. Xunnlar davlatining markaziy boshqaruv devonida asosiy vazifalar shahzodalar, xizmatchi asilzodalar va urug‘ zodagonlari o‘rtasida taqsimlangan. Qadimgi davr davlatchiligi va huquq tarixini o‘rganishda diniy, tarixiy, huquqiy hujjatlarning ahamiyati beqiyosdir. Ahamoniylar davlatining turli mintaqalarida huquq tizimi va institutlari har xil bo‘lgan. Doro davrida yagona huquq tizimini tashkil qilish maqsadida qonunlar qabul qilinganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin bu qonunlar bizgacha yetib kelmagan. Bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko‘ra, Ahamoniylar davlatida podshohning fikri, xulosasi, qarori hal qiluvchi rol o‘ynagan. Uning qarori qat’iy bo‘lib, o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan. Lekin podshoh davlatni boshqarishda forslarning an’analarini hurmat qilish, yettita asilzodalar urug‘larining vakillari bilan maslahatlashib ish ko‘rishi lozim edi. Doro I ayrim ishlarni shaxsan o‘zi ko‘rib hal qilgan alohida ishlarni ko‘rish uchun sudyalar tayinlagan. Oddiy jinoyatlar podshoh tomonidan tayinlanadigan sudyalar tomonidan ko‘rilgan. Sudyalik lavozimi meros tariqasida farzandga o‘tgan. Podshohga, uning oila a’zolariga qarshi qaratilgan jinoyatlar eng og‘ir jinoyatlar hisoblanib, o‘lim jazosi bilan jazolangan. Ko‘pchilik hollarda butun oila a’zolari o‘limga hukm qilingan. Boshqa jinoyatlar birinchi marta sodir etilganda o‘lim jazosi qo‘llanilmagan, faqat bir necha jinoyatlarni sodir qilganligi uchun o‘lim jazosi qo‘llanilgan. Qadimgi davr huquq manbalaridan biri «Avesto»dir. Miloddan avvalgi IX asrlarda mazdaparastlik va bu dinning muqaddas kitobi «Avesto» yuzaga keldi. Tadqiqotlarga ko‘ra, «Avesto» taxminan Miloddan avvalgi IX asrdan IV asrgacha tuzilgan. Bu nodir kitob shu zaminda yashagan ajdodlarimizning biz avlodlariga

qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosdir. «Avesto» kitobi ayni zamonda bu o‘lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi. Manbalarda ko‘rsatilishicha, Avesto 21 kitob (nasx)dan, gatlar (eng qadimgi qismlar), yashtlar, urf-odat hamda marosimlar bayoni iborat. Uning matni o‘n ikki ming oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan. Bu nusxa to Iskandar zamonasiga qadar Istahr shahrida saqlangan. Iskandar bu yurtni bosib olgach, uni yo‘q qilib yuborgan. Avesto 348 bobdan iborat bo‘lgan, unda 345700 so‘z bo‘lgan. Avestoning Vendidot 6 kitobida huquqiy qoidalar o‘z aksini topgan. U qadimiy mug‘larning odat va an’analari, rasm-rusumlari, axloq-odob, madaniyat va maorifini, qonunlarini o‘z ichiga olgan. Avestoda jinoyat, oila-nikoh, fuqarolik, harbiy, sud huquqi normalari mavjud. Vandidodda mehnat, yaratuvchilik, saxiylik, ezgulik, poklik, yaxshi niyat va yaxshi so‘z ulug‘lanadi. Uning 13, 14-boblarida suvning qadriga yetish, undan unumli foydalanish haqida, har kuni ekinni ikki marta sug‘orish mumkinligi, har kishi «bir belkurak» kenglikda va chuqurlikda ariqqa sig‘adigan suv olishga haqli ekanligi, suvni taqsimlash bilan kohinlar shug‘ullanishi, suvni ifloslantirmaslik, yerga ishlov berish, bug‘doy, giyoh va mevali daraxt ekish to‘g‘risidagi normalar bor. Bu normalarni buzganlik uchun majburiy mehnatga jalb qilish jazosi belgilangan. Tozalikka rioya qilmaganlarga nisbatan qattiq jazo belgilangan. O‘lgan odamni yoki itni yerga ko‘mib 6 oygacha qazib olmasa besh yuz qamchin «aspahih-ashatra», besh yuz qamchi «saravushu-charana» bilan jazolangan. Agar bir yilgacha qazib olmasa, 2000 darra urish bilan jazolangan. Kim o‘likni yoqsa o‘lim jazosiga hukm qilingan. 6 Izoh: «Viydayevaodatem» yoki «vaydaivodata» – «devlarni uzoqlashtiruvchi qonun» yoxud «Devlarga qarshi nizom (qonun)» degan ma’nolarni anglatadi.

