Ислом ҳуқуқининг асосий йўналишлари ва мазҳаблари (ҳуқуқий мактаблари) - Юриспруденция - Рефераты

Ислом ҳуқуқининг асосий йўналишлари ва мазҳаблари (ҳуқуқий мактаблари)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

И слом ҳуқуқининг асосий йўналишлари ва мазҳаблари (ҳуқуқий мактаблари) Режа: 1. Ислом ҳуқуқий мактабларининг генезиси 2. Ҳанбалийлик мазҳаби 3. Шофиъийлик ҳуқуқий мактаби 4. Ҳанафийлик ҳуқуқий оқими Моликийлик мазҳаби

Маълумки, ислом ҳуқуқшунослиги фақат шариат қоидаларини талқин қилиш усуллари ва тамойилларига кўра бир-биридан фарқ қиладиган бир неча мазҳаблар (мактаблар, оқимлар, йўналишлар)га бўлинади. эслатма! Мазҳаб (араб. - йўналиш, оқим, йўл, таълимот), шариат мазҳаблари - исломда ҳуқуқ тизимлари ва йўналишлари. VIII - IX асрларга келиб шариатнинг шаклланиши жараёнида ҳуқуқшунослик - фиқҳ соҳасида жуда кўп мазҳаблар юзага келган. Ҳозирги вақтда суннийликда тўртта мазҳаб - ҳанафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ҳанбалийлик (мазҳаблар номи уларнинг асосчилари: Абу Ҳанифа (Имоми Аъзам), Молик ибн Анас, Шофиъий, Ибн Ҳанбал номларидан олинган), шиаликда бир мазҳаб - жаъфарийлик (асосчиси - Жаъфар ас-Содиқ) сақланиб қолган. Мазҳаблар, ислом фалсафаси каби, деярли бир вақтда, Аббосийлар давлати равнақ топган VIII - IX асрларда, халифалар ал-Мансур (754-775), ал-Маҳдий (775-785), Ҳорун ар- Рашид (786-809) ва ал-Маъмун (813-833) даврларида вужудга келган. VIII асрда ислом ҳуқуқшунослари олдида Қуръон ва Суннада баён этилган ҳуқуқий асосларни мослаштириш масаласи кўндаланг бўлди. Халифаликнинг иқтисодий ва маданий ҳаётида янги ижтимоий тузилмалар пайдо бўлиши билан ислом ҳуқуқини такомиллаштириш, эски юридик ёндашувлар ва институтларни ўзгартириш, ривожланаётган феодал муносабатларнинг эҳтиёжларини акс эттирувчи, феодаллар, савдогарлар ва руҳонийларнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи янги ҳуқуқий нормалар яратиш зарурати туғилди. Мазкур нормалар ислом қоидаларига, муайян даражада - фатҳ этилган халқларнинг ҳуқуқий анъаналарига мос келиши лозим эди. Ислом динини қабул қилган барча мамлакатларда аввало ҳар бир мусулмон томонидан диний мажбуриятлар (намоз, таҳорат, зиёрат, рўза)нинг адо этилишини тартибга солувчи ислом ҳуқуқи амал қиларди. Ислом ҳуқуқининг оила, ворислик, жиноят ҳуқуқи каби ва бошқа бўлимлари нормаларининг таъсир даражаси у ёки бу мамлакат ёки вилоятда яшайдиган мусулмонларнинг ижтимоий тараққиёт даражасига мос келарди. Бу даража қанча паст бўлса, маҳаллий одат ҳуқуқининг таъсири шунча кўпроқ сақланиб қоларди. Феодаллашув жараёнлари дастлабки босқичда бўлган жойларда одатлар баъзан узоқ вақт сақланиб қолиши ва ҳатто ислом ҳуқуқи қоидаларидан ҳам кўпроқ аҳамиятга эга бўлиши мумкин эди; бу кўчманчилар ва тоғлик халқларда кўпроқ кузатилган. Мусулмон аҳолиси ривожланган феодал муносабатлар шароитида яшаган давлатлар ва шаҳарларда шариат меъёрлари тўлиқ амал қилган. Араб истилолари даврида (639-750) истилочилар бошқа цивилизацияларнинг ўзларига маъқул кўринган ютуқларини ҳам ўзлаштирганлар. Мусулмон динини қабул қилган халқлар исломга ўз ғоялари ва услубларини олиб кирганлар. Фатҳ этилган халқларга араблар анча хайрихоҳлик ва бағрикенглик билан муносабатда бўлганлар 1 . Араблар санъат, тарих, табиий фанлар ва бошқа соҳаларда маҳаллий маданиятларнинг ютуқларини ўзлаштирганлар. Шунинг таъсирида Сурияда ал-Авза ва Ироқда Абу Ҳанифа ислом ҳуқуқига асос солганлар. Тез орада илоҳиёт соҳасидаги 1 + аранг : Gautier E.F. Moeurs et coutumes des musulmans, - 212 р .

