O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi - Юриспруденция - Рефераты

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi Reja: 1. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi 2. Fuqarolik jamiyatining siyosiy va davlat tuzilishi 3. Mamlakatda ko‘p partiyaviylik shakllanishi va rivojlanishi 4. O‘zbekiston Prezidenti «Mahalla» xayriya jamg‘armasini tashkil etish

O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi O‘zbekiston mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab o‘z umrini o‘tab bo‘lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, mamlakatda bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirishga azmu qaror qildi. Yurtimizda adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish istiqbollari strategik maqsadga aylanganligi hamda siyosiy darajada ko‘p bora bunga e’tibor qilib kelinayotganligi bejiz emas. Binobarin, fuqarolik jamiyati bo‘lmasa, davlat huquqiy mazmun sifatlariga ega bo‘lolmasligi ayon. Zero, bunday jamiyat huquqiy davlatning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy poydevori hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, fuqarolik jamiyatining nazariy, konseptual asoslari davlat mustaqilligimizning dastlabki davrlaridanoq yaratila boshlangan edi. Mazkur sohadagi siyosiy-huquqiy ta’limot o‘z mohiyat-e’tibori bilan tamomila milliy istiqlol g‘oyasi bilan yaratilgan bo‘lib, davlatimiz rahbarining dastlabki asarlari, nutq va ma’ruzalarida asoslab berildi. Xususan, Prezident I. A. Karimov o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» nomli asarida «bizning pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir» 1 , – deb ta’kidlaydi. Mazkur dasturiy asarda O‘zbekiston jamiyati siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotining, ma’naviy poklanishining asosiy yo‘llari va ustuvor yo‘nalishlari yangicha mushohada asosida belgilab berildi. Unda «O‘zbekiston – demokratiya va ijtimoiy adolat jamiyati» shiori ostida amalga oshiriladigan ichki va tashqi siyosat chinakam mustaqil O‘zbekistonni barpo etish bilan belgilanadi. Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil adolatli jamiyat bunyod etish – bosh vazifadir, deydi Prezident. Fuqarolik jamiyatining siyosiy va davlat tuzilishi insonga barcha sohalarda turmush tarzini erkin tanlab olish imkoniyatini kafolatlashi kerak. Jumladan, bu siyosiy sohada quyidagilarni bildiradi: xalq ham bevosita, ham o‘z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etishi lozimligini; hokimiyatlar 1 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝ ʆɡɢɫɬɢ ԕ ɥɨɥ ɜɚ ɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬɣʆɥɢ. – Ɍ., 1993. – Ȼ.38.

taqsimlanishi tamoyilini joriy etish asosida demokratiyani chuqurlashtirish va milliy davlatchilikni barpo qilishni; jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralari tuzilmasini tubdan yangilashni; bir mafkura yakka hokimligidan voz kechish, siyosiy tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olishni; demokratiyaning qonuniy tarkibi sifatida ko‘p partiyaviylikni shakllantirishni; fuqarolarning qonun oldida tenglik va qonun ustuvorligini bildiradi. Iqtisodiy sohada esa – milliy boylikning o‘sishi asosida farovonlikni ta’minlovchi ko‘p ukladli iqtisodiyotni barpo etishni; ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirishni; mulk huquqi va mulkchilikning barcha shakllarini davlat himoyasida bo‘lishini; davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash va iqtisodiy erkinlikni ta’minlashni anglatadi. Ijtimoiy va ma’naviy sohada – insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlikni, inson, uning hayoti va shaxsi daxlsizligi, erkinligi, qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi tan olinishini; milliy ma’naviyatni qayta tiklashni; hurfikrlilik, vijdon va e’tiqod erkinligini qaror toptirishni; ijtimoiy adolat, aholini ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash; intellektual mulkni himoyalash va insonlar iste’dodini ro‘yobga chiqarish kabi ustuvor vazifalar belgilanadi. Fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratik davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o‘zagi sifatida quyidagi beshta asosiy tamoyil e’lon qilindi: 1) iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi; 2) o‘tish davrida davlat bosh islohotchi bo‘lishi; 3) qonunlarga rioya etish ustuvorligi; 4) kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazish; 5) bozor iqtisodiyotiga «inqilobiy larzalarsiz, evolyutsion tarzda bosqichma – bosqich o‘tish. Ushbu muhim qoidalar O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyotiga asos qilib olindi, fuqarolik jamiyati shakllanishi davrining negizi sifatida belgilandi. O‘tgan davr mobaynida bu tamoyillar mamlakatda ijtimoiysiyosiy barqarorlikni ta’minladi.