Oila-nikoh borasida oilani mustahkamlash va bola tarbiyasi bilan bog‘liq masalalarga alohida e’tibor berilgan. Er-xotinning bir-biriga xiyonat qilganligi, nikohsiz er-xotinlik munosabatida bo‘lganlik uchun tan jazosi belgilangan. Qadimgi davrlarda mansabdorlik jinoyatlari – mansabni suiiste’mol qilish, poraxo‘rlik, adolatsiz hukm chiqarish, xudolarga va kohinlarga qarshi, shaxsga qarshi (odam o‘ldirish, tan jarohati yetkazish, urish, zahar va nasha tayyorlash), mulkiy (o‘g‘irlik, mulklarni yoqib yuborish, chegara belgilarini yo‘q qilish) uchun ham jazo borligi haqida ma’lumotlar bor. Jinoyatchilarga nisbatan o‘lim jazosi, tan jazosi, mol-mulkni musodara qilish, pul jarimasi, qamoq jazosi qo‘llanilgan. Dalil sifatida sudda aybdorning o‘z aybini bo‘yniga olish, guvohlarning ko‘rsatmalari, qasam ichish kabilar tan olingan. Sud jarayonida olov, qizdirilgan temirni bosish, eritilgan qo‘rg‘oshinni ko‘krakka quyish kabi turli qiynoqlar qo‘llanilgan. Shunday qilib, Avesto va uning huquqiy qismi bo‘lgan Vandidod jamiyatni pok saqlash, ezgulikni ulug‘lash, yomon illatlarni bartaraf etish, xalqni farovon va yaxshi turmush kechirishini ta’minlashga xizmat qilgan. Eramizning boshlaridan VII asrga qadar bo‘lgan davrda O‘zbekiston hududida davlat va huquq Tarixda Kushon podsholigi nomi bilan o‘chmas iz qoldirgan yirik davlatning paydo bo‘lishi Xitoy manbalarida yuechjilar nomi bilan yuritilgan massaget qabilalari bilan bog‘liq. Miloddan avvalgi ikkinchi asr o‘rtalarida inqirozga yuz tutgan Yunon-Baqtriya davlatining kuchsizligidan foydalangan yuechjilar miloddan avvalgi 140-yilda So‘g‘d yerlari orqali Baqtriyaga hujum qiladilar va Shimoliy Baqtriyani ishg‘ol qiladilar. Ular ushbu hududda bir asr mobaynida yashaganlar. Yuechjilar beshta qabiladan iborat bo‘lib, ular orasida Guyshuan (Kushon) qabilasi o‘z mavqei bilan boshqalardan ajralib turgan. Milodning birinchi asri boshlarida kushon qabilasi mavqei yanada kuchayib, boshqa qabilalar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatgan. Shu vaqtdan e’tiboran Kushon podsholigi tashkil topgan.