мунозаралар ақидаларга аниқлик киритилишига сабаб бўлган ва анча фаол мактаблар - мазҳаблар ташкил топиши билан якунланган. Шундай қилиб, ислом ҳуқуқи урф йўналишида асрлар давомида шаклланишидан олдинроқ фатҳ этилган мамлакатларда қабул қилинган юридик қоидаларнинг бир қисми фиқҳга кириб кела бошлаган 2 . 750 йил ҳокимиятни Аббосийлар эгаллаганидан сўнг халифалик пойтахти Дамашқдан Бағдодга кўчирилди. Бағдод жаҳоннинг муҳим марказига айланди. Махаллий халқларнинг юнон, сурёний, форс тилларидаги китобларда ифодаланган ғоялари умумий адабий тилга айланган араб тилига ўгирилгач, мусулмон цивилизациясининг шаклланишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшди. Ислом ҳуқуқи ана шу цивилизациянинг таркибий қисмидир. Фақиҳлар ислом ақидалари билан ҳам, муайян даражада фатҳ этилган халқларнинг ҳуқуқий анъаналари билан ҳам ҳисоблашишлари лозим эди. Натижада исломнинг икки асосий йўналиши - суннийлик ва шиаликда кўп сонли ҳуқуқий йўналишлар - мазҳаблар вужудга келди. Улар ислом ҳуқуқининг кейинги ривожланишига улкан таъсир кўрсатди. Нақл қилишларича, IX асрнинг бошидаёқ беш юзга яқин ҳуқуқий мактаб фаолияти барҳам топган 3 . Х асрда майда мазҳаблар тугатилиб, йирик мазҳабларгина қолгач, уларнинг ўртасидаги зиддият анча кучайган. XI асрда рақобат ўз чўққисига етган. Шу нарса диққатга сазоворки, у ёки бу ҳуқуқий йўналишга мансублик айрим ҳолларда муайян ҳукуматни қўллаб-қувватлашни англатган, чунки мазҳабларнинг ўзгаришида турли мусулмон ҳукуматлари катта рол ўйнаган. Мисрлик олим Аҳмад Амин бу фактни шарҳлар экан, ислом давлатларида мазҳаблар ҳукумат билан бирга алмашганини, чунончи: сиёсий курашда шиалар ғалаба қозониб, ҳокимият форслар қўлига ўтгач, улар аҳолини шиалик таълимотига риоя этишга мажбурлаганини, ҳокимиятга суннийлик йўналишидаги турклар ёки курдлар келгач, улар одамлардан ўз мазҳабига риоя этишни талаб қилганини таъкидлайди 4 . Ислом ҳуқуқи йўналишлари билан ҳукмдорлар ўртасидаги бундай алоқа амалда шариат қоидалари мусулмонлар уммаси ҳаётига ўз-ўзидан эмас, балки ҳокимиятлар қайси мазҳабни танлагани ва шариатнинг муайян йўналишини давлатнинг мажбурлов кучи билан қувватлаганига қараб татбиқ этилганидан далолат беради 5 . Шуни таъкидлаш зарурки, айни бир йўналиш (суннийлик ёки шиалик) доирасидаги барча ислом ҳуқуқий мактаблари умуман анъанавий диний ҳуқуқ доирасидан чиқмагани 2 Шарль Р. Мусульманское право. Пер. с франц. С.И.Волка. - Москва: Изд-во «Иностранная литература», 1959. – С.29. 3 +аранг: Ат-Табарий, Абу Жаъфар Мущаммад ибн Жарир. Ислом щу=у=идаги фар=лар ща=ида китоб. - +ощира, 1902 (араб тилида). - 14-б. 4 +аранг: Амин Ащмад. Ислом тонги. - +ощира, 1964 (араб тилида). - 3, 225-б. 5 +аранг: Хайдарова М.С. Основные направления и школы мусульманского права // Мусульманское право (структуры и основные институты). - Москва: Институт государства и права РАН, 1984. – Сс.38-48.

ҳолда, шариат масалаларида енгилроқ ёки оғирроқ ҳукм чиқаришлари билан бир-биридан фарқ қилади 6 . Ислом ҳуқуқидаги суннийлик ва шиалик йўналишларининг фарқини яхшироқ тушуниш учун суннийлар ва шиалар ўртасидаги ихтилофнинг моҳиятини аниқлаш муҳимдир. Кўпгина тадқиқотчилар фикрига кўра, суннийлар ва шиалар ўртасидаги асосий ихтилоф олий дунёвий ва диний ҳокимиятнинг ворисийлиги тўғрисидаги масаланинг ечимига нисбатан ҳар хил ёндашувда кўринади. Суннийлар мусулмон давлати ва жамоасининг раҳбарини сайлаб қўйиш тарафдорлари ҳисобланади, шиалик таълимотига кўра эса, олий ҳокимият авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтади. Исломда дунёвий ва диний ҳокимият муштарак бўлгани сабабли, шиалар ҳокимият руҳоний шахслар (имомлар) томонидан бошқарилиши лозим, деб ҳисоблайдилар. Шиалик таълимотига кўра, имомнинг олий ҳокимияти Аллоҳ томонидан белгилаб қўйилган, шу боис у одамлар хоҳиш-иродасига боғлиқ бўла олмайди, яъни имом сайлаб қўйиладиган шахс бўлиши мумкин эмас (фақат зайдийлар имомнинг сайланишини назарда тутганлар). Шиалик VII аср ўрталарида халифа Али ҳокимияти тарафдорларидан иборат сиёсий гуруҳ сифатида вужудга келган. VII аср охирларига келиб, Ироқ ва Эронда кенг тарқалган ва исломдаги мустақил диний йўналишга айланган. Шиалик бошда ҳар қандай ихтилоф ва ақидавий фарқлардан холи ҳолда, фақат сиёсий ҳаракат сифатида намоён бўлган. Кейинроқ диний ихтилофлар, ақидавий фарқлар вужудга келган. Шиалик диний-ақидавий таълимотда, маросим ва урф-одатларда суннийликдан анча фарқ қилади. Шиалар суннийлар каби Қуръонни илоҳий деб эътироф этади, лекин айрим ўта реакцион руҳдаги оқимлари халифалар даврида унинг айрим қисмлари тушириб қолдирилган деб ҳисоблайди. Шиалик илоҳиётчилари Қуръоннинг мазмунини мажозий талқин қилиш йўли билан ўз таълимотларини асослайди. Суннада ҳадислар масаласида эса, улар фақат Али ва унинг тарафдорлари номи билан боғлиқ бўлган ҳадисларни тан олган ва шундай ҳадислардан иборат мустақил тўпламлар тузган. Бу тўпламлар Ахбор деб аталган. Суннийликда эътироф этилган диний ақидалардан фарқли ўлароқ, шиаликда тавҳид, адл, нубувват, имомат ва қиёматдан иборат беш ақидага эътиқод қилинади. Булардан тўрт ақида - тавҳид (Аллоҳнинг ягоналигини эътироф этиш), адл (адолат, Аллоҳнинг одиллиги), нубувват (пайғамбарлик), қиёмат ёки маъод (охират кунининг келиши ва ўлганларнинг тирилиши), асосан, суннийлик таълимотига ҳам мос келади. Бешинчи ақида - имомат (имомлар ҳокимиятини эътироф этиш) эса, суннийликка ва сунний халифалар ҳокимиятига зидлиги билан ажралиб туради. Шиалик Али ва унинг авлодларидан иборат ўн икки имом ҳокимиятини тан олади. Шиалик таълимотига кўра, имом уч вазифани бажаради: 1) қонуний имом - мусулмонлар жамоасининг ҳукмдори, дунёвий ҳаёт масалаларини ҳал қилишда Пайғамбарнинг вориси; 2) у - диний билимлар ва ҳуқуқлар тафсирчиси, Қуръон ва ҳадисларнинг энг тўғри муфассири; 6 +аранг: Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право в правовых системах стран Арабского Востока // Государство и право в развивающихся странах. – Москва, 1976. – Сс.46-47.