Mustaqillik yillari hokimiyatni tarmoqlarga ajratish asosida milliy davlatchilik poydevorini barpo etish amalga oshirildi. Davlat hokimiyati va boshqaruvining huquqiy asoslari yaratildi. 1992-yil 8-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Unda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurilishining asosiy tamoyillari, fuqarolarning huquq va erkinliklari, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari mustahkamlandi. Asosiy qonunda fuqarolik jamiyati tuzilmalari, institutlari qaror topishi uchun zamin vujudga keltirildi. Mamlakatimizda demokratiya umuminsoniy prinsiplariga tayanishi, inson huquqlari ustuvorligi, demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoyalanishi mustahkamlab qo‘yildi. Shuningdek, O‘zbekistonda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanishi, ya’ni ko‘p partiyaviylik qaror topishi e’tirof etildi. Mamlakatda ko‘p partiyaviylik shakllanishi va rivojlanishi nafaqat fuqarolik jamiyatini barpo etish, balki demokratiyaning zaruriy shartidir. Siyosiy demokratiya jamiyat hayotida siyosiy partiyalar mavqei hamda faolligi qay darajadaligiga bog‘liq. Hozirgi kunda O‘zbekistonda ko‘p partiyali tizim faoliyat ko‘rsatishi uchun huquqiy poydevor yaratilgan. Avvalo, Konstitutsiyamizda mustahkamlangan quyidagi norma: «O‘zbekistonda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi» (12-modda), mamlakatda siyosiy plyuralizm, ko‘p partiyaviylik tizimi qaror topishiga huquqiy asos yaratdi. Bu davrda fuqarolik jamiyati institutlari shakllanishiga ko‘maklashuvchi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi (1991-y.), «Jamoat birlashmalari to‘g‘risida»gi (1991-y.), «Kasaba uyushmalari va ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi (1992-y.) kabi qonunlar ham amal qila boshlagan edi. Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq, har kimga kasaba uyushmalariga, siyosiy partiya va jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda qatnashish huquqi kafolatlanadi.