Eramizning birinchi asri birinchi choragiga kelib mavjud podsholiklar orasida Kushon podsholigi alohida o‘rin tuta boshlaydi. Keyinchalik bu podsholik qariyb butun O‘rta Osiyoni o‘z ichiga olgan yirik imperiyaga aylandi. Uning tarkibiga Baqtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Hindistonning shimoliy qismi kirgan. Shuningdek, So‘g‘diyona orqali Farg‘ona, Sharqiy Turkiston ham Kushonlar saltanatiga bo‘ysungan. Kushonlar shimolda Shosh, sharqda Sharqiy Turkiston, g‘arbda Eron, janubda Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan ulkan hududni birlashtirishga erishganlar. Uning poytaxti dastlab (So‘g‘diyona) Kattaqo‘rg‘onda bo‘lgan, keyinchalik poytaxt Hindistonga ko‘chirilgan. Kushon podsholigida sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo, fan va madaniyat, qo‘shni mamlakatlar bilan aloqalar rivojlanganligi haqida ko‘pgina ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan. Afsuski, bizgacha bu davlatning boshqarish tizimi, ichki ma’muriy tuzilishi, huquq manbalari haqidagi ma’lumotlar to‘liq yetib kelmagan. Ba’zi bir manbalarda Kushon davlatida kuchli markaziy davlat apparati tashkil etilganligi, uning tepasida podsho turgani, ma’muriy-hududiy jihatdan viloyatlarga bo‘linganligi, pul va din sohalarida islohotlar o‘tkazilganligi haqidagi ma’lumotlar uchraydi. Tarixchi olim Azamat Ziyoning yozishicha, «Saltanatga asos solinganidan so‘ng mintaqa uchun an’anaviy satrapiyalar tizimidan keng foydalana boshlangan. Satraplar oliy hukmdor tomonidan uning ishonchini qozongan, chamasi o‘z doirasi namoyandalari orasidan tanlangan. Shu bilan birga, satraplik lavozimiga harbiy yurishlarda jonbozlik ko‘rsatgan lashkarboshilar ham lozim topilgan. Umuman olganda esa satraplar baqtriyaliklar orasidan bo‘lishi shart bo‘lgan» 7 . Shuningdek, adabiyotlarda Kushon podsholigining asosiy tayanchi harbiy qo‘shin bo‘lib, lashkarlarning umumiy soni 150–200 ming atrofida bo‘lgani, qo‘shin otliq va piyodalardan tashkil topgani haqida ma’lumotlar uchraydi. Ayrim manbalarda qayd qilinishicha, davlat boshlig‘i mamlakatni boshqarishda ko‘p tarmoqli davlat apparatiga tayangan davlat organlarida turli 7 Ⱥɡɚɦɚɬ Ɂɢɺ. ȸɡɛɟɤ ɞɚɜɥɚɬɱɢɥɢɝɢ ɬɚɪɢɯɢ: (ɗɧɝ ԕ ɚɞɢɦɝɢ ɞɚɜɪɞɚɧ Ɋɨɫɫɢɹ ɛɨɫ ԕ ɢɧɢɝɚ ԕ ɚɞɚɪ). –Ɍ., 2000. – Ȼ. 67.

unvonlar va darajalarga ega mansabdorlar xizmat qilgan, «buyuk satrap», «oddiy satrap», «chegara boshliqlari» kabi unvonlar bo‘lgan, shaharlar podshohning noiblari tomonidan boshqarilgan. Kushon podsholigi, Rim imperiyasi va Sosoniylar davlati o‘rtasidagi munosabatlarning beqarorligi kuchlar nisbatining Sosoniylar foydasiga hal bo‘lishiga olib keldi. IV asrning 70–80-yillarida Kushon podsholigining g‘arbiy qismi Sosoniylar tomonidan bosib olinadi va Shimoliy Hindistondagi Kushan Gupta davlati tarkibiga qo‘shib olindi. O‘rta Osiyo hududida kichik-kichik davlatlar tashkil topdi. Bular Panjakentdan Karmanagacha bo‘lgan hududdagi So‘g‘d davlati, Zarafshon vodiysining g‘arbidagi Buxoro boshchiligidagi shahar davlatlar ittifoqi, Samarqand yaqinidagi Maymurg‘, Ishtixon va Kushaniya davlatlari, Farg‘onadagi shahar- davlatlar ittifoqi edi. Bu davlatlarda butun hokimiyatni o‘z qo‘lida to‘plagan podsho boshchilik qilgan. Podshohning shaxsi ilohiylashtirilgan bo‘lib, hokimiyat unga xudo tomonidan ato etilgan degan tasavvur keng tarqalgan. Podshoh huzurida oqsoqollar kengashi bo‘lgan. Shahar-davlatlari boshliqlari o‘z tanga pulini zarb etish huquqiga ega bo‘lgan. Shahar davlatlar otliq qo‘shin va qullardan tashkil topgan qurolli bo‘linmalarga ega bo‘lgan. Aytish kerakki, Kushon podsholigi O‘rta Osiyo xalqlari tarixida o‘chmas iz qoldirgan davlatlardan biri bo‘lib, tarixning ochilmagan bu qirrasi o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. Gap shundaki, qariyb 400 yil umr ko‘rgan, ulkan hududda o‘z hukmronligini o‘rnatgan Kushon podsholigi o‘z davri uchun mukammal, kuchli markazlashgan davlat organlari tizimi, huquq manbalariga ega bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Chunki ulkan hududni boshqarish, o‘sha davrdagi murakkab jarayonlardagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tegishli siyosiy- huquqiy institutlarsiz amri mahol edi. IV asrning oxiri va V asr boshlarida orol bo‘yida istiqomat qiluvchi ko‘chmanchi massagetlar o‘zlarining Eftalitlar davlati nomi bilan tarixga kirgan davlatini tashkil qiladi. V asrning o‘rtalariga kelib butun O‘rta Osiyoda eftalitlar hukmronligi o‘rnatiladi. Keyinchalik O‘rta Osiyoni, Sharqiy Eron viloyatlarini,