3) имом - одамларга ҳамма нарсанинг ботиний маъносини англатадиган олий диний раҳбар. Шундай қилиб, имомнинг ҳокимияти нафақат одамларнинг дунёвий ва диний ҳаётига, балки «кўринмас» дунё - «ғайб олами»га нисбатан ҳам татбиқ этилади. Имом дунёвий ва илоҳий вазифаларни бажариши, унинг авлиёлик табиати одамлардан унга сўзсиз бўйсунишни талаб қилган 7 . Шиалар нуфузли уламолар - мужтаҳидларнинг фикрини у имом хоҳиш-иродасини акс эттирган ҳолдагина тан олганлар. Олий ҳокимиятнинг илоҳий табиатидан келиб чиқиб, шиалар аввал бошдан ўз имомларини Аллоҳнинг ердаги ҳақиқий ва тўла ҳуқуқли вакиллари деб ҳисоблаб келганлар. Шиаларнинг имоми - Аллоҳнинг ноиби, у орқали Аллоҳга яқинлашиш мумкин. Имомлар - пайғамбарларга хос билимлар меросхўри 8 . Шиалар қиёсни ислом ҳуқуқининг манбаи сифатида тан олмаганлар. Шиалик фақиҳлари Муҳаммад Пайғамбар (САВ) номидан қуйидаги ҳадисни айтганлар: «Менинг тарафдорларим етмишдан ортиқ мазҳабга бўлинган ва масалаларни қиёс асосида ечувчи гуруҳ энг адашган гуруҳдир. Улар мен тақиқлаган амалларни бажаради ва мен рухсат берган амалларни бажармайди» 9 . Х асрга келиб суннийлик йўналишида тўрт ҳуқуқий оқим - ҳанафийлик, моликийлик, шофиъийлик ва ҳанбалийлик мазҳаблари вужудга келди. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг аксариятида мусулмонлар ҳозиргача шу мазҳаблар таълимоти асосида яшаб келадилар (шиалик устун бўлган мамлакатлар, масалан, Эрон бундан мустасно). Бу мазҳабларнинг ҳаммаси ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, илк ўрта асрлардаёқ бир қанча юридик қоидаларни таърифлаб берган ва ислом ҳуқуқига янги унсурларни киритган ўз асосчиларининг номлари билан аталган. Бу оқимлар Қуръон ва Суннага таяниб, улардан ҳар хил хулосалар чиқарганлар ва ўз изланишларида алоҳида йўллардан борганлар 10 . 2. Моликийлик мазҳаби Моликийлик мазҳабининг асосчиси Молик ибн Анас (795 й. в.э.) «ал-Муваттаъ» («оммавий, барчага тушунарли» маъносида) деб номланган асарида биринчи марта Қуръон ва Суннадан келиб чиқиб юридик нормаларни кодекслаштиришга ҳаракат қилган. Молик ибн Анас Абу Абдуллоҳ (713-795) - фақиҳ ва муҳаддис. У Мадинада ёй- камон ўқи ясовчи уста оиласида туғилган. Молик ибн Анаснинг ўзи ипак мато сотувчи савдогар бўлган. У болаликдан ўз қариндошларидан (уларнинг орасида тоғаси - атоқли ҳадислар билимдони Абу Суҳайл Нафий бўлган) диний таълим олган. 7 + аранг : Handwoerterbuch des Islam. - Leiden, 1941. - 206-208- б . 8 +аранг : Гольдциэр И. Ислам. - СПб., 1911. - 35-б. 9 +аранг: Рашид Мущаммад. Ислом щу=у=и асослари. - Тещрон, 1950 (форс тилида). - 277-б. 10 +аранг: ал-Борий Закарийа. Ислом щу=у=ига кириш. - +ощира, 1974 (араб тилида). - 143-144-бетлар.

Бундан ташқари, Молик ибн Анас Робиъий ибн Абдурраҳмондан фиқҳ илмини ўрганди, сўнг 13 йилни Абдурраҳмон ибн Хирмиз ал-Аърож ал-Ҳошимий тўгарагида ўтказди, ундан ва унинг шогирдлари Шаҳоб аз-Зуҳрий ва Абу Занноддан таълим олди. Бора-бора Молик ибн Анас ўзи ҳам Мадинанинг нуфузли фақиҳига айланди, «Мадина имоми» унвонига сазовор бўлди. У бирор сиёсий оқимга эргашмаса-да, ҳокимиятнинг сайлаб қўйилиши қоидасини афзал ҳисобларди, лавозимларга маъмурий тайинланишларга қарши эди 11 . Тарихий манбалар Молик ибн Анас «мажбурлов натижасида ичилган қасам ҳақиқий эмас» деган қоидани ҳимоя қилгани учун тан жазосига ҳукм қилинганидан далолат беради. Оғир сурункали касалликка чалинган Молик ибн Анас Мадинани деярли тарк этмаган, баҳсларда ва олимларнинг давраларида кам иштирок этган. У: «Илм - хўроз ёки қўчқор уриштириш эмас», деб ҳисоблаган. Молик ибн Анас Муҳаммад Пайғамбар (САВ) саҳобалари айтган ҳадисларни муайян мавзуларга ажратиб, «ал-Муваттаъ» деб аталган тўплам тузди. Муҳаддис бунга 40 йил умрини сарфлади. Бу илк ҳадис тўпламларидан бири бўлиб, бир неча минг ҳадисни ўз ичига олган 12 . Шуни таъкидлаш лозимки, «ал-Муваттаъ» бизгача икки таҳрирда етиб келган: - биринчи таҳрир Молик ибн Анаснинг энг машҳур шогирди Муҳаммад аш- Шайбоний (805 й. в.э.)га; - иккинчи таҳрир - Яҳё ал-Лайси ал-Андалусий (тахминан 848-849 й. в.э.)га тегишли. Кейинчалик Асад ибн ал-Фурот ат-Тунисий (тахминан 828-829 й. в.э.) бу тўпламни қайта ишлаб, уни «ал-Мудаввана» деб номлади. Ўз навбатида, Абдуссалом ат-Танухий (тахминан 854-855 й. в.э.) уни қайта ишлади, тўлдирди ва «ал-Мудаввана ал-кубро» деган ном билан эълон қилди 13 . Молик ибн Анас мударрислик фаолияти билан шуғулланган. Шогирдлари орасида номлари юқорида зикр этилган муҳаддислардан ташқари, шофиъийлик мазҳаби асосчиси Муҳаммад ибн Идрис Шофиъий (820 й. в.э.) ҳам бўлган. Моликийлар Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳаётлик вақтида шаклланган фиқҳ меъёрларини тан олади, фиқҳнинг асосий манбаи сифатида Қуръон ва Суннага таянади. Одатлардан улар айрим ҳоллардагина Мадинанинг одат ҳуқуқини тан олади, мадиналик уламолар якдиллик билан маъқуллаган қоидаларнигина ижмоъ деб ҳисоблайди. Шу билан бирга, моликийлар мусулмонларнинг умумий манфаатларига жавоб берувчи шариат ҳукмларига (ижтиҳод усулларидан бири - истислоҳ) монелик қилмайдилар. Истислоҳ (араб. - манфаатларни ҳисобга олиш) - фиқҳнинг қўшимча манбаларидан бири, унинг меъёрларини ақл-идрок билан ифодалаш усули. Истислоҳ - «мутлақ 11 +аранг: М. Абу Захро. Тарих ал-мазащиб ал-исломийа, 3. - +ощира, 1947 (араб тилида). - 143-144-бетлар. 12 + аранг : S.Mahmasani. Transactions in the Shari‘a // Law in the Middle East. - P. 179-202; Falsafat al-tashri‘. - P. 24-27. 13 + аранг : Schacht J. Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence // Law in the Middle East. - P. 28-56; The Schools of Law and Later Development of Jurisprudence // Law in the Middle East. - P. 57-84.

манфаатлар» атамасининг синоними. Истислоҳ тушунчасининг замирида мусулмонлар динини сақлаш, уни амалда қўллаб-қувватлаш, авлоднинг ақл-идрокли бўлиши ҳақида қайғуриш, уларнинг давом этишини таъминлаш, мол-мулкини ҳимоя қилиш ғояси ётади. Истислоҳ тарафдорлари фикрига кўра, Қуръон ва Суннада аниқ жавоблар берилмаган масалалар юқоридаги беш манфаатни ҳисобга олиш йўли билан ҳал қилиниши лозим. Истислоҳ Молик ибн Анас томонидан ишлаб чиқилган ва амалда қўлланилган. Унинг ўзи истислоҳни истиҳсон шаклларидан бири деб ҳисоблаган. эслатма! Истиҳсон (араб. - бир нарсани яхши деб ҳисоблаш, яхшилаш, маъқуллаш) - фиқҳга оид тушунча; шариат масалаларига қиёсий татбиқ этишда келиб чиқиши мумкин бўлган хулосалардан мусулмонлар жамоаси учун қайсиниси яхшироқ, фойдалироқ, маъқулроқ бўлса, ўшанисини қўллаш тамойили. Буни шариатга Абу Ҳанифа киритган. Тажриба асосида, қиёс бўйича қабул қилинган расмий қарор мақсадга мувофиқ бўлмаса ёки зарар келтирса, истиҳсон қўлланилади. Масалан, шариат киши ўзида йўқ нарсани сотишдан қайтарган, лекин истиҳсонга асосан, косиблар, заргарларга рухсат берган. Зеро, косиб, заргар харидор билан ҳали тикилмаган маҳси, ясалмаган тақинчоқ учун савдолашади. Истиҳсон тамойили кишиларнинг ҳаётдаги эҳтиёжи ва урф-одатларига мослаштирилган. Буюк фақиҳ Молик ибн Анас фаолиятини таҳлил қилишда моликийлик мазҳаби асосчисининг ижтимоий-сиёсий қарашларига ҳам эътибор бериш лозим. Мазкур қарашлар замирида ҳокимият халифа қўлида бўлиши, халифа эса қурайшийлардан сайланиши, алоҳида ваколатли шахслардан ташкил топган гуруҳ (шўро) уни тасдиқлаши керак, деган фикр ётган. Умуман, Молик ибн Анас Муҳаммад Пайғамбар (САВ) давридаги анъаналарни ёқлаб чиққан, яъни «асҳоб ал-ҳадис» («ҳадис тарафдорлари») оқимининг йирик намояндаси бўлган. Умрининг охирида зоҳидликка берилган ва узлатда яшаган. Моликийлик мазҳаби ҳақидаги сўзимизга якун ясар эканмиз, қуйидаги хулосаларга келишимиз мумкин: 1) Моликийлик - суннийликдаги диний-ҳуқуқий мазҳаблардан бири. Унга Молик ибн Анас асос солган. Моликийлик Мадинада пайдо бўлди, Арабистон яриморолига, кейин Миср, Шимолий Африка ва Андалусияга тарқалди. 2) Моликийлик таълимотида Қуръон ва Сунна ҳуқуқнинг асосий манбаи ҳисобланади. Суннага Қуръоннинг давоми сифатида қаралади. Суннада Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) мадиналик сафдошларига тегишли ҳадислар шарҳланмайди, чунки моликийлар фақат уларнинг маълумотларини ҳақиқий деб тан олганлар. Қуръон ва Сунна матнлари ягона манба - «насс»га бирлаштирилган. 3) Мадина жамоасининг умумий тажрибаси, чунончи: таҳорат; рўза; хатна қилиш ва ҳоказолар ҳақидаги маълумотлар «насс»га қўшимча сифатида жалб қилинган. 4) Жалб қилинган ҳуқуқий маълумотларни умумлаштиришда қиёсдан кенг фойдаланилган. Қиёсга ечилаётган масалани «насс» билан бевосита солиштириш усули сифатида қаралган.

5) Бирон-бир манба билан таққослаш имконияти бўлмаган масалаларни ечиш учун фиқҳ меъёрларини ақл-идрок билан ифодалаш усули - истислоҳ ишлаб чиқилган. Ушбу тамойилга кўра, юридик ҳукм фақат эркин мушоҳада асосида чиқарилади. У жамоа манфаатига риоя этишга қаратилган бўлиши, «насс»га зид келмаслиги ва шариат умумий қоидаларига мос бўлиши шарт. 6) Ҳозирги вақтда моликийлик мазҳаби қоидалари Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия, Қувайт ва Баҳрайнда амал қилади. Моликийларнинг жамоалари Миср, Судан ва бошқа мусулмон давлатларида ҳам яшайди. 3. Ҳанафийлик ҳуқуқий оқими Ҳанафийлик - суннийликдаги диний-ҳуқуқий оқимлардан бири. У энг мослашувчан ва «эркин» мазҳаб ҳисобланади. Унга Нўъмон ибн Собит Абу Ҳанифа (699-767) асос солган. Бу мазҳабга уч хусусият хос: 1) «ар-раъй» устувор аҳамиятга эга; 2) қиёс кенг қўлланилади; 3) «истиҳсон» тамойили амал қилади, яъни муайян масалани ечишда маҳаллий одатлар ва умум манфаатлари ҳисобга олинади. Бу усулни қўллар экан, фақиҳ шундай дейиши мумкин: «Гарчи қиёс айни ҳолда фалон ҳукмни назарда тутса-да, мен шароитни ҳисобга олиб, бошқа ҳукмни маъқул (аҳсан) деб ҳисоблайман». Бошқача айтганда, ҳанафийлик мазҳаби шариатни жамият ҳаётининг ўзгараётган шароитига мослаштириш имконини беради. Шунинг учун ҳам бу мазҳаб ислом оламида жуда кенг тарқалган. Ҳанафийлик мазҳабига мансуб мусулмонлар ҳанафийлар деб аталади. Мазҳаб VIII асрда Куфа шаҳри (Ироқ)да вужудга келган. Ҳанафийлик мазҳабининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1) Сунна мустақил манба сифатида қаралади, лекин ҳадислар пухта танловдан ўтган бўлиши лозим; 2) аввал ўтган уламолардан мерос бўлиб қолган келишилган фикр (ижмоъ) фақат саҳиҳ ҳадис ривоятчиларидан чиққан тақдирдагина ҳисобга олинади; 3) лекин янги масалалар тадқиқ қилинаётган вақтда бошқа ҳар қандай нуфузли уламолар гуруҳининг ижмоси қабул қилинади ва шу тариқа минтақавий ижмолар вужудга келишига имконият яратилади; 4) қиёс бўйича ҳукм ҳар қандай саҳиҳ манба асосида бўлиши мумкин; 5) агар қиёс бўйича ҳукм зарарли ёки мавҳум натижага олиб келса, истиҳсон бўйича қарор қабул қилинади 14 . Ҳанафийлик мазҳаби одат ҳуқуқи (урф)дан ҳам ҳуқуқнинг мустақил ёрдамчи манбаи сифатида кенг фойдаланишга имкон беради, бу ҳол ҳаётий эҳтиёжларни ва маҳаллий одатларни ҳисобга олиб ҳуқуқий қарорлар қабул қилиш учун шароит яратади. Бу мазҳаб қоидалари мўътадиллиги, бирмунча юмшоқлиги, қулайлиги, халқларнинг 14 + аранг : Die Classen der hanefitiscen Rechtsgelehrten von G. Fluegel. - Leipzig. - 269-281- б .

маҳаллий анъаналарини эътиборга олганлиги сабабли XI асрдан бошлаб шимол ва шарққа кенг ёйилган. Кичик Осиё, Болқон, Шимолий Кавказ, Қора денгиз, Волга бўйлари, Ўрта Осиё, Афғонистон, Ҳиндистон ва Хитойнинг олис кенгликлари, Индозения оролларигача бўлган ҳудудларга тарқалган. Ҳозирги даврда дунё мусулмонларининг қарийб ярми ҳанафийлик мазҳабида. эслатма! Урф (араб.) - одат ҳуқуқи, қабила урф-одатлари; шариат билан бир қаторда, улар мусулмон жамоаси ҳаётини тартибга солган. Урф ижтимоий муносабатларни, айниқса, оила-никоҳ масалалари, савдо-сотиқ ва бошқа битимларни тартибга солишда фиқҳда алоҳида ўрин эгаллайди. Мазҳабларнинг аксариятида урф мустақил аҳамиятга эга эмас, лекин унинг кўпгина қоидалари фиқҳнинг асосий манбаларига киритилган.

4. Шофиъийлик ҳуқуқий мактаби Шофиъийлик суннийликдаги диний-ҳуқуқий мазҳаблардан бири бўлиб, унга VIII - IX асрлар чегарасида имом Муҳаммад аш-Шофиъий (820 й. в.э.) асос солган. Шофиъийлик ҳуқуқ тизими ҳанафийлар ва моликийларнинг диний-ҳуқуқий таълимотини ўзига сингдирган бўлса-да, кўпроқ моликийларга яқин туради. Шофиъийлар фикрига кўра, ҳуқуқшунослик асослари ўз аҳамиятига кўра қуйидагича жойлашади: Қуръон, Сунна, ижмоъ, қиёс. Бунда ижмоъ бутун мусулмонлар жамоасининг якдил фикри сифатида тушунилади. Шофиъийлар қиёс ва раъйни чеклаб қўллайди. Улар Қуръон ва Суннага ягона манба сифатида қарайди. Шофиъийлик таълимотига кўра, Сунна Қуръонни тўлдиради, холос. Суннанинг ўзи қиёслаб ўртача ҳукм чиқариш учун асос бўлолмайди. Шофиъийлик мазҳабининг асосчиси, буюк фақиҳ Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Идрис ибн Аббос аш-Шофиъий (767-820) Газа шаҳри (Фаластин)да қурайшийларга мансуб лашкарбоши оиласида туғилган. Гўдаклик чоғида етим қолган ва икки ёшида онаси уни Маккаи Мукаррамага олиб келган. Шу ерда у Қуръони каримни ёд олган, Муслим аз-Занжий (796 й. в.э.), Суфён ибн Убайна (811 й. в.э.) каби фиқҳ ва ҳадис билимдонлари қўлида таълим олган. 30 ёшида Шофиъий Мадинага келиб, Молик ибн Анас ҳузурида таълим олган, унинг энг қобилиятли шогирди ва ёрдамчисига айланган. Молик ибн Анас вафотидан кейин (795 йилда) Шофиъий Маккага қайтиб келган ва Нажрон (Жанубий Арабистон) валийси (ҳокими) этиб тайинланган. Бу лавозимда у икки йил хизмат қилган. 35 ёшида Шофиъий мустақил мужтаҳид сифатида ўз мазҳабини тузиб, уни Бағдод ва Маккада тарғиб қила бошлаган. Янги ҳуқуқий мактабга жуда кўп фақиҳлар қўшилган. 814-815 йилларда унинг шиаликка мойиллигини қоралаган халифа ал-Маъмун билан бўлган тўқнашувлардан сўнг Шофиъий Мисрга келиб, Қоҳирада муқим туриб қолган, шу ердаги «Амр ибн Ос» жомеъ масжидида фиқҳдан дарс берган. У шу ерда вафот этган. Шофиъийнинг Қоҳирадаги мақбараси ислом оламидаги зиёратгоҳлардан бири ҳисобланади. Шофиъийликнинг асосий тамойиллари қандай? 1) Қуръон ва Суннага ягона манба сифатида қаралади, Сунна Қуръонни фақат тўлдиради, унинг ўзи қиёслаб ўртача ҳукм чиқариш учун асос бўлолмайди; бунда мадиналик ривоятчиларнинг ҳадислари сўзсиз қабул қилинади; 2) ижмоъ Қуръон ва Суннага қўшимча сифатида қаралади, лекин мадиналик мужтаҳидлар чиқарган ҳукмлар ва қарорларгина эътиборга олинади; 3) қиёсдан фақат олдинги манбалардан материал танлаш учун фойдаланилади; мадиналикларнинг ҳадислари ва ижмосида бевосита қиёслаш учун материал мавжуд бўлса, тафсир тўхтатилади; 4) истиҳсон тўла рад этилади; лекин моликийлик таълимотидан эркин фикр юритиш ёки одат (урф) қоидалари асосида умум учун фойдали ҳукм чиқариш имконини берувчи истислоҳ тамойили ўзлаштирилган 15 . 15 +аранг: М. Абу Захро. Тарих ал-мазащиб ал-исломийа, 2. - +ощира, 1935, 1947 (араб тилида). - 274-280-бетлар.

Кўриб турганимиздек, ҳанафийлик мазҳабига таққослаганда, шофиъийлик таълимоти бевосита қиёслаш орқали мушоҳада юритиб, мураккаб мантиқий таҳлилдан узоқлашиш имконини берган, моликийликдан фарқли ўлароқ, Қуръон ва Сунна матнлари билан бир қаторда, Мадина жамоасининг ҳуқуқий мажмуасини муфассал билишни талаб қилмаган 16 . Шуни таъкидлаш зарурки, ўзининг содда тузилишига кўра шофиъийлик Сурия ва Эронда кенг тарқалган, Мисрда кўплаб тарафдорлар орттирган ва бошқа мамлакатларга ёйилган. Ҳозирги вақтда шофиъийлик Сурия, Ливан, Фаластин ва Иорданияда етакчи мазҳаб ҳисобланади. Ироқ, Покистон, Ҳиндистон, Малайзия, Индонезия, Шимолий Кавказ мусулмонлари орасида, Шарқий Африка мамлакатларининг баъзиларида шофиъийлик мазҳаби диний-ҳуқуқий тизимига амал қилувчилар бор. Эрон ва Ямандаги суннийларнинг асосий оммасини шофиъийлар ташкил этади. Ҳанбалийлик мазҳаби Ҳанбалийлик - суннийликдаги диний-ҳуқуқий мазҳаблардан бири. Унга аш- Шофиъийнинг шогирди Аҳмад ибн Ҳанбал асос солган. Аҳмад ибн Ҳанбал, Абу Абдуллоҳ (780-855) - илоҳиёт олими, ҳанбалийлик мазҳабининг асосчиси ва имоми. Бағдодда бу ерга Хуросондан кўчиб келган савдогар оиласида туғилган. Аҳмад ибн Ҳанбал ўсмирлигиданоқ ҳадис ва фиқҳни ўргана бошлаган, замонасининг йирик уламолари, жумладан Абу Юсуф ва аш-Шофиъий билан мулоқотда бўлган. Аҳмад ибн Ҳанбал 816-833 йилларда Бағдодда мударрислик қилган ва фиқҳ илми билан шуғулланган. У анъанавий суннийликни ҳимоя қилган, муътазилийларга қарши курашган. эслатма! Муътазилийлар, муътазила (араб. - ажралиб чиққанлар, узоқлашганлар) - исломдаги илоҳиёт оқимларидан бири, VII - IX асрларда Дамашқ ва Бағдод халифалигининг диний-сиёсий ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган каломдаги биринчи йирик йўналиш вакиллари. Муътазилийликка Восил ибн Ато (748 й. в.э.) ва Амр ибн Убайд (762 й. в.э.) асос солган. Улар ўз гуруҳи билан устозлари Ҳасан ал-Басрий (728 й. в.э.) мактабидан ажралиб чиққан. Муътазилийлар Қуръонни диний ҳақиқатнинг манбаи деб эътироф этади, уни сўзма-сўз эмас, мажозий талқин қиладилар, ривоятларга кўр-кўрона ишонишга қарши чиқадилар. Муътазилийлар ақл-идрокни илоҳиёт асоси деб эътироф этган, тасаввуфни инкор этишга уринган, ўзларини яккахудолик (тавҳид) ва адолат (адл) тарафдорлари деб атаган. Муътазилийлар қадарийларнинг инсон ирода эркинлиги ҳақидаги таълимотини ривожлантирдилар ва асосладилар. Улар IX асрда ўзларининг ақидалар тизимини яратдилар. Бунгача исломда давлат дини ва барча учун мажбурий деб эътироф этилган 16 + аранг : S. Mahmasani. Falsafat al-tashri // Law in the Middle East. - 29- б .

ягона ақидалар тизими бўлмаган. Дастлабки икки юз йил давомида ислом турли фикр, мактаб, мазҳаб, ҳуқуқий фирқалар, оқимлар йиғиндисидан иборат бўлган. Халифалар диний, сиёсий мухолифатдаги ҳаракатларга (хорижийлар, шиалар ва б.) қарши курашувчи мафкуравий қуролга зарурат сезган. Шунинг учун халифа Маъмун (813-833) муътазилийлар таълимотини давлат дини деб эълон қилди. Халифа фармони билан барча қозилар, илоҳиётчилар, амалдорлар шу эътиқоддами ёки йўқми, синаб кўрилди. Муътазилийлар ақидасини (хусусан, Қуръоннинг яратилганини) тан олмаганларни ишдан бўшатди, ҳатто ўлим жазосини қўллади. Махсус жазо муассасаси - «миҳна» ташкил қилди. Аммо, мажбурлов чораларига қарамасдан, муътазилийлар таълимоти халифаликда умуман қабул қилинмади, халифа Мутаваккил (847-861) даврида эса, мазкур таълимот «шаккоклик» деб эълон қилинди. Шундай қилиб, Аббосий халифалар ал-Маъмун, ал-Муътасим (833-842), ва ал- Восиқ (842-847) даврида муътазилийлар оқими таълимоти расмий эътиқод сифатида эътироф этилган, Аҳмад ибн Ҳанбал мансуб бўлган анъанавий ислом тарафдорлари таъқиб остига олинган эди. Аслида анъанавий ислом уламолари ва муътазилийлар ўртасидаги баҳс бир асрдан (халифа Ҳишом (724-743) давридан) бери давом этиб келар, улар ислом уммасининг парчаланишида бир-бирини айбларди. Маъмун ана шу баҳсга барҳам бериш, муътазилийларнинг бир неча ақидалари ва айниқса, Қуръоннинг яратилганлиги (яъни Аллоҳ томонидан юборилганлиги) ҳақидаги фикрни мустаҳкамлаш мақсадида 833 йил махсус ҳайъат тузди ва барча уламоларни «синов»дан (михна) ўтказди. Бу ақидаларни қабул қилмаган дин арбоби Қуръонни Аллоҳ билан бир даражага қўювчи мушрик, яъни кўпхудолик тарафдори деб эълон қилинар ва шунга яраша жазога тортиларди. Ўз фикрларидан қайтмаган бир неча уламо қатори Аҳмад ибн Ҳанбал икки йил (833-834) зиндонда ётди. Озодликка чиққач, у умрининг охиригача диний-сиёсий фаолиятини давом эттирди. Пировардида михна кутилган натижа бермади ва анъанавий ислом тарафига ўтган халифа Мутаваккил 848 йилда уни бекор қилди. Кексайиб қолган Аҳмад ибн Ҳанбал Бағдодда энди ўзининг номи билан атала бошлаган диний-сиёсий ҳаракатнинг ғоявий раҳнамосига айланди. Бағдод ва Басрадаги фаол муътазилийларнинг рўйхати тузилиб, улар қирғин қилинди. IX асрнинг 20-40-йиллари мусулмон уммасида юз берган парокандалик сабабларини таҳлил қилиб, Аҳмад ибн Ҳанбал исломнинг «олтин даври» - Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ва илк халифалар даврига қайтиш керак, деган хулосага келди. Айниқса, «бидъат» масаласида у кескин фикр билдирди. Аҳмад ибн Ҳанбал фикрига кўра, Қуръон, ҳадис ва мусулмон уламоларининг илк уч авлоди фикри (ижмоъ)га асосланмаган дин ва ҳаётга оид ҳар қандай янгилик қораланмоғи даркор. Шунингдек, у диний арбоблар ҳокимга таъсир ўтказишлари лозим, деб уқтирди. Аҳмад ибн Ҳанбал мусулмон одам Аллоҳга сўзи, иши ва фикри билан хизмат қилишининг энг олий даражаси «иймон» - «эътиқод»га эришиш, деб ҳисоблаган. эслатма! Иймон (араб. - ишонч, эътиқод) - ислом динида Аллоҳга, унинг фаришталари,

китоблари, пайғамбарлари, қиёмат куни, тақдир ва ўлгандан кейин тирилишга ишониш. Бу «иймони муфассал», яъни иймоннинг муфассал таъбири деб ҳам аталади. Иймон талаблари, яъни ақидалар исломнинг диний дунёқараш асосларини ташкил этади. Дин ва ҳуқуқ илк ислом даврида ажратилмагани туфайли иймон муаммоси илоҳиётчиларни ҳам, фиқҳшуносларни ҳам банд этган. Иймон тушунчаси исломда муҳим ва баҳсли масалалардан бири ҳисобланиб, уни VIII аср бошидан турли илоҳиёт ва диний-ҳуқуқий мактаб вакиллари турлича талқин қилган. Аҳмад ибн Ҳанбалнинг «6 ақида» (ислом дини аҳкомларининг қисқача баёни), ҳадислар тўпламлари, шу жумладан 30 минг ҳадисни ўз ичига олган «Муснад» («Иснодли ҳадислар тўплами»), иймон-эътиқод, фиқҳ ва ибодат масалалари бўйича рисолалари ҳозиргача сақланиб қолган. Ҳанбалийлик ҳуқуқий мактаби ҳақидаги сўзимизга якун ясар эканмиз, қуйидаги хулосаларга келишимиз мумкин. 1) Суннийликдаги бошқа диний-ҳуқуқий мазҳаблардан фарқли ўлароқ, ҳанбалийлик аввал диний-сиёсий ҳаракат сифатида вужудга келган, кейинчалик диний- ҳуқуқий мактабга айланган. Ҳанбалийлар ўз назарияси ва амалиётида анъанавий ислом тарафдорларининг энг турғун қарашларини ифодалаганлар. 2) Ҳанбалийлар биринчилардан бўлиб анъанавий ислом ғояларини тизимга солишга киришганлар. Улар Қуръон ва ҳадисларни айнан тушунишни ҳам, уларнинг мажозий тафсирини ҳам рад этганлар. 3) Ҳанбалийлар «ар-Раъй» тамойилини тан олмайдилар, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) саҳобаларининг ижмосинигина ҳақиқий деб ҳисоблайдилар. Янги даврда ваҳҳобийлар ҳанбалийликнинг Пайғамбар Суннасига мурожаат этиш, янгиликлар - «бидъат»га қарши кураш орқали исломни поклаш ғоясини тикладилар. Ҳанбалийларнинг ғоялари Ироқ, Хуросон, Сурия, Ҳижозда шаҳар аҳолисининг ўрта ва қуйи табақалари томонидан кенг қўллаб-қувватланган, Андалусия анъанавий ислом мактабининг шаклланишига жиддий таъсир кўрсатган. Ҳозирда ҳанбалийлик диний-ҳуқуқий тизими Саудия Арабистонида расман эътироф этилган, бошқа мамлакатларда ҳам учрайди.

Адабиётлар 1. Ҳусниддинов З. Ислом: йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. -Тошкент: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 2000. -158б. 2. Ат-Табарий, Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир. Ислом ҳуқуқидаги фарқлар ҳақида китоб. - Қоҳира, 1902 (араб тилида). - 14-б. 3. Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 4. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. Амин Аҳмад. Ислом тонги. - Қоҳира, 1964 (араб тилида). - 3, 225-бетлар. 6. Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право в правовўх системах стран Арабского Востока ҒҒ Государство и право в развиваюҳихся странах. – Москва, 1976. – 46-47-бетлар .

Похожие

Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари

Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари

Мусулмон ҳуқуқи йўналишлари ва мазҳаблар

Ислом ҳукуки - мусулмонларнинг ҳаёт конуни

Мусулмон ҳуқуқи фанининг тушунчаси, предмети, услуби ва аҳамияти