Yaratilgan mo‘tadil huquqiy maydon tufayli mamlakatda ko‘p partiyaviylik qaror topa bordi. Jumladan, 1991-yil 1-noyabrda bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyda O‘zbekiston xalq demokratik partiyasi tashkil topdi. U demokratik islohotlarni jadallashtirishga moyil so‘l siyosiy kuch sifatida faoliyat ko‘rsatib, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qismlari manfaatini ifoda etadi. Istiqlol yillarida siyosiy kuch sifatida «Vatan taraqqiyoti» partiyasi tashkil topdi. U 1992-yil 24-mayda Toshkentda bo‘lib o‘tgan ta’sis qurultoyida tuzilgan. Partiya mamlakatdagi barcha millat va elatlar, ziyolilar, ishbilarmonlar hamda o‘rta tabaqa mulkdorlar manfaatini ifoda etuvchi siyosiy tashkilot sifatida yuzaga keldi. O‘tgan asrning saksoninchi yillari oxirida sobiq Ittifoqda vujudga kelgan ijtimoiy vaziyat va demokratiya o‘yinlari natijasida O‘zbekistonda «Erk» demokratik partiyasi paydo bo‘lgan edi. Uning rahbari 1991-yil 29dekabrda muqobillik asosida bo‘lib o‘tgan saylovlarda ishtirok etib, atigi 10 % ga yaqin ovoz olgan. XDP nomzodi bo‘lgan I.A. Karimov esa 86 % ovoz olib Prezident etib saylangan edi. O‘zbekiston «Adolat» sotsial demokratik partiyasi o‘zining 1995-yil 18- fevralda bo‘lib o‘tgan I ta’sis qurultoyida rasmiylashdi. U demokratik jarayonlarni jadallashtirish, adolatli, ma’rifiy fuqarolik jamiyatini qurishda faol ishtirok etish maqsadlarini ko‘zlab maydonga keldi. 1995-yil 3-iyunda o‘tgan qurultoyda O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi tashkil topdi. Mazkur partiya asosan ziyolilarga tayanadi. U millatning ma’naviy birligi, milliy qadriyatlarni qayta tiklash g‘oyasi ostida uyushdi. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 25-dekabri va 1995-yil 8 hamda 25- yanvardagi saylovlarida demokratik yo‘l bilan shakllangan parlamenti – Oliy Majlis ilk bor ko‘p partiyaviylik asosida saylandi. Uning tarkibida XDP dan – 69 deputat, «Adolat» SDP dan – 47 deputat, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan – 14 deputat bo‘lib, har bir siyosiy partiya o‘z fraksiyasini tashkil etdi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisning 1996-yil 29- avgustdagi sessiyasida so‘zlagan «Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari» nomli ma’ruzasi mamlakatdagi siyosiy jarayonlarga va fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lidagi sa’y-harakatlarga qo‘shimcha demokratik ruh bag‘ishladi. Islohotlarning shunday to‘lqinida Oliy Majlis 1996-yil 26-dekabrda «Siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi qonunni umumxalq muhokamasidan so‘ng qabul qildi. Siyosiy partiyalar faoliyatining kafolatlarini yanada kuchaytirish maqsadida 2004-yil 30-aprelda «Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida»gi qonun ham qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida (1997-yil) fuqarolik jamiyati haqidagi ta’limotni quyidagi muhim qoidalar bilan boyitdi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘zini o‘zi kamol toptirishiga monelik qilmaydi, aksincha, yordam beradi». Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda boshqa odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ya’ni, erkinlik va qonunga bo‘ysunish bir vaqtning o‘zida amal qiladi, bir-birini to‘ldiradi va birbirini taqozo etadi. Boshqacha aytganda, davlatning qonunlari inson va fuqaro huquqlarini kamsitmasligi lozim. Shuning barobarida barcha odamlar qonunlarga so‘zsiz rioya qilishlari shart» 2 . Shuningdek, mazkur asarda davlatni boshqarishda fuqarolarning ishtirokini kengaytirish, siyosiy faolligini oshirish, davlat va uning institutlari, mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqaro oldidagi mas’uliyatini yanada kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi. «Fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni yuz berayotgan bir paytda, – deb yozadi I.A. Karimov, – O‘zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishi lozim bo‘lgan keng tarmoqli, ko‘ppartiyali tizim kabi demokratik institutlar hamda boshqa jamoat 2 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ XXI ɚɫɪ ɛʆɫɚ ԑ ɚɫɢɞɚ: ɯɚɜɮɫɢɡɥɢɤɤɚ ɬɚ ԟ ɞɢɞ, ɛɚɪ ԕ ɚɪɨɪɥɢɤɲɚɪɬɥɚɪɢɜɚɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬɤɚɮɨɥɚɬɥɚɪɢ. –Ɍ., 1997. – Ȼ.173