Hindistonning shimoliy qismini va Sharqiy Turkistonni birlashtiruvchi yirik davlatni barpo etishga muvaffaq bo‘ladilar. Eftalitlar davlatining tuzilishi, markaziy va mahalliy davlat organlari, sudi va harbiy qo‘shini haqidagi ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Ixtiyorimizda bo‘lgan manbalardagi ayrim ma’lumotlarga tayangan holda eftalitlar davlat tuzumi va huquqi haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin. Vizantiyalik tarixchi Prokopiyning (VI asr) yozishicha, «Eftalitlarni bir shoh boshqargan, ular qonuniy davlatga ega bo‘lganlar va o‘zlari bilan qo‘shnilari o‘rtasida romeylar (vizantiyaliklar) va Forslarda mavjud bo‘lgan adolatdan zarracha kam bo‘lmagan adolatga amal qilganlar» 8 . Xitoy manbalarida qayd qilinishicha, Eftalitlar davlatida taxt otadan bolaga o‘tmagan, shu suloladan kim davlat boshlig‘i lavozimiga loyiq topilsa, o‘sha kishi taxtni egallagan. Aynan kimning ushbu lavozimga loyiqligini aniqlash vakolatiga maxsus kengash ega bo‘lgan. Prokopiyning guvohlik berishicha, eftalitlar davlatni qonunlar asosida boshqarganlar. Ba’zi manbalarda qayd qilinishicha, eftalitlar davlatida podsho hokimiyati unchalik kuchli bo‘lmasdan, mahalliy hokimlarning mavqei yuqori bo‘lgan. Joylarda hokimiyat yirik yer egalari qo‘lida bo‘lib, ular katta mulkka, qal’a va harbiy qo‘shinga ega edi. Mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotida shaharlarning o‘rni katta bo‘lgan. Vizantiya hukmdori Yustin II ning «Eftalitlar shaharda yashaydilarmi yoki qishloqdami» degan savoliga ashinaliylarning elchisi «A’lo hazrat, ular shaharlik sulolalardan» 9 , degan javobi fikrimiz dalilidir. Eftalitlar davlatida yirik shaharlar hokimlar tomonidan boshqarilgan. Ushbu hokimlar ham o‘z harbiy kuchlariga, o‘z tangalarini zarb qilish huquqiga ega bo‘lganlar. Ichki savdo munosabatlarida tangalar ayirboshlash vositasi vazifasini bajargan. Eftalitlar kuchli harbiy qo‘shinga ega bo‘lishgan, qo‘shinning asosiy qismini otliq lashkar tashkil qilgan. Ayrim manbalarda yozilishicha, eftaliylar davlatida 8 Ⱥɡɚɦɚɬ Ɂɢɺ. ȸɡɛɟɤ ɞɚɜɥɚɬɱɢɥɢɝɢ ɬɚɪɢɯɢ: (ɗɧɝ ԕ ɚɞɢɦɝɢ ɞɚɜɪɞɚɧ Ɋɨɫɫɢɹ ɛɨɫ ԕ ɢɧɢɝɚ ԕ ɚɞɚɪ). –Ɍ., 2000. – Ȼ. 76. 9 O‘sha manba. – Ȼ. 77.

jinoyat sodir qilganlik uchun qattiq jazo choralari qo‘llanilgan. Masalan, o‘g‘irlik uchun bo‘ynini kesib qatl etish yoki o‘g‘irlab ketgan mulkni o‘n barobar miqdorida undirib berish jazosi qo‘llanilgan. Asta-sekinlik bilan markaziy hokimiyatning kuchsizlanishi, mahalliy hokimlarning mustaqillikka intilishining kuchayishi va ular o‘rtasidagi raqobat VI asrning o‘rtalariga kelib Eftalitlar davlatining yemirila boshlashiga olib keldi. VI asr o‘rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyodagi turli qabila va xalqlarni birlashtiruvchi, katta davlat – Turk hoqonligi tashkil topadi. Hozirgi O‘zbekiston hududi Turk hoqonligi tomonidan bosib olinadi. Keyinchalik hoqonlik hududi Xitoy va Mo‘g‘ilistonning bir qismi hisobiga yanada kengaytirildi. VI asrning oxirgi choragida Turk xoqonligi davlatga asos solgan sulola namoyandalari o‘rtasidagi (asoschilar va davlat hududining kengayishida ulkan hissa qo‘shgan Ashina sulolasi namoyandalari – Bo‘min (Tuman), uning kichik o‘g‘li Mug‘anxon) kurash natijasida poytaxti Mongoliyada bo‘lgan Sharqiy Turk xoqonligi va markazi Yettisuvda bo‘lgan G‘arbiy Turk xoqonligiga bo‘linadi. O‘zbekiston hududi G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo‘lgan. Turk xoqonligida hokimiyat tepasida urug‘, qabila boshliqlari qurultoyida saylanadigan xoqon turgan. Uning huzurida qabila, urug‘ boshliqlaridan iborat kengash bo‘lib, unda davlat ahamiyatiga molik masalalar muhokama qilinib tegishli qarorlar qabul qilingan. Bundan tashqari, davlat hayotida xoqon maslahatchilari, o‘lkalar hokimi, davlat arboblarining roli katta bo‘lgan. O‘lkalarda hokimiyat hokimlar qo‘lida to‘plangan. Hokimlik lavozimini o‘lkalardagi hukmron sulolalar vakillari egallagan. Hokimlarning bir necha muovinlari bo‘lgan. Har bir hokim huzurida hisob-kitob ishlarini olib boruvchilar, soliq yig‘uvchilar, qo‘riqchilar va boshqalardan iborat apparat bo‘lgan. Xoqon va alohida o‘lkalarning hokimlari otliqlar va piyodalardan iborat shaxsiy gvardiyasiga ega bo‘lganlar. Turk xoqonligi davlati O‘rta Osiyo hududlarining arablar tomonidan bosib olinishi bilan tugatildi. Xoqon hokimiyati meros tariqasida o‘tgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, ota doimo o‘z o‘g‘liga taxtni meros tariqasida qoldiravermay, balki undan kattaroq