tashkilotlarining qaror topishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu jihatdan olganda, davlatning roli siyosiy partiyalar va jamoatchilik harakatlarining vujudga kelishi, qaror topishi va rivojlanishini sekinlashtirib qo‘yadigan har qanday g‘ov va to‘siqlarni bartaraf etishdan iboratdir» 3 . Davlatimiz rahbari 1999-yil 14-aprelida Oliy Majlis sessiyasida so‘zlagan «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» nomli ma’ruzasida davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirish, demokratik islohotlarni yangi bosqichga ko‘tarish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi. Shu asosda 1999-yil aprelida «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risida» yangi tahrirdagi, «Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi va boshqa qator qonunlar qabul qilindi. 1998-yil 28-dekabrida I ta’sis qurultoyida Fidokorlar milliydemokratik partiyasi tashkil topdi. Uning Dasturi va Nizomi qabul qilindi. 1999-yil dekabrida saylangan Oliy Majlis tarkibida 34 nafar «Fidokorlar» partiyasi a’zolari bor edi. 2000-yil 14-aprelda «Vatan taraqqiyoti» partiyasi va «Fidokorlar» MDP qo‘shma qurultoy o‘tkazib, ular birlashdilar. 2008-yil 20-iyunda «Fidokorlar» partiyasi va «Milliy tiklanish» partiyasi birlashuvi asosida O‘zbekiston «Milliy tiklanish» partiyasi qaror topdi. Ammo bu bilan O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik shakllanishi nihoyasiga yetgani yo‘q. 2003-yil 15-noyabrda O‘zbekiston liberaldemokratik partiyasi (O‘z.Li.Dep) tashkil topdi. U tadbirkorlar, kichik biznes, o‘rta mulkdorlar, fermerlar partiyasi sifatida siyosiy maydonga chiqdi. Hozirgi kunda mamlakat parlamentida (2011-yil sentabr holatiga ko‘ra) to‘rtta siyosiy partiya – O‘z XDP, «Adolat» SDP, «Milliy tiklanish» va O‘z.Li.Dep. partiyalari fraksiyalari faoliyat olib bormoqda. Ma’lumki, fuqarolik jamiyati yuksak darajada uyushgan, batartib munosabatlar tizimiga tayangan, o‘zini o‘zi boshqarish mexanizmlari mukammal qaror topgan jamiyatdir. Bu jamiyat sharoitida inson va fuqarolarning huquq, erkinlik hamda manfaatlarini aks ettiruvchi, muhofaza etuvchi turli-tuman uyushmalar, birlashmalar, nodavlat tashkilotlar va idoralar mavjud bo‘ladi. Ular 3 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ XXI ɚɫɪ ɛʆɫɚ ԑ ɚɫɢɞɚ: ɯɚɜɮɫɢɡɥɢɤɤɚ ɬɚ ԟ ɞɢɞ, ɛɚɪ ԕ ɚɪɨɪɥɢɤɲɚɪɬɥɚɪɢɜɚɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬɤɚɮɨɥɚɬɥɚɪɢ. – Ɍ., 1997. – Ȼ. 174.

davlat hokimiyatidan mustaqil bo‘lib, o‘zini o‘zi boshqarish prinsipi asosida aktiv faoliyat yuritadi. Shu maqsadda inson huquqlariga rioya etilishi ustidan monitoring va nazoratni ta’minlaydigan tashkiliy tuzilmalar – Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi (1996-y.) va Amaldagi qonunchilik monitoringi instituti (1997-y.) tashkil topdi. 1997yil 24-aprelda qabul qilingan «Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) to‘g‘risida»gi qonunga ko‘ra, 1995-yilda ta’sis etilgan Inson huquqlari bo‘yicha parlament vakilining faoliyati qat’iy huquqiy asosga ega bo‘ldi. Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida ommaviy axborot vositalari salmoqli o‘rin tutadi. Islohotlarning dastlabki davrida «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi (1991-y.). Respublikada ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va ularni qo‘llabquvvatlash bilan shug‘ullanadigan ijtimoiy-siyosiy jamg‘arma ta’sis etildi (1996-y.) va sermazmun hamda samarali faoliyat yuritib kelmoqda. Bir tomondan davlat vakolatli organlari va, ikkinchi tomondan, jamoatchilik, ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasining sa’y-harakatlari bilan qisqa muddat ichida «Jurnalistik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi (1997-y.), «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida»gi (1997-y.) va boshqa qonunlar qabul qilinib, hayotga samarali joriy etib kelinmoqda. Keyingi o‘n yilning o‘zida bosma ommaviy axborot vositalarining soni 1,5 barobar, elektron ommaviy axborot vositalarining soni esa 7 barobar ko‘payib, bugungi kunda ularning umumiy soni qariyb 1200 taga yetdi. Mavjud barcha telekanallarning qariyb 53 foizi, radiokanallarning esa 85 foizi nodavlat ommaviy axborot vositalari hisoblanadi 4 . Fuqarolik jamiyati tuzilmalari qatorida aholining barcha qatlamlari o‘z vakilligiga ega bo‘lishi lozim. Shunga ko‘ra mamlakatda jamoat birlashmalarining, nodavlat-notijorat tashkilotlarining keng ko‘lamli tarmog‘i vujudga keldi va rivoj topib bormoqda. Masalan, mustaqillikning dastlabki kunlarida O‘zbekistonda Kasaba uyushmalari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Uning 53 mingga yaqin 4 Qarang: Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ . – Ɍ., 2010. – Ȼ.30.

boshlang‘ich tashkiloti, federatsiya tarkibida 21 ta tarmoq uyushmalari, jami 7, 5 milliondan ziyod a’zosi bor. Vazirlar Mahkamasining 1991-yil 1-martdagi qarori bilan O‘zbekiston Xotin qizlar qo‘mitasi tuzildi. Uning maqsadi ayollarni ko‘p bolali onalarni har tomonlama muhofaza etishni yanada kuchaytirish, ularning mehnat va ijod sohasidagi faoliyatini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. 1996-yil dekabrda Prezident farmoni bilan faxriylar Kengashi «Nuroniy» jamg‘armasiga aylantirildi. 1996-yil 17-aprelda yosh ijodkorlarga, olimlar va ijodkorlarga ko‘maklashuvchi, umuman yoshlar muammolari bilan shug‘ullanuvchi «Kamolot» jamg‘armasi ta’sis etildi. 2001-yil 25-aprelda Ta’sis qurultoyida O‘zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy harakati demokratik tashkilot sifatida tashkil topdi. U yoshlar manfaatini ifodalovchi institut tarzida fuqarolik jamiyati tizimida o‘z munosib o‘rniga ega bo‘ldi. «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatini qo‘llab-quvvatlash va uning faoliyat samaradorligini yanada oshirish to‘g‘risida farmon qabul qilindi 5 . Bu hujjat mazkur tashkilot keng ko‘lamda faoliyat olib borishi uchun yangi imkoniyatlar yaratdi. O‘zbekiston Prezidenti «Mahalla» xayriya jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risidagi 1992-yil 12-sentabrdagi hamda «Mahalla» xayriya jamg‘armasiga mablag‘ ajratish to‘g‘risidagi 1992-yil 8-oktabrdagi farmonlari katta ijtimoiy siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. 1994-yil oxirida Respublikada 10 mingdan ziyod mahalla faoliyat olib bordi. Bugunga kelib mamlakat qishloq va ovullarida fuqarolarning 1436, shaharlarda 17 ta, mahallalarda 5402, shuningdek qishloq mahallalarida o‘zini-o‘zi boshqarish organlari jamoatchilik tamoyillari asosida ish olib bormoqda. Mamlakatda 6 ming 955 ta yig‘in raisi va 60 mingdan ortiq maslahatchi saylandi. Mamlakatdagi fuqarolik jamiyatining ma’naviy hayotida muhim o‘rin tutadigan voqea – 1994-yil 23-apreldagi «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risidagi Prezident farmoni bo‘ldi. Hozirda mazkur markaz xalqimizning boy ma’naviy, madaniy merosi milliy va umuminsoniy 5 Qarang: ɏɚɥ ԕ ɫʆɡɢ. – 2006. – 11 ɨɤɬ.

qadriyat asosida ilg‘or g‘oyalarni yuzaga chiqarish, aqliy-ijodiy salohiyatni vatan istiqboli sari yo‘naltirish, aholining ma’rifiy, ma’naviy yuksalishini ta’minlash ishiga xizmat qilmoqda. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning 2002-yil 29-avgustda bo‘lib o‘tgan to‘qqizinchi sessiyasidagi mamlakat Prezidentining «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» deb nomlangan ma’ruzasi 6 siyosiy-ijtimoiy hayotda katta voqea bo‘ldi. Mazkur dasturiy ma’ruzada, yurtimizda fuqarolik jamiyatini qaror toptirishning yetti ustuvor yo‘nalishini belgilab berildi. Bular, birinchidan, davlatimiz mustaqilligini asrab-avaylash, himoya qilish va mustahkamlash. Mustaqillikni, mamlakatimizni siyosiy jihatdan rivojlantirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, jamiyatni ma’naviy yangilash» mezoni deb bilish; ikkinchidan, mamlakatda xavfsizlik va barqarorlikni, davlatimizning hududiy yaxlitligini, sarhadlar daxlsizligini ta’minlash; uchinchidan, bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etish. Xususiy biznes va tadbirkorlikni muntazam rivojlantirish; to‘rtinchidan, inson huquqlari va erkinliklarini, so‘z va matbuot erkinligini, shuningdek oshkoralikni, jamiyatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning ochiqligini ta’minlaydigan demokratik tamoyillarni amaliy hayot mazmuniga singdirish; beshinchidan , fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim sharti sifatida jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tashkilotlarining mavqei va ahamiyatini keskin kuchaytirish. Nodavlat va jamoat tashkilotlarining faolligini oshirish fuqarolarning xususiy hayoti sohasiga davlat aralashuvini kamaytirish, qonun vositasida cheklash bilan bog‘liq. Ushbu yo‘nalishda jamoatchilik nazorati alohida o‘rin tutadi. Qonunlar ijrosini ta’minlash, me’yoriy hujjatlarni hayotga joriy 6 Qarang: Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ. Ⱥ. Ȼɢɡ ɬɚɧɥɚɝɚɧ ɣʆɥ – ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬ ɜɚ ɦɚɴɪɢɮɢɣɞɭɧɺɛɢɥɚɧ ԟ ɚɦɤɨɪɥɢɤɣʆɥɢ. Ɍ.11. – Ɍ., 2003. –Ȼ.23.

qilishda davlat hokimiyat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi; oltinchidan, sudhuquqiy tizimni isloh qilish. Bu sohadagi eng muhim vazifa sud-huquq idoralarining mustaqilligi va ta’sirchan faoliyatini amalda ta’minlashdir. Sudlar tom ma’noda mustaqil bo‘lgan holdagina qonunlarning qat’iy ijrosi, ularning haqiqiy ustuvorligi so‘zsiz ta’minlanadi. Qayerda sud mustaqil bo‘lmas ekan, shu yerda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar. «Qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini ta’minlamasdan turib, fuqarolik jamiyati haqida so‘z yuritishga hech qanday asos qolmaydi» 7 ; yettinchidan, islohotlarni inson manfaatlariga bo‘ysundirish. Ularga baho berishda asosiy omil va mezon inson ekanligini yodda tutish. Yurtimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish konsepsiyasini yanada takomilashtirishda I.A. Karimovning 2005-yil 28-yanvarda parlament palatalarining qo‘shma majlisidagi «Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» nomli ma’ruzasi alohida ahamiyat kasb etdi. Unda respublika Prezidenti shunday deydi: «Bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi – bu demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‘lidan izchil va qat’iyat bilan borishdir» 8 . Mazkur ma’ruzada mamlakatimizni rivojlantirish strategiyasi haqida gapirar ekan, birinchi muhim vazifa – o‘zini o‘zi boshqarish organlari – mahalla, mahalla qo‘mitalari va qishloq fuqarolik yig‘inlarining roli hamda vakolatlarini amalda kuchaytirish lozimligini ta’kidlab o‘tdi. Ikkinchidan – siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining davlat ahamiyatiga molik eng muhim qarorlarni qabul qilishdagi roli va ta’sirini tubdan kuchaytirish, zarurligini ko‘rsatdi. 7 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ȼɢɡ ɬɚɧɥɚɝɚɧ ɣʆɥ – ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬ ɜɚ ɦɚɴɪɢɮɢɣ ɞɭɧɺɛɢɥɚɧ ԟ ɚɦɤɨɪɥɢɤɣʆɥɢ. Ɍ.11. – Ɍ., 2003. – Ȼ.31. 8 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤ ɯɚɥ ԕ ɢ ԟ ɟɱ ԕ ɚɱɨɧ, ԟ ɟɱ ɤɢɦɝɚ ԕ ɚɪɚɦ ɛʆɥɦɚɣɞɢ. Ɍ.13. – Ɍ., 2005. – Ȼ.177

Ushbu vazifalarni hal etishda 2007-yil 11-aprelda qabul qilingan «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Qonun aholining ijtimoiy, siyosiy faolligini kuchaytirishda, chinakam ko‘p partiyaviylikni rivojlantirishda, demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda g‘oyat muhim rol o‘ynadi. U parlamentdagi siyosiy partiyalar fraksiyalarining huquqiy maqomini aniq belgilab berdi. Davlatimiz rahbari 2010-yil 12-noyabrda parlament palatalari qo‘shma majlisida bayon etgan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»da fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish masalasiga ana bir karra urg‘u berdi. Ushbu hujjatda davlatimiz Konstitutsiyasida partiyalar partiyalar va boshqa jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar faoliyat yuritishiga doir muhim prinsiplar mustahkamlanganligi va fuqarolik jamiyati barcha institutlarining jadal rivojlanishi tegishli tegishli huquqiy va tashkiliy shart–sharoitlar yartilganligi alohida ta’kidlandi. Fuqarolik jamiyati institutlari jamiyat ishlarini boshqarish borsidagi davlat faoliyatini to‘ldiradi, chunki ular o‘z ko‘lami, ommaviyligi va moslashuvchanligi tufayli ijtimoiy hayotda yuzaga keladigan muammolarni aniqlashi hamda davlat idoralrining imkoniyatlri cheklangan o‘rinlarda, ayniqsa mahalliy darajalarda keng harakat qilishi mumkin. Bu tashkilotlar, institutlar va guruhlar alohida shaxsga uning hokimiyat manbai ekanligini, uning layoqati va harakati, obro‘si yuksak qadriyat ekanligini anglashga yordam beradilar. Insonlar ushbu tashkilot va birlashmalar orqali o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maqsadlarini ruyobga chiqaradilar. Fuqarolik jamiyatidagi mavjud manfatlarni qanoatlntirish, ruyobga chiqarish uchun tegishli tashkiliy tuzilmalar va institular shakllanadi, zurur mexanizmlar vujudga keltiriladi.

Hozirgi kunda, – deb ta’kidlaydi davlatimiz rahbari IAA. Karimov, – yurtimizda aholi keng qatlamlari tomonidan faoliyat qo‘llab-quvvatlanayotgan 5100 dan ziyod jamoat va nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Bundan tashqari fuqarolar yig‘inlari va o‘zini o‘zi boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqdir 9 . Hozirgi kunda O‘zbekistonda siyosiy partiyalar – 4 ta, Milliy madaniy markazlar – 40 dan ziyod, Jamg‘arma va xayriya tashkilotlari – 69 ta, Jamiyatlar – 77 ta, Uyushmalar – 22 ta, Assotsiatsiyalar –57 ta, Federatsiyalar – 53 ta, Tarmoq kasaba uyushmalari – 14 ta, Ijtimoiy harakatlar – 2 ta, Milliy qo‘mitalar – 5 ta, Ayollar va bolalar tashkiloti – 48 ta, Xalqaro jamoat tashkilotlar – 62 ta, Vakolatxonalar va ularning filiallari – 70 ta, Diniy tashkilotlar – 2000 dan ziyod bo‘lib, ularning barchasi jamoat va nodavlat tashkilotlari, ya’ni fuqarolik jamiyati institutlari sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekistonda baynalmilal milliy madaniy markazlarning tashkil topib, ko‘payib borayotganligi ham fuqarolik jamiyati shakllanishining namoyon bo‘lishidir. 1992-yil yanvar oyida Vazirlar Mahkamasi qarori bilan O‘zbekiston Baynalmilal madaniyat markazi tashkil qilindi. Unga milliy-madaniy markazlar faoliyatini muvofiqlashtirish vazifasi yuklatildi. Milliy markazlar har bir millatning tili, madaniyati, urf-odatlari va rasm rusumlarini tiklash, tarixiy Vatan bilan aloqa va munosabatlarni jonlantirish, milliy ehtiyojlarni qondirishga keng yo‘l ochilmoqda. Milliy madaniy markazlar – 1989-yilda – 12 ta, 1997-yilda – 90 ta, 2006-yilda – 130 tadan ortiq. Hozirgi kunda 140 dan ziyod milliymadaniy markazlar respublika jamoat tashkilotlari qatorida samarali faoliyat ko‘rsatmoqda 10 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Oliy Majlis palatalarining 2010-yil noyabrdagi noyabrdagi qo‘shma majlisida bayon etgan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»da fuqarolik jamiyatiga erishish manfaatlaridan kelib 9 Qarang: Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ. – Ɍ., 2010. – Ȼ.42. 10 Qarang: ɏɚɥ ԕ ɫʆɡɢ. – 2012. – 21 ɹɧɜ.

chiqib, taraqqiyotimizning hozirgi bosqichida demokratik o‘zgarishlarni qator muhim yo‘nalishlarda yanada chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari belgilandi. Avvalo , davlat fuqarolik jamiyati prinsiplariga mos tarzda tashkillashtirilishi, hokimiyatning boshqaruv tuzilmalari xo‘jalik faoliyatiga aralashuvini keskin qisqartirish, aniqrog‘i, davlat idoralarining vakolatlarini bozor tamoyillariga muvofiqlashtirish va pirovard natijada davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi rolini jiddiy kamaytirish nazarda tutilmoqda 11 . Ikkinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlashtirish islohotlar keyingi bosqichining muhim yo‘nalishi sifatida e’tirof etildi. Jamoat va nodavlat notijorat tashkilotlarning obro‘si oshib, mustahkamlanib borgani sari fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyat tuzilmalari faoliyati ustidan ta’sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishdagi roli jamiyatimizda tobora ortib bormoqda. Bugungi kunda jamoatchilik va fuqarolik nazorati instituti jamiyatning davlat bilan o‘zaro samarali aloqasini ta’minlash, odamlarning kayfiyatini, mamlakatda kechayotgan o‘zgarishlarga munosabatini aniqlashning muhim vositalaridan biriga aylanmoqda 12 . Fuqarolik institutlarining yanada rivojlanishiga erishish va ularning nufuzini kuchaytirish maqsadida Prezident tomonidan jamiyat miqyosida davlat va nodavlat jamoat tashkilotlarining ijtimoiy sherikligini yo‘lga qo‘yishga alohida e’tibor qaratilganligi ayni muddao bo‘ldi. Shuningdek, davlatimiz rahbari fuqarolik jamiyatining muhim ko‘rsatkichi inson huquqlarini kafolatli ta’minlanishi ekanligiga e’tibor qaratib, quyidagilarni ta’kidladi: «Inson huquqlari sohasida milliy harakat dasturini ishlab chiqish dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu dastur, eng avvalo, huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari tomonidan inson huquq va erkinliklarining himoya qilinishini ta’minlash, jamiyatda inson huquqlari bo‘yicha madaniyatni shakllantirish va shu kabi boshqa sohalarga oid qonunlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik 11 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨ ԟ ɨɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭ ԕ ɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭ ԕ ɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɚɫɢ Ɉɥɢɣ Ɇɚɠɥɢɫɢ Ԕ ɨɧɭɧɱɢɥɢɤ ɩɚɥɚɬɚɫɢ ɜɚ ɋɟɧɚɬɢɧɢɧɝ ԕ ʆɲɦɚ ɦɚɠɥɢɫɢɞɚɝɢɦɚɴɪɭɡɚ. – Ɍ., 2010. – Ȼ. 8. 12 O‘sha manba. – Ȼ. 42–43.

monitoringini olib borishga qaratilgan choratadbirlarni o‘zida mujassam etishi kerak» 13 . Shunday qilib, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish xalqimiz tarixiy milliy qadriyatlari bilan jahon halqlari umuminsoniy tamoyillari hamda tajribasini inobatga olish asosida ishlab chiqilgan nazariy dasturulamalga tayangan holda amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda adolatli va demokratik fuqarolik jamiyatiga xos yangi ijtimoiy munosabatlar hamda ularni ifodalovchi ijtimoiy institutlarni – jamoat va nodavlat tashkilotlarning keng tarmoqli tizimi vujudga keltirildi. Ular jamiyatimizning nurli istiqbol sari qat’iyat bilan ilgarilab borishiga, jamiyat va inson manfaatlarini to‘la-to‘kis ifodalashga xizmat qilmoqda. 13 O‘sha manba. – Ȼ.46.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet.

Похожие

O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining shakllanishi

Fuqarolik jamiyati

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati shakllanish tarixi va hozirgi zamon