turgan qarindoshlariga qoldirishi lozim bo‘lgan. Bundan tashqari, shunday hollar bo‘lganki, taxt sohibini ulus oqsoqollari tayinlagan. Manbalarda xoqon tayinlashning alohida tartibi bo‘lganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, Xitoy manbalarida yozilishicha, yirik amaldorlar taxt vorisini kigizga o‘tqazib, quyosh harakati asosida, ya’ni sharqdan g‘arbga tomon to‘qqiz marta doira bo‘ylab aylantirganlar. To‘qqiz soni turkiy tilli xalqlarda aziz hisoblanadi. Har bir aylanishda marosimda ishtirok etuvchilar xoqonga ta’zim qilganlar va bu bilan o‘z itoatkorliklarini anglatganlar. Shundan so‘ng uni otga mindirib bo‘yni uzra ipak mato qattiq siqqanlar darhol bo‘shatib, undan necha yil hukmdor bo‘lishi haqida so‘raganlar. U necha yil xon bo‘lishini aytgan, shu muddat tugagandan keyin taxtdan ketgan. Tarixiy manbalarda Turk xoqonligining markaziy va mahalliy davlat organlarida xizmat qilgan ba’zi mansabdorlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, davlat boshqaruvida xoqondan keyin turuvchi mansabdor shaxs «Yabg‘u» (Bahodir) bo‘lgan (masalan, Istami yabg‘u). Ammo yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmagan. Taxt vorisi «tegin» (shahzoda) deb atalgan. «Tudun» unvoni hukmdorning joylardagi noiblariga berilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj, soliq ishlarini nazorat qilganlar. Xitoy manbalarida Sharqiy turk xoqonligining quyidagi mansabdor shaxslari haqida ma’lumotlar keltiriladi: oliy martabalar orasida eng ulug‘i shexu (jabg‘u), keyin dele, uchinchisi esa silifa, to‘rtinchisi tumafa, (qolgan) kichikroq darajadagi mansablarda 20 kishi band. Ularning mansablari merosiydir... Qo‘riqchilarni esa fuli (bo‘ri) deb ataydilar. Turk xoqonligida, keyinchalik G‘arbiy Turk xoqonligida markaziy davlat hokimiyat va boshqaruv organlari ulkan hududda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, davlat soliq siyosatini amalga oshirish, mamlakatni tashqi dushmanlardan mudofaa qilish, ichki va tashqi savdoni rivojlantirish, xorijiy davlatlar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatish, mahalliy davlat organlari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish kabi vazifalarni bajarganlar.

Eramizning boshlaridan VII asrga qadar bo‘lgan davrda, ya’ni arablar hukmronligi o‘rnatilgan davrga qadar O‘zbekiston hududida amal qilgan huquq manbalariga oid ma’lumotlarni o‘zida mujassam etgan tarixiy huquqiy manbalar bizgacha juda kam yetib kelgan yoki deyarli yetib kelmagan. Xususan, 1932–1933- yillarda Mug‘ tog‘idan topilgan So‘g‘d hujjatlari mavjud bo‘lib, u O‘zbekiston hududida amal qilgan 80 ta muhim tarixiy huquqiy hujjatlardan hisoblanadi. Ular orasida oila, nikoh, mulk huquqi, ijaraga berish, meros qoldirish bilan bog‘liq hujjatlar bor. Masalan, yerni sotish to‘g‘risidagi hujjatda shartnoma obyekti qayerda joylashgani, miqdori, oluvchi va sotuvchilar nomi, yerni sotib olgan shaxslarning yerdan foydalanish huquqi, shartnoma tuzishda ishtirok etgan shaxslar ko‘rsatilgan. Tegirmonni ijaraga berish haqidagi shartnomada uning joylashgan joyi, uni aylantiruvchi ariqlar, asbob-anjomlari, ijara muddati, sharti, ijaraga beruvchi va oluvchi, ularning huquq va majburiyatlari, shartnomani buzganlik uchun javobgarlik, shartnoma tuzish vaqtida qatnashgan guvohlar haqidagi ma’lumotlar aks ettirilgan. Hujjatlar orasida nikoh tuzish shartnomasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjatlar qadim va ilk o‘rta asrlardagi O‘zbekiston xalqlarining oila-nikoh va shu bilan bog‘liq mulkchilik va boshqa ijtimoiy munosabatlari haqida hikoya qiluvchi muhim yodgorlikdir. Har ikki hujjat o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birida turk zodagoni Uttakinning so‘g‘d ayoli bo‘lmish Dug‘dg‘unchaga uylanishi rasmiylashtirilsa, ikkinchisida kuyov Uttakinning Dug‘dg‘unchani turmushga berayotgan homiy otaxoni Navekat shahrining (Yettisuv viloyatidagi qadimgi shahar) hokimi Cher oldidagi majburiyatlari bayon etilgan. Har ikkala hujjatning ilk o‘rta asr yuridik hujjati sifatidagi xususiyatlari mavjud deyish mumkin. Masalan, nikoh bitimi matnida: hujjat sanasi, kirish formulasi, ahdlashuvchi tomonlarning nomma-nom ta’kidlanishi; er-xotin bo‘lgach Uttakin va Dug‘dg‘unchaning birga yashashini ta’minlovchi shartlar bayoni, erga yuklangan majburiyatlar, xotin zimmasidagi vazifalar, erning o‘z majburiyatlarini

bajargani chog‘ida xotin oldidagi javobgarligi; er tomonidan nikoh buzilgan holda xotinning mulkiy ta’minoti va erning boshqaga uylanish huquqi, nikoh xotin tomonidan buzilgan taqdirda erning mulkiy ta’minoti va xotinning boshqa er qilish huquqi; nikoh buzilgach xotin va uning bolalari erning sodir qilishi mumkin bo‘lgan jinoyati uchun, uning qullik va boshqa ijtimoiy tobe ahvolga tushib qolishi uchun javobgarlikdan ozod qilinishi; xotinning aybi bilan nikoh buzilsa er va uning bolalari xuddi shu kabi javobgarlik hamda tovonlardan ozod bo‘lishi; nikoh buzilgandan so‘ng har ikki tomon o‘zaro bir-birining taqdiri uchun javobgar emasligi haqida yana bir maxsus ta’kid; oxirgi bandda esa hujjatning qayerda tuzilgani, mansabdor shaxs, guvohlar va kotibning nomi aks etgan. Kuyovning majburiyatlari to‘g‘risidagi ikkinchi hujjatda ham xuddi shu kabi qator bandlar ko‘zda tutilgan: hujjat sanasi, kuyovning rasmiy majburiyatlari; turmushga uzatilayotgan qizning homiy otasi oldida kuyovning majburiyatlarini ifodalovchi bandlar; xotinni sotmaslik, boshqa yo‘l bilan uni qullik holatiga tushirmaslik, zodagonlik martabasidan mahrum etmaslik, agar xotin, kim tomonidan bo‘lmasin, tahqirlangan taqdirda ham uni homiy otaxoniga qaytarish; er yoki xotin tomonidan nikoh buzilgan taqdirda xotinni homiy otaxoniga qaytarish. Agar xotin o‘z homiy otaxoniga qaytarilmagan taqdirda ham kuyov to‘lashi lozim bo‘lgan tovonni, homiy otaxonning kuyov yoki uning vakilidan mazkur tovonni undirib olish huquqi; butun xonadon, jamoaning, hatto xonadon mehmonlarining ham kuyov majburiyatlari bajarilishi ustidan nazorat qilish vazifalari; hujjatning tuzilgan joyi, mansabdor shaxs, guvohlar ro‘yxati va kotibning nomi – bular barchasi har ikkala hujjatning uzoq va chuqur an’anaga ega bo‘lgan yuridik ish hujjatlarining o‘rta asrlardagi mukammal namunasi ekanidan dalolat beradi. O‘zbekiston hududida huquq tarixini o‘rganishda muhim manbalardan yana bir turkumi – turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, urf-odatlari va qoidalari aks ettirilgan turli yodnomalar hisoblanadi. Ularda turkiylarning yurtni boshqarish, vorislik, taxtni egallash, mansab darajalari, xalq oldida xonlar va beklarning majburiyatlari, xoqonlarning huquqiy vakolat doiralari, adolat yuzasidan ish

ko‘rishlari lozimligi, askarlik xizmati tartib-qoidalari, oila huquqi, uning axloqiy mezonlari, ayollar huquqini himoya qilish kabi holatlar o‘z aksini topgan. Shunday qilib, O‘zbekiston hududida qadimgi huquqiy manbalar o‘zining uzoq o‘tmishiga ega bo‘lib, ular orqali o‘sha davr ijtimoiy munosabatlari huquqiy tartibga solingan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

O‘zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimining shakllanishi

O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi

IX–XIII asrlarda O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq