Ислом ҳукуки - мусулмонларнинг ҳаёт конуни - Юриспруденция - Рефераты

Ислом ҳукуки - мусулмонларнинг ҳаёт конуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

274 KB

www.arxiv.uz И слом ҳукуки - мусулмонларнинг ҳаёт конуни Режа: 1. «Ислом ҳуқуқи» ўқув курсининг предмети ва вазифалари. Ислом ҳуқуқи тармоқларининг таркиби ва таснифи 2. Ислом ҳуқуқининг диний тизим билан ўзаро нисбати

www.arxiv.uz Ислом ҳуқуқи бир-бирини тақозо этувчи икки хусусият: 1) диний келиб чиқиш; 2) юридик қоидалар ислом ақидалари (илоҳиёт), ахлоқ нормалари, ибодат қоидалари, умуман исломнинг диний нормалари билан узвий боғлиқлик билан тавсифланади. Ислом ҳуқуқи ҳозирги вақтда дунёнинг йирик ҳуқуқий тизимларидан бири бўлиб, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг барча асосий жабҳаларини (оила, жамият, давлат) тартибга солувчи нормаларни ўз ичига олади. Ислом ҳуқуқи нормаларининг аксарияти илоҳий хусусиятга эга, демак боқий ва ўзгармас деб ҳисобланади. Шу боис назарий жиҳатдан улар давлатнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари билан алмаштирилган. Мусулмон ҳуқуқшунослари (фақиҳлар) ислом динининг асосий манбаларида (Куръон, Сунна, ижмоъ, қиёс) ҳамма саволларга жавоб мавжудлигидан келиб чиқадилар. Вазифа бу жавобни топишдангина иборатдир. Улар Куръон ва Суннада бевосита тартибга солинмаган масалаларни ҳал қилиш учун янги нормаларни келтириб чиқаришнинг ҳар хил усулларини ишлаб чиққанлар. Ислом ҳуқуқи ўз тарихий миссиясини бажаришга муваффақ бўлганининг сабаби шундаки, у Куръон ва Суннанинг сон жиҳатидан унча кўп бўлмаган қоидаларигагина боғланмаган, балки уларга умумий тарзда, ўз ғоявий-назарий негизи сифатида суянган, муайян мазмунни фақиҳларнинг асарларидан олган. Шундай қилиб, қуйидаги хулосага келиш мумкин: Куръон, Сунна ҳамда Муҳаммад пайғамбар (САВ) сафдошлари муайян масала юзасидан чиқарган ҳукмлар билан бир қаторда, оқилона манбаларни ўз ичига олган ислом ҳуқуқий таълимоти юридик маънодаги ислом ҳуқуқининг мустақил ва етакчи манбаига айланган. Боз устига, амалдаги ислом ҳуқуқи нормаларининг асосий қисми ана шу таълимот доирасида яратилган. Ислом ҳуқуқининг таълимот кўринишида ишлаб чиқилиши уни тизимга солишни қийинлаштиргани ҳолда, унга муайян даражада мослашувчан бўлиш, ривожланиш учун имконият яратган. Бунда мазкур жараёнда фақиҳларнинг роли ошиб борган. Ўз ривожланишининг дастлабки босқичларида ислом ҳуқуқий таълимоти асосан Куръон ва Суннани талқин қилиш асосида муайян хулқ-атвор қоидаларини ишлаб чиқиш билан шуғулланган. Кейинроқ ислом ҳуқуқий таълимоти Куръон ва Суннадан янги ҳуқуқий нормаларни келтириб чиқаришнинг оқилона усулларини қатъий тизимга

www.arxiv.uz солишга киришди. Орадан маълум вақт ўтгач, асосий эътиборни ислом ҳуқуқининг методологик ва умумназарий асосларини ишлаб чиқишга қаратди. Ислом ҳуқуқининг негизини казуистик метод ташкил этади. У «илм ал- фурўъ» ёки «масоил» (ишларни кўриб чиқиш) деб аталади. Гап шундаки, ислом ҳуқуқининг ривожланиши умумий абстракт нормаларни таърифлаш, бир хулқ-атвор қоидасини бошқа қоида билан алмаштириш ёки муайян суд қарорларига умуммажбурий тус бериш йўлидан бормаган. Ислом ҳуқуқи таркибининг ўзига хос хусусияти шундаки, бир йўналишга мансуб ҳуқуқшуносларнинг қонунлаштирилган асарларида чиқарилган барча хулосалар, гарчи бир-бирига зид келиши мумкин бўлса-да, тенг даражада ҳақиқий деб тан олинади. Диний-ҳуқуқий тизим сифатидаги шариат доирасида эскирган, ҳатто тегишли янги ижтимоий муносабатларга мос келмайдиган нормаларни ҳам тўғридан-тўғри бекор қилишга назарий жиҳатдан йўл қўйилмаган. Шу шароитда ислом ҳуқуқи вақт ўтиши билан ҳар хил тарихий вазиятда юзага келган, аксарият ҳолларда расман белгилаб қўйилмаган кўплаб турли-туман нормалар мажмуига айланган. Бундай қоидалар қозилар ва муфтийлар учун мажбурий ҳисобланган, уларнинг вазифаси «шароит, жой ва вақт»га қараб керакли нормани танлашдан иборат бўлган. Шуни таъкидлаш зарурки, ислом ҳуқуқи ҳакамлар керакли нормани танлаши учун кенг имконият яратган. Ислом ҳуқуқи нормаларини қонунчиликда мустаҳкамлашда кўплаб қарама-қарши қоидалар орасидан у ёки бу мусулмон мамлакатида ҳокимият тепасида турган ижтимоий-сиёсий кучларнинг манфаатларига кўпроқ мос келувчи қоидаларни танлаш имконияти ҳозиргача сақланиб қолгани бежиз эмас. Ислом ҳуқуқининг барча нормалари мазмунига кўра асосан икки гуруҳга ажратилади. Биринчи гуруҳга инсоннинг у ёки бу амалини баҳоловчи қоидалар киради. Шу нуқтаи назардан ислом ҳуқуқи барча амалларни беш тоифага ажратади: 1) мажбурий амаллар; 2) тавсия этиладиган амаллар; 3) рухсат этилган амаллар; 4) ножоиз амаллар; 5) тақиқланган амаллар. Иккинчи гуруҳга муайян вазиятлардаги хулқ-атвор қоидаларини таърифловчи, шунингдек қилмишларни содир этиш шарт-шароити ва оқибатларини белгиловчи нормалар киради.

www.arxiv.uz Ислом ҳуқуқи тармоқларининг таснифи ислом ҳуқуқий таълимотида ишлаб чиқилган. Ушбу таснифга кўра ислом ҳуқуқининг асосий тармоқларига қуйидагилар киради: - шахсий мақом ҳуқуқи (оила-никоҳ, мерос масалаларини ва уларга яқин бўлган айрим бошқа муносабатларни тартибга солади); - жиноят ҳуқуқи; - фуқаролик ҳуқуқи; - «ҳокимият нормалари» (давлат ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ ва молия ҳуқуқини қамраб олувчи нормалар). Бизнинг назаримизда, ислом ҳуқуқи бу кўп жиҳатдан хусусий ҳуқуқдир. У мулк, айирбошлаш, шахсий номулкий муносабатлардан келиб чиққан. Ислом ҳуқуқида замирида диний-ахлоқий тамойиллар ва мезонлар ётувчи хулқ-атвор қоидалари асосий ўрин эгаллайди. Шахсий мақом ҳуқуқи ислом ҳуқуқининг алоҳида ва энг ривожланган тармоғи ҳисобланиши қонуний бир ҳол бўлса керак. Айрим тадқиқотчилар фикрига кўра, ислом ҳуқуқининг аксарият нормалари казуал хусусиятга эга эканлиги унинг номукаммаллиги ёки яхши ривожланмаганидан далолат бермайди, балки аксинча, у «ҳозирги замон» қонунчилигига хос бўлган жиддий камчиликдан холи эканини кўрсатади. Бу камчилик шундан иборатки, «ҳозирги замон» қонунчилиги асосан бир хиллаштирилган ўта абстракт хулқ-атвор қоидаларини мустаҳкамлайди 1 . Ундан фарқли ўлароқ, ислом ҳуқуқи ҳар бир низонинг алоҳида шароитда шахснинг ўзига хос хусусиятлари мумкин қадар тўлиқ ҳисобга олинишини кафолатлайди, кўпроқ адолатни таъминлайди. Ахир судья ишни кўриб чиқиш чоғида кўплаб ҳар хил, баъзан қарама-қарши қоидалар орасидан энг мувофиғини танлаш ҳуқуқига эга бўлади. Нормалар тўқнашуви юз берган ҳолда у, одатда, мусулмон манфаатига кўпроқ мос келувчи нормани танлайди. Нима бўлганда ҳам, ислом ҳуқуқи ўзига хос ҳуқуқий принциплар, конструкциялар ва тартибга солиш усулларига эга бўлган мустақил ҳуқуқий тизим (оила) ҳисобланади. Бу ҳуқуқий принциплар, конструкциялар ва тартибга солиш усулларидан турли ижтимоий-сиёсий шароитда фойдаланиш мумкин. Ислом ҳуқуқи - узоқ ривожланиш тарихига эга бўлган мураккаб ижтимоий ҳодиса. Ислом дини билан узвий боғланган ислом ҳуқуқи у билан чатишиб кетмаган ва мустақил ҳуқуқий тизим сифатида қаралиши мумкин. 1 +аранг: Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. – Москва: Гл. ред. восточной литературы издательства «Наука», 1986. – С.100-112.

www.arxiv.uz Ислом ҳуқуқини тадқиқ қилиш ҳуқуқшунослик учун нафақат тарихий, балки назарий аҳамиятга ҳам эгадир. Ислом ва ислом ҳуқуқи жамиятшуносликнинг кўпгина тармоқлари томонидан ўрганилади. Уларнинг ҳар бири бу муаммони ўз мақсадларига мувофиқ тадқиқ қилади. Табиийки, юридик фани ҳам ислом ҳуқуқини муайян нуқтаи назардан ўрганади. Масалан, ҳуқуқшуносликнинг етакчи тармоғи - давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси: - ислом ҳуқуқи вужудга келиши ва ривожланишининг умумий қонуниятларини; - мусулмон давлатларидаги ҳокимиятнинг ижтимоий моҳиятини; - уларнинг бошқарув шакллари ва давлат қурилишининг ўзига хос хусусиятларини; - ислом ҳуқуқининг табиати, манбалари ва мактабларини; - унинг таркиби, асосий институтлари ва тармоқларини; - ҳозирги мусулмон мамлакатлари миллий ҳуқуқининг ўзига хос жиҳатларини ўрганади 2 . «Ислом ҳуқуқи» фанининг предмети тўғрисида сўз юритганда, доим бошқа мамлакатларнинг ҳуқуқ фанидан ислом ҳуқуқининг умумий ва ўзига хос фарқларини таҳлил қилиш лозим. Бунда доим барча мусулмонлар учун умумий қонун-қоидалар мажмуи - шариат мавжудлигини, у мусулмонлар ҳаётида бир хилда қўлланилишини эътиборга олиш зарур. Ислом ҳуқуқи асослари билан танишмоқчи бўлган ҳар бир инсон, аввало, ҳуқуқ ҳақидаги ҳозирги замон Европа фанининг тушунчалари ва тамойиллари ислом қонунчилик тизимига мос келмаслигини ҳисобга олиши лозим. 3. Ислом ҳуқуқини тадқиқ қилувчи ҳуқуқшунос олимлар одатда унинг икки ўзига хос ва ўзаро боғланган хусусиятига, чунончи: 1) диний келиб чиқиши - илоҳий табиатига; 2) юридик қоидалар ислом таълимоти - илоҳиёт, ахлоқ нормалари, ибодат қоидалари, умуман исломнинг диний нормалари билан узвий боғлиқлигига эътиборни қаратади. Катъий илмий мезонлар ислом ҳуқуқига доир ҳар қандай масалалар юзасидан биринчи сўзни аввало ислом вакиллари айтишини тақозо қилади. 2 + аранг: Саидов А. Основы мусульманского права. Курс лекций. – Т.: Академия МВД Республики Узбекистан, 1994. – 7-б.

www.arxiv.uz Бунда биринчи сўз фақиҳларга - ислом ҳуқуқининг билимдонларига берилиши лозим. Ахир, Куръонда шундай дейилган: «(Эй, Муҳаммад,) Биз Сиздан илгари ҳам фақат эркакларни ўзимиз ваҳий қилган ҳолда (пайғамбар этиб) юборганмиз. Бас, (эй Макка аҳли), агар билмайдиган бўлсангиз, (Таврот, Инжилни биладиган) зикр аҳлидан сўрангиз!». (Куръони карим, «Анбиё» сураси, 7-оят). Ислом анъанасида шариат тушунчаси мазкур атама Куръонда Аллоҳ томонидан мўмин учун белгиланган тўғри йўлни ифодалаш учун қўлланилгани билан боғланади. Бу йўлдан борган мусулмон маънавий покланишга ва баркамолликка эришади ва жаннатга тушиши мумкин. Масалан, Аллоҳ инсонга шундай мурожаат қилади: «Сўнгра, (эй, Муҳаммад,) Биз Сизни (диний) ишдан иборат шариат узра (барқарор) қилдик. Бас, Сиз ўшанга эргашинг ва билмайдиган кимсаларнинг ҳавойи (фикр)ларига эргашманг!». (Куръони карим, «Жосия» сураси, 18-оят). «Шариат» сўзи Куръонда қонунлаштириш, бирон-бир амални мажбурий деб белгилаш маъноларида кўп қўлланилган «шараъа» ўзагидан келиб чиққанини ҳисобга олсак, мазкур тушунчанинг умумий маъноси аён бўлади: «(Эй, иймон келтирганлар, Аллоҳ) сизлар учун дин бўйича Нуҳга буюрган нарсани ва Биз сизга (Муҳаммадга) ваҳий қилган нарсани, (шунингдек,) Биз Иброҳим, Мусо ва Исога буюрган нарсани - шариат қилди: «Динни барпо қилинглар ва унда фирқа-фирқага бўлинмангизлар! ... » (Куръони карим, «Шўро» сураси, 13-оят). «Балки улар (мушриклар) учун диндан Аллоҳ рухсат этмаган нарсаларни - уларга шариат қилиб берган шериклари (бутлари) бордир?! Агар Сўз (қиёматга тайин) бўлмаганида, албатта, уларнинг ўрталарида (шу дунёдаёқ) ҳукм қилинган бўлур эди. Золимлар учун, албатта, аламли азоб бордир». (Куръони карим, «Шўро» сураси, 21-оят). Бундан хулоса шуки, Куръони карим ва Сунна - мусулмонлар учун ибрат ҳисобланган Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) илоҳий илҳом билан йўғрилган сўзлари, амаллари ва хатти-ҳаракатлари ҳақидаги ривоятлар (ҳадислар) тўплами шариатнинг асосий манбалари сифатида амал қилади.

www.arxiv.uz Айни вақтда ислом адабиётларида шариатга Аллоҳ жорий этган ва одамларга Пайғамбар орқали маълум қилган амалий ҳукмлар мажмуаси, деган умумий таъриф қабул қилинган. Атоқли шарқшунос В.В.Бартольд ўз вақтида шундай деб ёзган эди: «Христиан динига мансуб одам ўз дини талабларини бажариш учун Худо йўлида ва яқинларини деб ўзини унутиши лозим; мусулмондан унинг қонуни у ишга берилиб Худони ҳам, яқинларини ҳам унутмасликни, белгиланган вақтда намоз ўқишни ва мол-мулкининг бир қисмини камбағалларга беришни талаб қилади» 3 . Дарҳақиқат, шариат ҳеч қачон мусулмонларнинг ички дунёсини, унинг диний виждонини белгиловчи дин ва ибодат масалалари билан чекланиб қолмаган. Унда кундалик ҳаётда учрайдиган муаммоларга, мусулмонларнинг бир-бири, ҳокимият ва бошқа дин вакиллари билан ўзаро муносабатларига катта эътибор берилади. Ислом нафақат муайян мафкура, диний-ахлоқий таълимот, балки алоҳида маданият, цивилизация ҳамдир. У мусулмонлар - диндорлар ва оддий одамлар хулқ-атворини тартибга солишнинг эътиқод ва ибодат билан боғлиқ масалаларини ҳал қилишни ҳам, уларнинг турмуш тарзини шакллантиришни ҳам назарда тутади. «Ислом - бу қонун динидир, мусулмон ҳуқуқи эса оқилона эмас, балки диний, илоҳий табиатга эгадир» 4 , деб таъкидлайди Р.Давид. Бизнинг назаримизда, исломнинг универсал хусусияти шариатда аниқ- равшан намоён бўлади. Бироқ шариат мазмуни ислом тафаккурининг турли оқимлари ва ислом ҳуқуқий мактаблари томонидан ҳар хил талқин қилинади. Бунда шариат қуйидаги уч асосий қисмдан иборат, деган ёндашув етакчилик қилади: 1) диний ақидалар; 2) ислом ахлоқи; 3) амалий нормалар. Амалий нормалар ўз навбатида диний мажбуриятларни бажариш тартибини белгиловчи ибодат қоидаларига ва мусулмонлар хулқ-атворининг бошқа барча томонларини, уларнинг дунёвий ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи нормаларга бўлинади. Шариатни кўриб чиқишда шариат мазмунининг у ёки бу унсурига алоҳида эътибор берилиши мумкин. Масалан, шариатнинг диний ва ахлоқий жиҳатларига урғу бериш мусулмон одамнинг виждонига, унинг ички 3 Бартольд В.В. Мусульманский мир // Бартольд В.В. Сочинения. Т. VI : Работы по истории ислама и Арабского халифата. - Москва, 1966. – С.218. 4 Давид Р. Основные правовые системы современности (сравнительное право). - Москва, 1967. – Сс.386, 387, 394.

www.arxiv.uz дунёсига қаратилган диний-ахлоқий таълимот сифатидаги шариатнинг хусусиятларини намоён этади. Шариат таркибига кирувчи хулқ-атвор қоидаларининг таҳлили уни ижтимоий-норматив тартибга солиш кенг қамровли тизими сифатида тавсифлаш имконини беради. Бунда шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, шариатнинг норматив томони унинг диний ва ахлоқий жиҳатларига қўшимча эмас, балки унинг муҳим таркибий қисми, таъбир жоиз бўлса ўзагидир. Айрим нуфузли тадқиқотчилар илоҳиёт шариатда ҳатто ҳуқуққа нисбатан тобе хусусиятга эга деб ҳисоблашлари 5 ёки шариатга инсоннинг ташқи хулқ-атворини тартибга солувчи, унинг диний эътиқоди ва содир этган қилмишларининг ички сабабларига бевосита тааллуқли бўлмаган қоидаларнигина киритишлари бежиз эмас. Ислом ҳуқуқи ислом динини қабул қилган барча кишиларга нисбатан амал қилади, зеро, у энг аввало ҳар бир мусулмон диний расм-русумлар (намоз, таҳорат, ҳаж, рўза)ни бажаришини тартибга солади. Исломга эътиқод қилувчи одам жуда кўп диний қоидаларга аниқ ва тўлиқ риоя қилиши шарт. Ҳар бир мусулмон ўз диний ҳаётида, ибодатида ислом ҳуқуқининг тегишли қоидаларига сўзсиз амал қилиши фарздир. «Ислом диндорларга нафақат диний хулқ-атвор нормаларига риоя қилиш, яъни ислом таълимотини қўллаб-қувватлаш ва тегишли расм- русумларни бажариш мажбуриятини, балки ўз амалий хулқ-атворида, одамлар билан ўзаро муносабатларида дин белгилаган ҳуқуқий нормаларга амал қилиш мажбуриятини ҳам юклаган» 6 , деб хулоса чиқарадилар ўзбекистонлик ҳуқуқшунослар Г.Неклесса ва К.Эргашев. Исломнинг диний ақидалари ва ахлоқий талаблари асрлар давомида деярли ўзгармаган ва ушбу дин тарқалган турли ҳудудларнинг ўзига хос хусусиятлари билан унча боғлиқ эмас. Улар нуфузли манбаларда муфассал баён этилган, фақат мусулмонларга нисбатан амал қилади ва улар учун абадий қадрият ҳисобланади. Мусулмон одамнинг шаклланиши «эҳсон» деган ҳолатни ўз ичига олади. «Эҳсон» сўзи «аҳсана» феълидан келиб чиққан бўлиб, яхши ишлар қилиш, (кимгадир) яхшилик қилиш деган маънони англатади. Куръон ва Суннада «эҳсон» диний мажбуриятларни ўташдаги самимийлик (астойдиллик), риёкорликнинг зидди сифатида тушунилади. Эҳсон ақидавий тушунча сифатида ислом ва иймон тушунчалари билан бир қаторда умумий «дин» тушунчасини ташкил қилади, бунда эҳсон деганда барча диний ақидаларни тўлиқ, шак-шубҳасиз ва қайта талқинсиз қабул қилишни 5 + аранг : Schacht J. Islamic Religious Law // The Legacy of Islam. - Oxford, 1979. - P. 392. 6 Неклесса Г.Г., Эргашев К. Мусульманское право // Маяк Востока. - №3-4. - 1992. – С.3.

www.arxiv.uz билдиради, яъни унинг барча кўрсатмаларига чуқур садоқатни англатади. Умар ибн Хаттобдан келтирилган ҳадислардан бирида айтилишича: «Эҳсон - раббингга худди Уни кўриб тургандек, ибодат қилишингдир. Агар сен Уни кўрмаган тақдирингда ҳам, У сени кўриб туради». Ал-/аззолий эҳсон атамасини «адл - адолат» сўзи билан бирга қўллаганки, булар биргаликда «адолат ва виждон» мазмунини касб этган 7 . Аллоҳнинг якка-ягоналиги мусулмон учун табиий ва шак-шубҳасиз бир ҳолдир. Исломнинг бу асосий ғояси тавҳид (араб. яккахудолик) ёки ваҳдоният (яккалик, ягоналик) деб аталади. Ҳозирги илоҳиёт фанида бу тушунча «монотеизм» (Ягона Худога эътиқод) сўзи билан ифодаланади. «Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ». Яҳудийлик ва христианлик яккахудолик ғоясини ҳимоя қилса ҳам, бу динларда ваҳдоният узил-кесил шаклланмаган. Куръони каримда ваҳдоният аниқ ва равшан баён этилган: «(Эй, Муҳаммад,) айтинг: «У Аллоҳ ягонадир. Аллоҳ беҳожат, (лекин) ҳожатбарордир. У туғмаган ва туғилмаган ҳам. Шунингдек, Унга бирор тенгқУр ҳам йўқдир». (Куръони карим, «Ихлос» сураси, 1-4-оятлар). Исломда энг муҳими Аллоҳнинг муҳаббати ва меҳрибонлигидир. Аллоҳ нафақат Яратувчи, балки У Ҳакам ҳамдир. Ҳар қандай тирик жонзотнинг тақдири Унинг қўлидадир. Аллоҳнинг ҳукми билими номукаммал, фазилатлари баъзан шубҳали бўлган одамларнинг ҳукмига ўхшамайди. Аллоҳ таоло одамзотнинг ҳар қандай фикри, унинг амалларига туртки берувчи ҳар қандай сабаб, унга таъсир кўрсатувчи ҳар қандай омилдан огоҳдир. Куръони карим ва ҳадисларда доим Аллоҳнинг меҳрибонлиги ва кечиримлилиги қайта-қайта таъкидланади. Айни вақтда, мусулмонлардан ҳам ўзига қарши ёмон иш қилган одамларга нисбатан кечиримли бўлиш, уларга меҳрибонлик кўрсатиш ва уларни тўғри йўлга солиш талаб этилади: «Аллоҳнинг раҳмати сабабли (Сиз, эй, Муҳаммад,) уларга (саҳобаларга) мулойим бўлдингиз. Агар дағал, тошбағир бўлганингизда, албатта, (улар) атрофингиздан тарқалиб кетган бўлур эдилар. Бас, уларни афв этинг, (гуноҳлари учун) кечирим сўранг ва улар билан кенгашиб иш қилинг! (Бирор ишга) азму қарор қилсангиз, Аллоҳга таваккул қилинг! Аллоҳ таваккул қилувчиларни севар». (Куръони карим, «Оли Имрон» сураси, 159-оят). 7 +аранг: Ислом. Энциклопедия. - Тошкент.: «ЫзМЭ» Давлат илмий нашриёти, 2004. - 278-б.

www.arxiv.uz Исломда ҳаётга тасодифий ва маъносиз нарса сифатида қаралмайди, балки чин ҳаётга тайёрловчи синов ҳисобланади. Мусулмоннинг бошига қандай мусибатлар тушмасин, у ҳаммасига матонат билан дош бериши, ўз эътиқодида собит қолиши ва Аллоҳ ўзига юклаган барча вазифаларни адо этиши лозим. Мусулмоннинг бурчи Аллоҳга хизмат қилиш ва Унинг хоҳиш- иродасини бажаришдан иборат бўлса, Аллоҳнинг бурчи мусулмон адашмаслиги учун унга Ўз хоҳиш-иродасини аниқ-равшан тушунтиришдир. Рисола мусулмонни Аллоҳ билан боғловчи восита ҳисобланади. Мусулмонлар инсон руҳи Ерда бир марта яшашига ва у ўлгандан кейин Киёмат кунида жавоб бериши, Жаннат ёки Дўзахга ҳукм этилишига ишонадилар. Ислом Аллоҳ ҳеч кимга Дўзахни раво кўрмаслигини, тўғри йўлга кирмасдан, тавба қилишни хоҳламасдан гуноҳ ишлар қилишда давом этувчи, Аллоҳнинг ҳақиқатини ёлғон деб ҳисобловчи одамларгина Дўзах оловида куйишга маҳкум эканлигини ўргатади. Мусулмонлар Аллоҳ бутун Коинотни бошқариши ва назорат қилиб туришига, дунёда ҳеч нарса Унинг измисиз юз бермаслигига ишонадилар. Ибодат, яъни Худога сиғиниш, илтижо қилиш исломдаги муҳим тушунчалардан бири ҳисобланади. Ибодат Аллоҳга бўйсуниш ва унга ўзини хокисор тутишнинг олий даражасидир. Ибодат фақатгина Аллоҳни улуғлаш учун Унинг амрига биноан амал қилишдир. Ибодат Аллоҳ ёқтирадиган ва рози бўладиган сўзлар, ишлар ва зоҳирий ҳамда ботиний амаллардир. Мусулмоннинг Аллоҳга эътиқоди «эҳсон» тушунчасидан бошланади. Эҳсон ҳолати исломга кирган шахс барча диний ақидаларни тўлиқ, шак- шубҳасиз ва қайта талқинсиз қабул қилишини билдиради, яъни Аллоҳнинг барча кўрсатмаларига чуқур садоқатини англатади. Аллоҳни тушуниб етиш (бу ҳолат тақво номи билан ҳам маълум) инсон ҳаётининг аҳамиятини, у Аллоҳнинг нақадар буюк инъоми эканлигини англаб етишга сабаб бўлади ва бу инъомдан мумкин қадар яхшироқ фойдаланишга даъват этади. Мусулмонлар учун «иймон», «амал», «жиҳод» тушунчалари ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. «Имон» сўзи ишонч, эътиқод деган маъноларни англатади. Муҳаммад пайғамбар (САВ) иймон Аллоҳга, Унинг фаришталари, китоблари, пайғамбарлари, Киёмат куни, тақдир ва ўлгандан кейин тирилишга ишонишни англатишини таъкидлаган. «Амал» иш, фаолият, ҳаракат деган маъноларни англатади. Ислом динида амал - дин ақидаларига ишонишдан ташқари, диндор ўз фаолияти ва ҳаракати билан бажарадиган барча ишларни ифода этувчи тушунча. Амал умумий мазмунда диний маросим, урф-одатлар билан боғлиқ вазифаларни ўз

www.arxiv.uz ичига олади. Куръонда амал сўзи жуда кўп сураларда келади, бунда мусулмонлар томонидан бажариладиган яхши, савоб ва гуноҳ ишлар ҳам, шайтон томонидан одамларга қилинадиган васваса ва зарарли ишлар ҳам тушунилади. «Амал» тушунчасини икки тоифага ажратиш мумкин: - биринчи: ўз фаолияти, ҳаракатларини ислом динининг беш «аркони» асосига қуриш; - иккинчи: бутун ҳаёт йўли давомида Пайғамбар Суннасига қатъий амал қилиш, ҳар қандай амални Аллоҳ йўлида бажаришга ҳаракат қилиш. «Жиҳод» сўзи ғайрат қилиш, кучни ишга солиш деган маънони англатади. Исломда жиҳод дин йўлида кураш демакдир. Дастлаб жиҳод дейилганда исломни ҳимоя қилиш ва ёйиш учун кураш тушунилган. Инсоннинг ҳавойи нафс кўйига кирмаслик, уни енгиб шариатга мувофиқ жон жаҳди ила қилган ҳаракати, ҳақ сўзни жойини топиб айтмоқлиги жиҳодга киради. Аллоҳ дунёни жаҳолат ва ёмонликлардан холи қилиб яратган, лекин бу дунёда моддий ҳаётнинг Аллоҳ хоҳиш-иродасига мутлақо зид бўлган айрим жиҳатлари мавжуд. Энг хавфли янглишиш манманликдир. «Мен» - Аллоҳнинг бандаси ва уни ардоқлаш, унга ғамхўрлик қилиш, иззат-икром кўрсатиш лозим. Бироқ одамнинг дилига манманлик ораласа, тубан майллар уни тўғри йўлдан оздиради, ўзига муҳаббат эса ширк (Аллоҳнинг шериги бор деб эътиқод қилиш) шаклини касб этади. Манман, такаббур одамлар, аввало, Аллоҳга эмас, балки ўзига сиғинади; улар доим ўзининг фойдасини ўйлайди, бу йўлда Аллоҳ олдидаги мажбуриятларини унутиб қўяди. Ҳар бир мўмин-мусулмоннинг ўз нафси билан кураши ва маънавий баркамоллик йўлидаги саъй-ҳаракатлари жиҳод ҳисобланади. «Бу дунё ҳаёти фақат (озгина) ўйин-кулгидир! Агар улар билсалар, охират диёригина (ҳақиқий) ҳаёт (жойи)дир». (Куръони карим, «Анкабут» сураси, 64-оят). Эҳсон, иймон, амал ва жиҳод тушунчалари жамулжам ҳолда исломнинг ибодат - Аллоҳга эътиқод қилиш ғоясини ташкил этади. Энди ислом динидаги беш асосий аркон таҳлилига ўтамиз. Исломнинг биринчи аркони - калимаи шаҳодат . Бу арконга кўра «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Муҳаммад Унинг Расулидир», деган калимани тил билан айтиб, дил билан тасдиқлаш шарт қилинган.

www.arxiv.uz Бу калимани инсон тил билан айтса-ю, дили билан тасдиқламаса, яъни ўзи ишонмаса, ундай киши исломда мунофиқ ҳисобланади. Лекин, дилида ишонса-ю, тили билан айтишдан бош тортса, у ҳам шаръан мусулмон ҳисобланмайди. Динни қабул қилиш сўз бериш билангина чекланмайди, у амалда ҳам маълум ҳаракатларни бажариш ёки улардан ўзини тийишни талаб қилади. Масалан, исломни қабул қилган одам чўчқа гўштидан, ҳар хил тақиқланган ( ҳаром ) маҳсулотлардан тайёрланган овқатни емайди, спиртли ичимликлар истеъмол қилмайди, носипо либослар кийишдан ва ҳоказолардан ўзини тияди. Мусулмон одам такаббурлик, жиззакилик, ёлғончиликдан ва ўз феъл- атворининг бошқа қусурларидан халос бўлиши лозим. Калимаи шаҳодатдан ҳар куни беш маҳал намозга чақиришда ҳам фойдаланилади. Агар масжидда минора бўлса, унга муаззин чиқади ва баланд овозда қуйидаги сўзларни айтади: Аллоҳу акбар! (тўрт марта). Ашҳаду ал-ла илоҳа иллаллоҳ (икки марта). Ашҳаду анна Муҳаммадур-расулуллоҳ (икки марта). Ҳайя алас-солаҳ (икки марта). Ҳайя алал фалаҳ (икки марта). Аллоҳу акбар! (икки марта). Ла илаҳа иллаллоҳ (бир марта). Бу сўзларнинг ўзбекча маъноси қуйидагича: Аллоҳ - энг улуғдир! Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Гувоҳлик бераманки, Муҳаммад Аллоҳнинг пайғамбаридир. Намозга келинглар! Нажотга келинглар! Аллоҳ - энг улуғдир! Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ! Намозга чақириш азон деб аталади. Азон намоз учун буюрилган суннат ҳисобланади. У мусулмонларга намоз вақти кирганини билдиради. Намоз бошланишидан олдин жамоа олдида иқома деб аталадиган иккинчи чорлов айтилади.

www.arxiv.uz Бошқа ҳолларда калимаи шаҳодат бола туғилганида, эрталаб уйғонганда, ухлашдан олдин келтирилади; вазиятга қараб, у жони узилаётган одамнинг сўнгги сўзлари ҳисобланади. Ислом динининг иккинчи аркони - намоз (салот). «Намозни мукаммал адо этингиз ва закот берингиз! Ўзингиз учун нимаики яхшилик қилган бўлсангиз, уни Аллоҳ ҳузурида топажаксиз. Албатта, Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўриб турувчидир». (Куръони карим, «Бақара» сураси, 110-оят). Абу Умар ва Шайбоний разияллоҳу анҳумо ривоят қиладилар: «Абдуллоҳ разияллоҳу анҳу Набий саллаллоҳу алайҳи ва салламдан: «Бандаларнинг қайси амали Аллоҳ таолога хуш келгайдир?», деб сўради. Жаноб Расулуллоҳ: «Ўз вақтида ўқилган намоз», дедилар». (Имом ал-Бухорий. «Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ») Намоз мусулмонларга меърож кечаси фарз қилинган биринчи ибодатдир. Бир кеча-кундузда беш маҳал (бомдод, пешин, аср, шом, хуфтон) намоқ ўқиш фарз ҳисобланади. Намоз ўқишдан олдин мусулмон таҳорат қилади, яъни ювиниб покланади. Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам одамларга: «Бирортангиз уйингизнинг олдидан оқиб ўтадиган дарёда (ёки сойда) ҳар куни беш маҳал ювинсангиз, баданимда кир қолмиш, деб айтурмисиз?», дедилар. Одамлар: «Сира ҳам кир қолмагайдир», дейишди. Жаноб Расулуллоҳ: «Беш вақт намоз ҳам шунга ўхшаш бўлиб, Аллоҳ таоло улар туфайли гуноҳларни кечиргайдир», деб айтдилар». (ал-Бухорий. «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ») Намоз Аллоҳга сажда қилиш ва Ундан миннатдорлик ифодаси ҳисобланади. У барча мусулмон эркаклар ва аёллар учун фарздир. Намоз ўқиш учун намозхоннинг бадан ва кийимлари ҳамда ўқиш жойи пок бўлиши шарт. Намоз Маккадаги Каъба ибодатхонаси томонга қараб ўқилади. Намозни киши бир ўзи ёки жамоа бўлиб ўқиши мумкин, лекин жума кунидаги жума намозини масжидда ўқиш тавсия этилади. Намоз ўқиш «Аллоҳу акбар» деб такбир айтиш билан бошланиб, сано, Куръон оятларидан тиловат қилиш, тасбеҳ ва дуолар ўқиш, рукуъ, сажда, тиз чўкиб ўтириш, салом бериш кабилар билан якунланади. Ислом динининг учинчи аркони - закот (садақа бериш).

www.arxiv.uz Закот - мол-мулк ва даромаддан муҳтож мусулмонлар фойдасига бериладиган садақа, ҳайр-эҳсон. Шариатга мувофиқ, муайян бойликка эга бўлган катта ёшдаги мусулмон закот беради. Унинг миқдори маблағларнинг қирқдан бир улуши ёки 2,5 фоизига тенг. Мазкур маблағ кишининг ўзи ва қарамоғидагиларнинг зарурий эҳтиёжларидан ортиқча бўлиши лозим. «Суйган нарсаларингиздан эҳсон қилмагунингизгача сира яхшилик (жаннат)га ета олмайсизлар. Нимаики эҳсон қилсангиз, албатта, Аллоҳ уни билувчидир». (Куръони карим, «Оли Имрон» сураси, 92-оят). Абу Ҳурайранинг ривоят қилишича, ҳазрат Набий саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деган: «Агар ўз мол-мулкингдан закот чиқариб берсанг, Аллоҳ олдидаги қарзингдан қутуласан». (Саҳиҳи Термизий) Закот йилда бир марта берилиши шарт бўлган хайр-эҳсон (садақа) қаторига киради ва айни вақтда ибодат ҳисобланади. Закотни беролмайдиган мусулмонлар уни олишга ҳақли. Закот аввал қариндошлар орасидаги муҳтожларга, бундай қариндошлар бўлмаса, камбағал, қарздор, мусофирларга берилади. Шундай қилиб, закотнинг асл ҳикмати фақир ва муҳтожларнинг ҳожатини чиқармоқдир. Ислом динининг тўртинчи аркони - мусулмон тақвимининг тўққизинчи ойи - Рамазон ойида рўза тутиш. Рўза - араб. савм, яъни бирор нарсадан ўзини тийиш. Ҳар йили бир ой - Рамазон ойида рўза тутиш фарзлиги Куръони каримда қайд этилган. «Эй, иймон келтирганлар, тақволи бўлишларингиз учун сизлардан олдинги (уммат)ларга фарз қилингани каби сизларга ҳам рўза тутиш фарз қилинди, саноқли кунларда, Бас, сизлардан кимдир бемор ёки сафарда бўлса, саноғи бошқа кунлардандир. ... Рамазон ойи - одамлар учун ҳидоят (манбаи) ва тўғри йўл ҳамда ажрим этувчи ҳужжатлардан иборат Куръон нозил қилинган ойдир. Бас, сизлардан ким бу ойда ҳозир бўлса, рўзасини тутсин. ... ». (Куръони карим, «Бақара» сураси, 183-185-оятлар). Рўзада бомдод намози вақтининг бошланишидан то қуёш ботгунга қадар емаслик, ичмаслик, жинсий яқинлик, ғийбат, чақимчилик қилмаслик, ҳаром қилинган нарсаларга қарамаслик шарт.

www.arxiv.uz Рўза соғлом, сафарда бўлмаган, балоғат ёшидаги мусулмонларга фарз қилинган. Ҳомиладор, эмизикли аёллар, сафарда юрганлар, оғир беморлар рўза тутмаслиги, кейин имконият туғилганда адо (қазони) этишларига рухсат берилган. Рўзага тоқати етмайдиган қариялар, сурункали беморлар рўза ўрнига фидя садақаси (бир мискинни бир бор тўйдириш) беришлари мумкин. Рўза тутиш Куръонда белгиланганидек, инсонни тақвога, яъни моддий ва маънавий жиҳатдан сабр-тоқатли бўлишга, иродани мустаҳкамлашга ўргатади. Рўза шаввол ойининг биринчи кунида рўза ҳайити (арабча ийд ас- сағир, ийд ал-фитр) билан якунланади. Байрам одатда уч ёки тўрт кун давом этади. Шариатда бу байрамнинг фақат бир расмий куни - фитр-садақа бериш куни кўрсатилган. Ислом динининг бешинчи аркони – Макка шаҳридаги Каъбани зиёрат қилиш ( ҳаж ). Ҳар бир мусулмон жуда бўлмаганда умрида бир марта ҳаж амалини адо этиши фарздир. Ҳаж зулҳижжа ойида амалга оширилади ва турли маросимларни (маносик ал-ҳаж) ўз ичига олади. Зиёратчилар карвони Маккага зулҳижжа ойининг 7-кунида етиб келади. Ҳаж зиёрати шу ойнинг 10-кунигача давом этади. Аввал зиёратчилар махсус жой - мийқотда покланиб эҳромга кирадилар, «кичик ҳаж» маросимини ўтайдилар. Сўнгра умра ва ҳажни алоҳида ўташга қарор қилганлар сочларини олдириб эҳромдан чиқадилар. Улар бевосита ҳаж олдидан яна эҳромга кирадилар. Умра ва ҳажни бирга ўтамоқчи бўлганлар (қирон) ҳаж охиригача эҳромда қоладилар. Зулҳижжа ойининг 7-куни зиёратчилар Каъбада хутба эшитадилар ва намоз ўқийдилар. Эртаси куни (йаум ат-тарвийа) Мино водийсига борадилар. Зиёратчилар зулҳижжа ойининг 8-санасидан 9-санасига ўтар кечани Мино водийсида ўтказадилар, 9-куни эрталабдан ҳажнинг асосий маросими - Арафот тоғи олдида туриш (вуқуф) бошланади. Зиёратчилар хутба эшитадилар, намоз ўқийдилар. Бу туриш кун ботгунча давом этади. Сўнгра зиёратчилар Муздалифа водийси томон юрадилар (ифада). Шу ерда шом ва хуфтон намозлари ўқилади ва туналади. Зулҳижжанинг 10-куни (йаум ан- наҳр) бомдод намозидан кейин зиёратчилар Мино водийсига йўл оладилар, бу ерда улар Муздалифадан олган 49 та кичик тошнинг еттитасини биринчи куни энг кичик шайтон рамзига улоқтирадилар. Бу маросимдан сўнг, шу ернинг ўзида савдогарлар ёки бадавийлардан сотиб олинган жонлиқ қурбонлик қилинади. Зулҳижжанинг 10-куни мусулмонларнинг энг муҳим байрами ҳисобланиб, бутун ислом оламида кенг нишонланади. Шуни таъкидлаш зарурки, ислом дини билан боғлиқ барча расм- русумлар, тарихий саналар, байрамлар фақат қамарий йил ҳисоби бўйича ўтказилади. Бунда мусулмонлар нишонлайдиган байрамларнинг мазмун-

www.arxiv.uz моҳияти фақат шариат манбалари асосида тушунтирилиши лозим. Исломнинг асосий байрамлари - Курбон ҳайити ва Рўза ҳайити мусулмонлар учун фарз қилиб белгиланган зиёрат ва рўза амалларининг узвий қисми бўлиб, улардан алоҳида амал қилмайди. Шу ўринда хатна қилиш удумининг шариат томонидан қабул қилиниши масаласига ҳам тўхталиб ўтиш лозим деб ўйлаймиз. Яҳудийлар ва араблар Шарқ халқлари орасида хатна қилиш таомилига риоя этувчи биринчи халқлар эмас. Кадимги юнон тарихчиси Геродотнинг сўзларига қараганда, бу одатга қадим замонларда мисрликлар, колхлар ва ҳабашлар (эфиоплар) амал қилганлар. Хатна қилиш таомили арабларда ислом дини вужудга келишидан кўп асрлар олдин мавжуд бўлганини кўпгина шарқшунос олимлар тасдиқлайди. «Хатна қилиш таомили арабларда Муҳаммад пайғамбар давридан анча олдин мавжуд бўлган. Ислом фақат уни сақлаб қолган» 8 , деб таъкидлаган эди таниқли олим А.Мюллер. Мусулмон араблар хатна қилиш удумини қаттиқ ҳимоя қиладилар ва бу удумни тан олмайдиган одамларни ҳақиқий ва самимий мусулмонлар деб ҳисобламайдилар. Кўриб турганимиздек, шариат ҳаётга тўла мослашган ва оддий мусулмон унга кўпинча мўмин одам у ёки бу вазиятда қандай иш тутиши лозимлиги ҳақида маслаҳат олиш учун мурожаат этади. Бизнинг фикримизча, шариатга норматив тизим сифатида ёндашиш шариат ҳаётдаги барча вазиятларга мос келадиган тайёр нормаларни назарда тутадими, у мусулмонларнинг ҳар қандай масала юзасидан хулқ-атворининг аниқ ва узил-кесил қоидаларига эгами, деган муҳим саволларга жавоб топишни назарда тутади. Шуни таъкидлаш зарурки, мазкур муаммога ҳар хил ёндашувлар орасида икки асосий ёндашув алоҳида ўрин тутади: 1) шариатда барча саволларга жавоб ва ҳаётдаги ҳар қандай вазиятларга мос келадиган хулқ-атвор қоидалари мавжуд. Шариат мусулмонлар ҳаёти ва турмуш тарзини муфассал тартибга солувчи нормаларнинг универсал ва мукаммал тизимидир; 2) шариатнинг норматив негизи қоидаларнинг бир неча турларидан иборат; уларнинг айримлари аниқ ва узил-кесил маънога эга бўлиб, Куръон ва Сунна қоидалари сифатида амал қилади, уларда мусулмонлар ўз диний мажбуриятларини адо этишининг барча муайян қоидалари мужассамлашган; одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи аниқ қоидалар эса унча кўп эмас (никоҳ, оила ва мерос масалаларигина бундан мустасно). 8 Мюллер А. История ислама. - СПб., 1895.

www.arxiv.uz Бизнинг назаримизда, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи қоидалар аниқ таърифланмаганининг сабабларидан бири шундаки, улар ислом тафаккурининг турли йўналишлари ва ислом ҳуқуқининг турли оқимлари томонидан ҳар хил талқин қилинади. Ўз-ўзидан равшанки, шариат норматив қоидаларининг умумий комплексида диний нормалар ва «фуқаролик» нормалари фарқланмайди. Шу сабабли давлатга шариатнинг барча қоидалари - диний мажбуриятларни адо этиш тартибини белгиловчи қоидалар ҳам, мусулмонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи қоидалар ҳам тенг даражада бажарилишини таъминлаш вазифаси юклатилади. Диний ақидаларга суяниш ва эътиқод асосларини ҳимоя қилишга интилиш ислом ҳуқуқининг барча тармоқлари даражасида кузатилади. Масалан, ислом ҳуқуқи тизимида асосий ўринни эгаллайдиган тармоқ - «шахсий мақом» нормалари асосан мусулмонлар ўртасида амал қилади. Айни вақтда, ҳозирги шароитда қўлланиш диний принципи кўпгина мусулмон мамлакатларида мерос қолдириш ва ҳуқуқ лаёқатини чеклаш масалаларини тартибга солувчи нормаларга нисбатан татбиқ этилмайди. Мазкур нормалар, масалан, мусулмон аёлга ғайридинга эрга тегишни тақиқлайди. Никоҳ шартномасини тузиш пайтида ҳозир бўлган гувоҳлар мусулмон бўлиши керак. Вақф мулки институти мазкур мулкка олий эгалик ҳуқуқи Аллоҳга тегишли эканлигини тан олиш ва ундан диний-хайрия мақсадларида фойдаланишдан келиб чиқади. Куръон одамлар қалбини тўғри йўлга бошлаш учун нозил қилинган. Мулк, бойлик одамларга уларни синовдан ўтказиш учун берилган. Улар яхшиликка ҳам, ёмонликка ҳам хизмат қилиши мумкин. Аллоҳ марҳаматига сазовор бўлган одамлар тўплаган бойлигидан тўғри, яъни эзгу мақсадларда фойдаланишлари лозим. Куръон шундай деб огоҳлантиради: «Билиб қўйингизки, албатта, мол-мулкларингиз ва фарзандларингиз фитна (гуноҳ, азоб ва машаққат манбаи)дир. Аллоҳнинг ҳузурида (эса) улкан мукофот (бордир)». (Куръони карим, «Анфол» сураси, 28-оят). Исломнинг иқтисодий тамойиллари одил жамият қуришга хизмат қилади. Бу жамиятда ҳалол ва масъулиятли одамлар амалфурушлик, алдов ва фирибгарликка асосланмаган муносиб иш билан шуғулланиш имкониятига эга бўладилар. Инсон ишламай бошқаларга юк бўлмасдан меҳнат қилиши муҳим аҳамиятга эга. Инсон касаллиги ёки ногиронлиги туфайли меҳнатга

www.arxiv.uz лаёқатсиз бўлган ҳоллардан ташқари, жамиятда текинхўрларча ҳаёт кечириши номақбулдир. Исломда тирикчилик қилишнинг мақбул ва номақбул усуллари фарқланади. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) бу хусусда шундай деган: «Конунга зид йўл билан тирикчилик қилувчи одам Жаннатга тушмагай». (Аҳмад Дорим Байҳақий ҳадисларидан ) Ислом таълимотига кўра, ўғрилик, алдамчилик, порахўрлик йўли билан топилган ҳар бир нарса, ўзи қанча пок бўлса ҳам, топувчига ҳаромдир. Тўғри йўл билан топилган ҳар бир нарса эса ҳалолдир. Ўз-ўзидан равшанки, ўғрилик, алдамчилик, фирибгарлик, порахўрлик, босқинчилик, товламачилик, ичкиликбозлик, қиморбозлик, ахлоқсизлик ва зинокорлик йўли билан топилган ҳар қандай бойлик ҳаром, яъни мусулмонларга тақиқланган. Бу нарса Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) қуйидаги ҳадисида ёритилган: «Одамлар ҳаром йўл билан тирикчилик қилганларини унутиб, Аллоҳга сон-саноқсиз илтижолар қиладилар. Бундай одамлар илтижоси қандай қабул бўлгай?» (Муслими Термизий) Ислом фуқаролик ҳуқуқи – муамалат мулк масалаларини, битимларнинг ҳар хил турлари ҳамда уларни таъминлашни, мажбуриятларни бажариш тартибини ва бошқа масалаларни тартибга солади ва ҳар қандай мол-мулкка олий эгалик ҳуқуқи Аллоҳга тегишли эканлигини тан олади. Шуни таъкидлаш зарурки, мулк ҳуқуқи масалалари шариатда анча муфассал ишлаб чиқилган. Шариатда ворислик ҳуқуқи айниқса муфассал ишлаб чиқилган. Бунда қонун бўйича ворислик ва васият бўйича ворислик фарқланади. Бироқ, рим ва англосаксон ҳуқуқидан фарқли ўлароқ, фиқҳ васиятга ворисликнинг иккинчи даражали асоси сифатида қарайди. Ислом ҳуқуқида васиятнинг амал қилиш доираси ҳам қатъий чекланган. Васият бўйича ворислик. Васият қилувчининг мол-мулкини тасарруф этиш ҳақидаги бир тарафлама битим ҳисобланган васиятнома назарий жиҳатдан мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтишининг қонуний асоси сифатида қаралиши мумкин эмас, чунки у васият қилувчининг ўлимидан кейингина амал қилади. Лекин бу бир тарафлама битим замирида икки тарафлама битимнинг мазмуни яширин - умумий қоидага кўра васиятнома амал қилиши учун зарур

www.arxiv.uz бўлган меросни қабул қилиш ёки ундан воз кечиш икки шахс хоҳиш-иродаси уйғунлашувига сабаб бўлади. Шуни таъкидлаш зарурки, меросхўр васият қилувчи вафот этган пайтдан бошлаб унга мулкдор сифатида қаралади, шу боис унинг розилиги декларатив хусусиятга эга. Француз исломшуноси Раймонд Шарль шундай деб ёзган эди: «Ислом ҳуқуқида васият институти мерос қолдирувчига ўз мол-мулкининг ҳеч бўлмаса бир қисмидан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиш имкониятини беради, бу қисм миқдорининг юқори чегараси меросхўрларга зарар етказмаслик учун мероснинг учдан бир қисми ҳажмида белгиланганлиги мерос қолдирувчининг моддий (дафн харажатлари) ва маънавий (Аллоҳ йўлида хайр-эҳсон қилиш) эҳтиёжларини қондириш учун етарли деб топилган» 9 . Исломда васийа (туркийча - васият) - ўлим тўшагида ётган кишининг сўнгги иродасини ифода этувчи топшириқ. Васият ҳақида Куръонда кўрсатма берилган. Мол-мулкнинг барча турлари, муносабатлар, иш юзасидан топшириқлар, қариндош-уруғларга кўрсатмалар, хуллас, «сўнгги хоҳиш- истак»ни англатувчи барча бошқа нарсалар васият бўлиши мумкин. Васиятга кўра, ҳаракатдаги ва кўчмас мол-мулкнинг кўпи билан учдан бир қисми айтилган кишига берилиши мумкин, учдан икки қисми ворислар ўртасида мерос тариқасида тақсимланади. Васият қилувчи, агарда у бошқа меросхўрларнинг ҳуқуқларини поймол этмайдиган бўлса, кимга нима қолдираётганини кўрсатиши мумкин. Васият бўйича кимга мулк тегмайдиган бўлса, у меросхўрликка даъво қилолмайди. Васият оғзаки ёки ёзма шаклда тузилиши мумкин, унда икки гувоҳ (шоҳид)нинг иштирок этиши мақбул ҳисобланади. Васият ўлимдан анча аввал қилиниши мумкин ва васият қилувчи уни хоҳлаган пайтда ўзгартириши ёхуд бекор қилиши мумкин. Борди-ю, васият нотўғри тузилган бўлса ёхуд меросхўрлар унга рози бўлмасалар, қозига мурожаат қилинган. Кози васиятни тузатиш, бекор қилиш ҳақида ҳукм чиқарган. Ҳозирда васият турли мусулмон мамлакатларида маҳаллий одатларга кўра ўзига хос кўринишга эга. Конун бўйича ворислик. Мероснинг очилиши учун қуйидагилар асос бўлади: - мерос қолдирувчининг ҳақиқий ёки эҳтимол тутилган ўлими (бедарак йўқолган деб топилиши); - диндан қайтиш (бу ҳолда мол-мулкнинг меросхўрларга ўтишига фақат ҳанафийликда йўл қўйилади, бошқа мазҳабларда диндан қайтган одамнинг мол-мулки мусулмонлар жамоаси мулкига, яъни ғазнага ўтади). 9 Шарль Р. Мусульманское право / Пер. с франц. С.И.Волка. Под редакцией и с предисловием Е.А.Беляева. - Москва: Изд-во «Иностранная литература», 1959. – С.112.

www.arxiv.uz Фиқҳ вафот этган ҳар бир қариндошнинг ўлганлиги ҳақида далиллар тақдим этишни талаб қилади. Агар бундай далиллар тақдим этилмаса, мол- мулкнинг тақдири вафот этганлардан кейин ворисликка ким чақирилиши мумкинлигига қараб ҳал қилинади. Ворисликка чақирилиш учун уч шартнинг бажарилиши талаб этилади: 1) мерос очилган пайтда меросхўр тирик ёки ҳомила ҳолида бўлиши ва тирик туғилиши лозим (ислом ҳуқуқида танасининг ярмидан кўпроқ қисми она қорнидан чиққан бола тирик туғилган ҳисобланади); 2) мерос қолдирувчи билан ворисликка чақирилишни асословчи муайян ришталар: қариндошлик билан (лекин фарзандликка олиш ёки кўкракдошлик билан боғлиқ қариндошлик билан эмас; бир вақтнинг ўзида қариндошлик икки сифатининг мавжудлиги иккала сифатда ҳам ворисликка даъвогар бўлиш ва ҳар бир сифатда меросдан улуш олиш ҳуқуқини беради); ёки никоҳ билан (эр-хотин ўртасида жисмоний яқинлик ҳали юз бермаган бўлса ҳам); ёки ҳомийлик билан (хизматкорлар ёки уларнинг авлодларида меросхўрлар бўлмаса, уларнинг мол-мулки хожасига ўтади, лекин хизматкор ўз хожасининг мол-мулкига ворислик қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди) боғланган бўлиши керак; ниҳоят, ворисликка мусулмон жамоасининг ғазнаси - байтулмол чақирилиши ҳам мумкин; 3) мутлақ асослар бўйича ҳам (диндан қайтиш ёки қуллик), нисбий асослар бўйича ҳам (чет элда доимий яшайдиган, ислом динига эътиқоди қатъий бўлмаган шахс; мерос қолдирувчини ўлдирган одам, ҳатто, ибодийлик мазҳаби қоидаларига кўра, ўлдириш эҳтиётсизлик орқасида юз берган бўлса ҳам) ворисликка чақирилиш ман этилмаган бўлиши лозим. Моликийлар, агар одам ўлдиришни оқловчи сабаблар мавжуд бўлса, ворислик ҳуқуқини сақлаб қолиш учун қотилнинг тўла афв этилишига ҳам йўл қўядилар. Ҳар қандай мероснинг очилиши мерос қолдирувчининг қарзлари бўйича ҳисоб-китоб қилинишига сабаб бўлади. Ислом ҳуқуқи бўйича қарздорнинг мажбуриятлари унинг шахси билан узвий ҳисобланади ва унинг меросхўрларига ўтмайди, шу боис меросни тақсимлашдан олдин уни қарзлардан «тозалаш» лозим. ХХ аср охири - XXI аср бошида жаҳон исломшунослиги ва ислом ҳуқуқининг географияси ва тадқиқ этувчи мавзулари доираси сезиларли даражада кенгайди. Бу ҳодиса мустақил Ўзбекистон Республикасини ҳам четлаб ўтгани йўқ.

www.arxiv.uz Ислом дини, ислом ҳуқуқи, унинг нафақат мусулмон давлатлари ҳаёти ва фаолиятига, балки бутун жаҳон ҳамжамиятига таъсири ҳақидаги амалий ва назарий маълумотларни тушуниб етиш зарурияти туғилди. Жаҳон сиёсатида исломнинг нуфузи асосан мусулмон давлатларининг, айниқса ислом давлат дини деб эълон қилинган давлатлар, чунончи: араб мамлакатлари, Афғонистон, Туркия, Эрон, Покистон, Индонезия ҳамда ислом йўналишидаги кўп сонли халқаро ташкилотлар ва уюшмаларнинг халқаро фаолияти орқали намоён бўлмоқда. Исломнинг диний ва маънавий-ахлоқий негизлари асосида барча мусулмонларнинг бирлашуви мақсадини кўзловчи ислом бирдамлик ҳаракати халқаро майдонда ислом нуфузини мустаҳкамлаётган тузилмалардан биридир. Шуни таъкидлаш зарурки, жаҳон ҳуқуқий тартиботининг ҳозирги исломий концепцияси асосан ислом учун анъанавий бўлган ҳуқуқий ёндашувларни ҳисобга олади. Бу ёндашувларда ҳуқуқ ахлоқий-диний нормалар билан чатишиб кетган. Бундан ташқари, исломда ички давлат ҳуқуқи аниқ фарқланмайди. Ислом ҳуқуқий таълимотидан ва кўпгина мусулмон давлатлари амалиётидан мустаҳкам ўрин олган Куръон ва Суннада аниқ жавоб берилмаган саволларни ўхшашлигига қараб ҳал этиш («қиёс») ва шаръий ҳукмни топиш йўлида изланиш («ижтиҳод») жаҳонда умумий ҳуқуқий тартиботнинг шаклланиши ва ҳозирги замон халқаро ҳуқуқининг прогрессив ривожланишида ислом ҳуқуқий концепцияси иштирок этиши учун умумий процессуал-ҳуқуқий замин ҳозирлайди. Анъанавий ислом ҳуқуқи жаҳон ҳуқуқий тартиботи икки қисмга: - мусулмон халқлари ҳамжамияти; - қолган бутун дунёга бўлинишидан келиб чиқади. 10 Лекин амалда, шу жумладан мусулмон давлатлари ўртасидаги муносабатларда ҳам асосий тартибга солувчи вазифасини ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи бажаради. Халқаро ҳуқуқий тартибни сақлаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини халқаро миқёсда ҳимоя қилиш, халқаро низолар ва қуролли можароларни ҳал қилиш халқаро ҳуқуқ қоидаларига асосан амалга оширилади. Бу шундан далолат берадики: 1) шариат қоидалари, шунингдек ислом ҳуқуқининг муайян нормалари ташқи сиёсат ва халқаро-ҳуқуқий тартибга солиш соҳасига нисбатан ўз- ўзидан татбиқ этилмайди; 10 +аранг: Международное право: Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, Э.С.Кривчикова. - Москва: Международные отношения, 2000. – С.516.

www.arxiv.uz 2) ижтиҳод - шаръий ҳукми келмаган ишнинг махсус қоидаларини ишга солиб шаръий ҳукмни аниқлаш тобора муҳим аҳамият касб этиб бормоқда; 3) халқаро ҳуқуқ субъектлари бўлган ислом давлатлари, БМТ аъзолари сифатида, ушбу Ташкилот Уставига биноан ўз зиммаларига олган мажбуриятларни сидқидилдан бажармоқдалар. Ўз-ўзидан равшанки, исломнинг энг янги халқаро-ҳуқуқий доктринасида амалдаги халқаро ҳуқуқ нормалари ва қоидалари доирасининг кенгайиб бораётгани муҳим аҳамиятга эга. Ислом ҳуқуқида халқаро муносабатларни тартибга солишда шартнома ва битимлар муҳим ўрин тутади. Исломда шартнома ҳақиқий бўлиши учун у қуйидаги уч шартни қаноатлантириши лозим: 1) шартнома предмети ислом руҳига зид бўлмаслиги, яъни шартнома Куръон қоидалари доирасидан четга чиқмаслиги керак; 2) шартномада тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳар хил талқинга йўл қўймайдиган тарзда аниқ ва равшан баён этилган бўлиши лозим; 3) ўзаро, ихтиёрий розилик, яъни бирон-бир ислом мамлакатининг ҳукумати бошқа давлатларнинг ҳукуматларини шартнома тузишга мажбур қилиши мумкин эмас. Ҳар қандай шартнома тузиш уч босқичдан ўтади: 1) музокаралар; 2) шартнома матнини тузиш ва келишиш; 3) шартномани имзолаш. Манбалар мусулмон давлатлари томонидан тузилган дастлабки шартномалар уларнинг христиан мамлакатлари билан муносабатларини тартибга солгани ва, хусусан, яхши қўшничилик муносабатлари ўрнатиш, номусулмонларга ислом давлатлари ҳудудида бўлишга рухсат этувчи хавфсизлик мақомини бериш билан боғлиқ бўлганидан далолат беради. Тинчлик шартномалари ва битимлари тоифасига қуйидагилар киради: - дастлабки хусусиятга эга бўлган ниятлар ҳақидаги баённомалар («ал- муровада»); - ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш ҳақидаги шартномалар («ал- муводаа»); - «ал-муводаа» тури - вақтинчалик сулҳ ҳақидаги битим («муғодана»); - иттифоқчилик тўғрисидаги шартнома («ал-хилф»); - ҳарбий асирларни топшириш ва айирбошлаш тўғрисидаги битимлар («ал-муфодат»).

www.arxiv.uz Шуни айтиб ўтиш керакки, ислом ҳуқуқининг халқаро ҳуқуқдан устунлиги ҳақидаги анъанавий ёндашувлар сақланиб қолган айрим ислом халқаро-ҳуқуқий доктриналарида халқаро шартнома халқаро муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий манбаси ҳисобланмайди, деган қоида қабул қилинган. Айрим ҳолларда бу ислом давлати билан тузилган муайян битимни анъанавий ислом ҳуқуқи нормалари билан «мустаҳкамлаш»ни тақозо этади. Бундай ҳолларда ҳакам вазифасини одатда энг нуфузли ислом диний- ҳуқуқий таълимотлар марказларидан бири ўз зиммасига олади. Масалан, 1979 йил мартда Миср билан Исроил ўртасида Яқин Шарқ бўйича Кэмп-Дэвид шартномаси имзоланганидан сўнг Коҳирадаги «ал- Азҳар» университетининг шайхи махсус «фатво» (у ёки бу ҳуқуқий ҳужжатнинг шариат қоидаларига мослиги тўғрисида хулоса) эълон қилди. Бу фатвода Исроил билан тузилган шартнома Куръон ёки Суннага зид қоидаларга эга эмаслиги, унда бирон-бир ҳуқуқ камситилмагани ёки бирон- бир ҳудудни босиб олиш ҳақида келишилмагани, аксинча, у ҳудудни озод қилиши ва ҳуқуқни тиклаши таъкидланади 11 . Фатво (араб. тушунтириш, изоҳ, ҳукм, қарор) - исломда муфти ёки уламолар кенгаши томонидан диний, ҳуқуқий, сиёсий ҳамда ижтимоий масалалар юзасидан чиқариладиган қарор, ҳукм ёки изоҳ. Фатво барча диний-ҳуқуқий мазҳаб асосчилари томонидан фиқҳга оид қўшимча манба сифатида қаралади. Ҳуқуқий масалаларда берилган фатво диний жамоалар, муассасалар ва мусулмонлар томонидан бажарилиши мажбурий ҳисобланади. Фатво Куръон, ҳадислар ва шариатга ёки илгари берилган фатволарга асосланиб чиқарилади. Ислом инсонпарварлик ҳуқуқи концепцияси ислом ҳуқуқий тизимининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Бу концепция замирида нафақат қуролли можаролар пайтида муайян муносабатларни тартибга солиш зарурияти, балки ислом динига, ислом ҳуқуқий тизимининг моҳиятига ва ислом дунёсининг қолган дунё билан муносабатлари ҳақидаги концепция ҳам ётади. Ислом инсонпарварлик ҳуқуқи концепциясининг ҳаракатчанлиги ва қамров доирасининг кенглиги ана шу омиллар билан белгиланади. Шуни таъкидлаш зарурки, ислом ҳуқуқий тизими бошқа ҳуқуқий тизимлардан ўзининг қуйидаги икки асосий хусусияти билан ажралиб туради: 1) ислом ҳуқуқий тизими ўз моҳиятига кўра соф ҳуқуқий тизим ҳисобланмайди; 11 +аранг: Международное право: Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, Э.С.Кривчикова. - Москва: Международные отношения, 2000. – С.516.

www.arxiv.uz 2) ислом ҳуқуқий тизими ҳозирги ҳуқуқий тизимларнинг аксарияти каби икки қисмга - оммавий ва хусусий ҳуқуққа бўлинмаган. Ислом ҳуқуқий таълимоти ҳар хил урушлар ва қуролли можароларни фарқламайди. Исломга кўра халқаро ва нохалқаро қуролли можаролар ўртасида фарқ бўлиши мумкин эмас. Бизнинг фикримизча, ислом халқаро инсонпарварлик ҳуқуқи концепциясининг қуролли можаролар давридаги асосий принциплари қуйидагилардан иборат: 1) фавқулодда чоралар кўриш, мунофиқлик ва асоссиз шафқатсизлик қилиш тақиқланади; 2) душманга ортиқча зиён етказиш, чунончи: одам ўлдириш, шафқатсизлик қилиш ёки жазолашга йўл қўйилмайди; 3) ўринсиз вайронгарчиликлар, айниқса экинларни нобуд қилиш тақиқланади; 4) заҳарли ва оммавий қирғин қуролларидан фойдаланиш, чексиз вайронгарчиликларга йўл қўйилмайди; 5) комбатантлар ва ноҳарбий шахслар фарқланиши зарур; 6) ярадорларга ва таслим бўлганларга зўрлик ишлатиш тақиқланади; 7) асирлар билан ноинсоний муомала қилиш ман этилади ва ҳ.к. Энди ҳуқуқий давлат, суверенитет ғояси ва ислом давлатчилиги муаммолари тўғрисида икки оғиз. Шуни таъкидлаш зарурки, сўнгги ўн йилликда Африка ва Осиёнинг айрим мамлакатларида ислом давлатчилигини «тиклаш» учун кураш фаоллашди. Илк мусулмон давлати - халифалик VII асрда вужудга келган. Бу /арбий Арабистонда мусулмонлар диний жамоаси ташкил топиши билан боғлиқ бўлган. Ушбу жамоада ижтимоий муносабатлар ислом ҳуқуқи билан тартибга солинган. Шу нарса диққатга сазоворки, бу ерда ислом ҳуқуқи универсал тартибга солиш воситаси сифатида амал қилган. Давлат ҳуқуқининг асосий нормалари ва мусулмон халифалари бошқарувининг принциплари XI асрда ишлаб чиқилган. Назарий жиҳатдан халифаликка ҳокимият мазмуни ва бошқарувнинг ўзига хос шакли сифатида қарала бошлаган. Суннийлик сиёсий таълимоти намояндалари халифалик бошқарувининг зарурлигини ҳатто адолатсиз ҳокимият ҳам ҳокимиятсизлик (анархия)дан маъқулроқлиги билан далиллаган. Шиалик сиёсий таълимоти имомлик (давлат) Пайғамбар миссиясининг давоми ва якуни ҳисобланишини, у жамоа мажбурияти эмас, балки Аллоҳнинг ҳуқуқи эканлигини таъкидлаган. Шиаларда халифалик ҳуқуқий институт эмас, балки Илоҳий Конун билан белгилаб қўйилган ҳуқуқ фанининг асосий негизларидан биридир.

www.arxiv.uz Халифаликда олий ҳокимият кимга тегишли эканлиги тўғрисидаги масала ислом ҳуқуқшунослигида қандай ҳал қилингани диққатга сазвордир. Суннийлик намояндалари томонидан илгари сурилган ёндашувга мувофиқ халифаликда олий ҳокимият Аллоҳга тегишли. Ерда олий ҳокимиятни Аллоҳ номидан жамоа (давлат) амалга оширади. Бу ҳокимиятда Аллоҳнинг олий ҳукми ўз аксини топади. Жамоа (давлат) Куръон ва Суннада тартибга солинмаган масалалар юзасидангина қонунлар қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Шиалик сиёсий таълимотига кўра халифаликда олий ҳокимият Аллоҳга тегишли бўлади, лекин унинг номидан мусулмонларнинг барча ишларига имом раҳбарлик қилади. Айрим Шарқ мамлакатлари давлат-ҳуқуқий қурилишининг ҳозирги босқичи ислом қоидаларидан кенг фойдаланилиши билан тавсифланади. Бу аввало суверенитет ҳақидаги муҳим конституциявий қоидага тегишли. Сиёсий суверенитет (франц., нем. - олий ҳокимият) - мамлакатда давлат ҳокимиятининг устунлиги, ягоналиги ва унинг ташқи ишлар соҳасида мустақиллиги. Ҳозирги конституцияларнинг аксариятида мустаҳкамлаб қўйилган, суверенитет халққа ёки миллатга тегишли эканлигини назарда тутадиган умум эътироф этилган принципдан фарқли ўлароқ, ислом таълимоти бу тушунчани Аллоҳга тегишли бўлган «илоҳий» суверенитетга ва ўз олий ҳуқуқларини халққа берувчи Аллоҳнинг хоҳиш-иродаси билан чекланадиган суверенитетга ажратади. Ўз навбатида халқ бу ҳуқуқларни давлатга беради. Мусулмон давлатида бу суверенитет унинг бошлиғи сиймосида мужассамлашади. Давлат шакли тўғрисидаги масалада ислом сиёсий таълимоти қуйидаги шарт билан танлаш учун кенг эркинлик беради: ҳар қандай бошқарув шакли шариат қоидаларига мос келиши керак. Жумладан, суннийлик таълимотига кўра, давлат бошлиғи сайлаб қўйиладиган шахс бўлиши шарт. Бу принцип ислом мамлакатларида авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтувчи монархиялар бўлиши имкониятини истисно этади. Лекин амалда ислом дунёсида бундай монархиялар мавжуд (масалан, Иордания, Марокашда). Бунинг сабаби нимада? Гап шундаки, давлат бошлиғини сайлаб қўйиш принципининг сон ва сифат жиҳатлари шариатда белгилаб қўйилмаган, сайловчилар қанча бўлиши керак ва уларнинг вазифаларини ким бажариши мумкин, деган саволларга жавоб берилмаган. Бу ислом давлат-ҳуқуқий таълимотига, ислом давлати илк исломнинг ижтимоий ва ахлоқий идеалларидан узоқлашиб боришига қараб, сайловчилар доирасини бир киши,

www.arxiv.uz яъни халифагача, сўнгра подшоҳлик қилувчи монарх (қирол, султон)гача торайтириш имконини берган. Халифа, кейинчалик - монарх ўз ворисини сайлаш ҳуқуқига эга бўлган. Ворис сифатида у, одатда, ўз меросхўрини танлаган. Тўғри, бу таомил монарх ҳузуридаги маслаҳат органи расмий қарор қабул қилиши билан якунланган. Табиийки, ушбу орган янги подшоҳ сайловини ўз-ўзидан маъқуллаган. Бундай амалиётга ҳозирги вақтда ҳам дуч келиш мумкин. Масалан, 1961 йил Марокаш қироли Ҳасан II , Саудия Арабистони қироллари - 1964 йил Файсал (унинг акаси Сауд тахтдан воз кечганидан кейин) ва 1975 йил Холид, шунингдек 1982 йил июнда тахтга ўтирган қирол Фаҳд билан шундай бўлган. Бошқарув шаклига нисбатан суннийлик таълимотидаги ёндашувдан фарқли ўлароқ, шиалик сиёсий таълимоти олий диний ва дунёвий ҳокимият жамоа томонидан сайланмайдиган, балки Аллоҳнинг бевосита вакили ҳисобланадиган имом қўлида бўлишидан келиб чиққан. Бошқача қилиб айтганда, шиалик таълимоти мусулмон давлатини бошқаришнинг теократик шаклини ҳимоя қилади. Эронда ислом бошқарув шаклини ўрнатишга уриниш диний сиёсий ҳокимиятнинг дунёвий сиёсий институтлар билан уйғунлиги конституцияда мустаҳкамлаб қўйилишига олиб келди 12 . Бу уйғунлик пировард натижада теократик давлатнинг ўзига хос шаклида мужассамлашди. Суннийлик сиёсий таълимоти ислом давлатининг бошқарув шаклига анча оқилона ёндашади. Ҳозирги талқинда у президентлик республикасини ҳам, парламент республикасини ҳам ислом ақидаларига мос деб эътироф этади. Шунга қарамай, президентлик республикаси парламент республикасидан устун қўйилади, чунки давлатга ижро этувчи ҳокимиятнинг расмий эмас, балки ҳақиқий бошлиғи ҳисобланувчи шахс раҳбарлик қилиши лозим, деб ҳисобланади. Шу боис вакиллик ваколатларигагина эга бўлган давлат бошлиғи мақоми ислом тамойилларига мос келмайди. Ислом сиёсий таълимотига кўра, давлат бошлиғи лавозимини фақат мусулмон одам эгаллаши мумкин. Шариатнинг бу талаби аҳолисининг кўпчилиги ислом динига эътиқод қилувчи давлатларнинг деярли барча конституцияларида мустаҳкамланган. Анъанавий ислом сиёсий таълимоти либерал хусусиятга эга бўлган ҳокимиятнинг бўлиниши принципини тан олмайди. Замирида Аллоҳ томонидан белгиланган қонун-қоидалар ётувчи давлат фаолияти ягона орган 12 + аранг : The Muslim World. - Hartford. Vol. LXIX, 1979. №1. - Р . 28.

www.arxiv.uz - давлат бошлиғининг ваколатлари амалга ошириладиган қонунчилик ва ижро функцияларининг муштараклиги сифатида тушунилади. Шариат ҳукмига кўра, парламентнинг асосий вазифаси қонун чиқаришдан эмас (чунки барча қонунлар Куръонда берилган деб ҳисобланади), балки ижро этувчи ҳокимият томонидан амалга оширилиши лозим бўлган мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг турли дастурларини ишлаб чиқишдан иборат. Парламент бир палатали бўлиши керакми ёки икки палаталими, деган масала шариатда тартибга солинмаган. Исломнинг ҳозирги давлат-ҳуқуқий таълимотига кўра, иккинчи палата - сенат мавжуд бўлган жойда унга қуйи палата қарорларига вето қўйиш ҳуқуқи, шунингдек назорат функциялари берилиши лозим. Бунда сенат аъзолари ислом ҳуқуқидан хабардор одамлар бўлиши керак. Парламентни таркиб топтириш усулларига келсак, айрим мусулмон мутаассиб ҳуқуқшунослари тўғридан-тўғри сайловни рад этадилар. Уларнинг фикрига кўра, тўғридан-тўғри сайлов ҳар бир сайловчи ўз вакилини аниқ билишини талаб қилувчи шариат тамойилларига мос келмайди. Кўпгина ислом фақиҳлари бунга фақат кўп босқичли сайлов ўтказиш йўли билан эришиш мумкин деб ҳисоблайдилар. Давлат бошлиғининг парламент ва ҳукумат билан муносабатларида шариатнинг «Маслаҳат» тамойили амал қилади. У давлат бошлиғига давлатнинг бошқа олий органлари билан бамаслаҳат иш кўриш мажбуриятини юклайди. Куръон 42-сурасининг ўттиз саккизинчи ояти бу тамойилнинг манбаи ҳисобланади. Ушбу оятда шундай дейилган: «Улар Парвардигорларига ижобат этган ва намозни мукаммал адо этган зотлардир. Уларнинг ишлари ўзаро маслаҳат (билан) бўлур ва Биз уларни ризқлантирган нарсалардан эҳсон қилурлар». (Куръони карим, «Шўро» сураси, 38-оят). Бу норма Суннада ҳам мустаҳкамланган бўлиб, унга мувофиқ Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) ўзи муҳим қарорлар қабул қилишдан олдин сафдошлари билан маслаҳатлашган. «Тўғри йўлдан борувчи» тўрт халифа ҳам ўз ҳузурида иш олиб борган кичик маслаҳат органлари билан маслаҳатлашган. Бу органлар мажлиси масжидда халифа раислигида ўтказилган. Масаланинг яна бир муҳим жиҳати: ислом давлат-ҳуқуқий таълимоти парламент ва ҳукумат Куръонда белгиланган қонун-қоидаларга мувофиқ иш

www.arxiv.uz кўриши сабабли, улар ўртасида жиддий келишмовчиликлар бўлиши мумкин эмаслигини таъкидлайди. Шариат талабига мувофиқ мусулмон давлатида қонунчилик ҳокимиятини мужтаҳидлар амалга оширади. VIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб мазҳаб асосчилари ва уларнинг усулларини ишлаб чиққан издошлари мужтаҳидлар деб атала бошланган. Мужтаҳидлар уч даражага ажратилган: 1) шариат даражасидаги мужтаҳид (мужтаҳид фи-ш-шар); у амалиётда қўллаган манбаларни ўзи аниқлаган, ўзи шарҳлаган; у ҳеч кимнинг эътирозини қабул қилмаслиги мумкин бўлган; 2) мазҳаб даражасидаги мужтаҳид (мужтаҳид фи-л-мазҳаб); у ҳар қандай масалани фақат ўз мазҳаби асосчиси манбаларига суянган ҳолда ҳал этган; 3) айрим масалаларни ечиш даражасидаги мужтаҳид (мужтаҳид фи-т- таржиҳ); у ўзидан аввалги мужтаҳидлар ҳал этмаган масалаларни тадқиқ қилиш ҳуқуқига эга бўлган; агарда кўрилаётган масала бўйича ҳукмлар бир нечта бўлса, у ўзининг илмий салоҳиятига кўра улардан бирини қувватлаши мумкин бўлган. Мужтаҳид даражасига даъвогар фақиҳ фиқҳий билимларни мукаммал эгаллаган, бошқа мужтаҳидлар билан бўладиган мунозараларда ва оммавий чиқишларда ўз қарашларини ҳимоя қилиши лозим бўлган. Бундан ташқари, мужтаҳид араб тилини мукаммал эгаллаган, Куръони карим ва унинг тафсирларини ёд олган, камида уч минг ҳадисни шарҳлари билан билиши шарт бўлган. Мужтаҳид одоб-ахлоқи, турмуш тарзи намунали бўлиши лозим. Ҳатто исломнинг дастлабки даврларида ҳам фақиҳлар ижтиҳоднинг биринчи ва иккинчи даражасига камдан-кам ҳолларда эришганлар. Ҳозирги вақтда буюк муфтийлар, йирик жамоалар (қавмлар) раҳбарлари, диний университетлар ректорлари ва бошқалар баъзан учинчи даражадаги мужтаҳид деб эътироф этилади 1 . Ўз фаолиятида улар исломнинг барча қонун-қоидаларини бажариш, «мусулмонча турмуш тарзи»ни барқарор этиш мусулмон давлатининг мақсади деб эълон қилинади, деган қоидага амал қилган. «Аллоҳ ҳуқуқи»га тажовуз қилиш ислом жиноят ҳуқуқи (уқубот)да энг хавфли ҳуқуқбузарликлардан бири сифатида қаралади. Фақиҳлар ҳуқуқбузарлик назариясини ишлаб чиқишда икки фалсафий-фиқҳий асосдан келиб чиққан. Аввало, улар одамларнинг амаллари ва ҳатто фикр-ўйлари ҳам 1 + аранг : An Introduction to Islamic Law by Joseph Schacht. - Oxford, 1964. - Р . 71.

www.arxiv.uz Аллоҳнинг хоҳиш-иродаси билан белгиланади, деб ҳисоблаган. Шу боис ҳар қандай ножоиз амалга ислом тақиқларини бузиш сифатида қаралади ва жазога лойиқ деб топилиши мумкин. Ислом тақиқлари ислом динининг умумий йўналиши, ҳуқуқий қоидалари ва меъёрларини, хусусан, унинг қуйидаги беш асосий қадрияти: 1) дин; 2) ҳаёт; 3) ақл; 4) наслни давом эттириш; 5) мулкни ҳимоя қилишни назарда тутади. Исломда ҳуқуқбузарликка Аллоҳнинг хоҳиш-иродасига бўйсунмаслик сифатида ҳам қаралади. Ислом ҳуқуқшунослари - фақиҳлар фикрига кўра, ҳар қандай юридик маънодаги ножоиз амал нафақат тегишли «дунёвий» жазога лойиқ бўлган ислом ҳуқуқи қоидаларини бузиш, балки у дунёда ҳам жазоланадиган гуноҳ ҳисобланади. Атоқли фақиҳлар ҳуқуқбузарликларни таснифлаш усулларини ишлаб чиққан бўлиб, уларнинг таҳлили ислом жиноят ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятларини яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Бу таснифларнинг аксарияти замирида қуйидаги икки асосий принцип ётади: 1) у ёки бу қилмиш учун жазонинг белгиланганлик даражаси; 2) бузилган манфаатлар ва ҳуқуқлар хусусияти. Ислом жиноят ҳуқуқида кенг тарқалган таснифга кўра барча ҳуқуқбузарликлар уч гуруҳга бўлинади: 1) «Аллоҳ ҳуқуқи»га (яъни бутун мусулмон жамоаси манфаатларига) тажовуз қиладиган ва аниқ белгиланган санкция - «ҳадд» билан жазоланадиган жиноятлар; 2) қайд этилган жазога («қисас, «қавад» ёки «дийа») тортишга сабаб бўладиган, лекин айрим шахсларнинг ҳуқуқларини бузадиган жиноятлар; 3) аниқ жазо чораси белгилаб қўйилмаган, «Аллоҳ ҳуқуқлари»га ҳам (диний мажбуриятларни ҳар қандай тарзда бузиш), шахсий манфаатларга ҳам дахл этиши мумкин бўлган бошқа ҳамма ҳуқуқбузарликлар («таъзир») 13 . Шуни таъкидлаш зарурки, айрим диний мажбуриятларни бажармаганлик ва ахлоқ қоидаларига риоя қилмаганлик учун уқубот (жиноят ҳуқуқи)да соф юридик жазолар назарда тутилган. Бошқача қилиб айтганда, ўз мазмунига кўра диний урф ёки ахлоқий қоида хусусиятига эга бўлган, 13 +аранг: Щасан Соди= ал-Масрафавий. Ислом жиноят-щу=у=ий нормалари =ылланилишининг ижтимоий хавфсизлик ва бар=арорликка таъсири // «Аш-Шариъа ва-л-=онун». - Сана, 1978. №1. - 35-б. (араб тилида); Абдулазиз Амир. Ислом щу=у=ида «таъзир». 4-нашр. - +ощира, 1969. - 3-7-б. (араб тилида).

www.arxiv.uz юридик санкция билан қувватланган ва давлат томонидан ҳимоя қилинадиган нормалар баъзан ҳуқуқий нормалар сифатида амал қилади. Масалан, ислом ҳуқуқига кўра, мазмунан ахлоқий нормаларни бузиш билан боғлиқ ҳар қандай «гуноҳ» ислом суди томонидан жазоланиши мумкин. Шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, ислом суд-процессуал ҳуқуқида мавжуд айрим нормаларга мувофиқ судья (қози) лавозимини фақат ўз шахсий ҳаётида диний ва ахлоқий қоидаларга қатъий риоя қилувчи мусулмонлар эгаллаши белгилаб қўйилган. Амалда қози лавозимини ўз обрўсига доғ туширмаган, идрокли ва шариатни етарлича биладиган, яққол кўриниб турган жисмоний нуқсони бўлмаган соғлом ҳар бир мусулмон эгаллаши мумкин бўлган. «Тўғри йўлдан борувчи» тўрт халифа ҳукмронлиги даврида қозиларга одатда оилавий-фуқаролик ҳуқуқий хусусиятига эга бўлган ишларни кўриб чиқиб ҳал қилиш ҳуқуқи берилган. Баъзан улар амалдорларнинг ўзбошимчалиги устидан берилган шикоятларни ҳам кўриб чиққанлар. Бироқ вақт ўтиши билан қозиларнинг фаолият доираси кенгайиб борган: уларга қарз мажбуриятларини бажаришни талаб қилиш, васиятномаларни бажариш, етимлар мол-мулкини ва тўлиқ муомала лаёқатига эга бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, вақф мулкларини назорат қилиш, етимларга никоҳ тузишга рухсат бериш ва ҳатто жиноятчиларни ва ўз диний мажбуриятларини бажармаётган шахсларни жазолаш ҳам топширилган» 14 . Ислом суд-процессуал ҳуқуқи Аллоҳ номи билан қасам ичишга алоҳида эътибор беради. Зотан, жавобгар бундай қасам ичиш орқали ўзининг айбсизлигини исботлаши мумкин. Бунда мазкур ҳимоя усулининг таъсирчанлиги ва унинг суд томонидан тан олиниши мусулмоннинг диний виждони билан боғланади. Зеро, ҳақиқий мусулмон виждони Аллоҳ унга у дунёда тайинлаши мумкин бўлган жазо таҳдиди билан ёлғон гапириш имконини бермайди. Айрим ҳолларда Аллоҳ номи билан қасам ичишгина ислом ҳуқуқида муайян ҳуқуқий оқибатларга сабаб бўладиган юридик факт ҳисобланади (масалан, эр ўз хотинини бевафоликда айблаганда). Исломда ҳуқуқий, ахлоқий ва диний хулқ-атвор қоидаларининг ўзаро алоқасини сўзнинг ўз маъносидаги ислом ҳуқуқи нормаларининг хусусияти, уларнинг мажбурийлик асослари ва уларни бажармаслик оқибатларининг таҳлилида ҳам кузатиш мумкин. Масалан, ҳозирги фақиҳлар орасида кенг 14 +аранг: Неклесса Г.Г., Эргашев К. // Маяк Востока. 1999. №1-2. - 15-б.

www.arxiv.uz тарқалган ёндашувга мувофиқ, шариат юридик қоидаларининг мажбурийлиги замирида Аллоҳга эътиқод ва «мусулмонга хос бўлган хулқ- атвор» талаблари ётади 15 . Бизнингча, ислом ҳуқуқининг ислом дини ва ахлоқи билан узвий алоқасини кўрсатишнинг ўзи ислом ҳуқуқи моҳиятини тўлиқ ёритиш имконини бермайди. Аввало, уни юридик маънодаги ҳуқуқ сифатида тавсифлаш, унинг давлат билан ўзаро нисбатини кўриб чиқиш, у ҳуқуқ алоҳида ижтимоий-норматив тартибга солиш воситаси сифатида жавоб бериши лозим бўлган барча талабларга жавоб бериш-бермаслигини аниқлаш зарур. Шусиз мусулмон мамлакатларидаги жамиятнинг ҳуқуқий устқурмасида ислом ҳуқуқининг ўрнини тушуниб етиш мумкин эмас. Ислом ҳуқуқига фақат диний ҳодиса сифатида ёндашиш ислом юридик нормалари диний ва ахлоқий нормалар билан узвий боғлиқлигига қарамай, амалда нормаларнинг мазкур тоифалари ўртасида жиддий фарқлар ҳам мавжудлигини ҳисобга олмайди. Эътиқод ва давлат, дин ва ҳуқуқ - бир-биридан анча фарқ қиладиган норматив тизимлар бўлиб, улар ўртасида фарқ исломда дарҳол юзага келмаган. Шу нарса диққатга сазоворки, исломда ҳуқуқ нормалари алоҳида тармоқларга ажралиши ислом мафкурасининг нисбатан мустақил йўналишлари сифатидаги ҳуқуқшунослик (фиқҳ) ва илоҳиёт илми (калом)нинг вужудга келиш тарихида ўз аксини топган. Айрим мутахассислар ислом дини тараққиётининг дастлабки босқичида калом ва ҳуқуқшунослик фиқҳ доирасида узвий боғлангани ва уларнинг ўртасида аниқ фарқ мавжуд бўлмаганини таъкидлайдилар 16 . Бу хулоса шу билан тасдиқланадики, ўша даврда шариатга дарҳол юридик йўл билан мустаҳкамлаб қўйилмаган у ёки бу муносабатлар, қилмишлар ва фактларни умумий диний баҳолаш кўпроқ хос бўлган. Х асрдагина ислом илоҳиёт илми сўзнинг кенг маъносидаги ҳуқуқшунослик (фиқҳ)дан ажралиб чиқди. Бироқ фиқҳ негизида вужудга келган илоҳиёт илми (калом) шундан кейин ҳам ҳуқуқий таълимот билан узвий боғлиқ бўлиб қолади. Таниқли шарқшунос олим Л.С.Васильев: «Илоҳиёт ҳуқуқшуносликдан ажралиб чиққанига қарамай, улар ўртасида узвий алоқа мавжуд бўлган, ҳуқуқ ўзининг диний хусусиятини ҳеч қачон йўқотмаган ва доим дин билан тартибга солиб турилган», деб таъкидлагани бежиз эмас 17 . 15 +аранг: Мущаммад Юсуф Мусо. Ал-ислом ва щожат ал-инсон илайщ. - +ощира, 1961 (араб тилида). - 189-б. 16 +аранг: Васильев Л.С. История религий Востока (религиозно-культурные традиции и общество). - Москва: «Наука», 1983. – С.130.

www.arxiv.uz Бизнинг назаримизда, ислом таълимоти ва амалиётининг деярли барча муҳим масалалари назарий фан ҳисобланган илоҳиёт (калом) нуқтаи назаридан ҳам, «амалий» фан сифатида қараладиган ҳуқуқшунослик (фиқҳ) нуқтаи назаридан ҳам комплекс ишлаб чиқилгани тасодифий ҳол эмас. Шуни таъкидлаш зарурки, ислом ҳуқуқи назарияси унинг нормаларини уларнинг ислом манфаатлари билан белгиланганлик даражасига қараб фарқлайди. Ислом ҳуқуқи билан ҳимоя қилинадиган барча ҳуқуқлар ва манфаатларни икки асосий гуруҳга - «Аллоҳ ҳуқуқлари» ва «шахс ҳуқуқлари»га ажратиш қабул қилинган. Улар билан бир қаторда баъзан учинчи гуруҳ - бир вақтнинг ўзида ҳам Аллоҳга, ҳам айрим шахсларга тегишли бўлган ҳуқуқларни муҳофаза қилувчи нормалар фарқланади. Бошқача қилиб айтганда, ислом ҳуқуқининг ҳар хил нормалари унинг диний асосларига тенг даражада боғланмаган 18 . Суд ихтиёрига кўра жазоланувчи ҳуқуқбузарликлар орасида нафақат диний мажбуриятларни адо этмаслик, балки амалда жамиятга жиддий хавф туғдирувчи жосуслик, давлат мулкини талон-торож қилиш каби жиноятлар ҳам «Аллоҳ ҳуқуқлари»га тажовуз қилувчи амаллар ҳисобланади. Ислом ҳуқуқи норматив мазмунининг таҳлили барча юридик нормалар диний ақида ёки соф диний норматив қоидалар тизими сифатидаги исломга тенг даражада асосланмаслигини кўрсатади. Куръон ва Суннага ҳавола билан белгилаб қўйилган оз сонли муайян хулқ-атвор қоидаларигина дин билан чамбарчас боғлиқ. Бундай қоидалар қаторига, масалан, никоҳ-оила муносабатларининг айрим жиҳатларини ёки ворислик масалаларини тартибга солувчи нормалар киради. Улар ислом ҳуқуқининг бошқа нормаларидан шу билан фарқ қиладики, моҳият эътибори билан, мустаҳкамлаб қўйилган хулқ-атвор андозаларига кўра тегишли диний норматив қоидалар ва (айрим ҳолларда) исломда фарз деб эълон қилинган ахлоқий талабларга мос келади. Маълумки, шариат асосан мусулмонлар ўз диний мажбуриятларини адо этишига ва диний тақиқларга риоя қилишига қаттиқ талаблар қўяди, дунёвий ишларга нисбатан эса бошқача ёндашади. Бу ерда шариатнинг инсонга оғир мажбуриятлар юкламаслик, унинг эркинлигини ҳаддан ташқари 17 Васильев Л.С. Ислам как религиозная доктрина // Журнал «Азия и Африка сегодня». 1977. №7. – С.59. 18 +аранг: Мущаммад Салом Мазкур. Ал-мадщал ли-л-фи=щ ал-исломий. Тарихущ у ва масадирущ у ва назарийатуху-л-амма. - +ощира, 1969 (араб тилида). - 58-б.

www.arxiv.uz чеклаб қўймасликка уриниши кўзга ташланади. Буни Куръоннинг қуйидаги оятларидан келиб чиқадиган қоидалари ҳам тасдиқлайди: «Эй, иймон келирганлар, тақволи бўлишларингиз учун сизлардан олдинги (уммат)ларга фарз қилингани каби сизларга ҳам рўза тутиш фарз қилинди, ... Бас, сизлардан ким бу ойда ҳозир бўлса, рўзасини тутсин. Кимки бемор ёки сафарда бўлса, (тута олмаган кунлар) саноғи бошқа кунлардандир. Аллоҳ сизларга енгилликни истайди, оғирликни хоҳламайди ... ». (Куръони карим, «Бақара» сураси, 183-185-оятлар). «...Сизларни (шу дин учун) У танлади ва динда сизларга бирор ҳараж (қийинчилик) қилмади ...». (Куръони карим, «Ҳаж» сураси, 78-оятдан). Ислом ҳуқуқшунослиги қоидаларидан бири икки норма тўқнашган ҳолда, қўлланилиши камроқ куч-ғайрат талаб қиладиган норма устун қўйилишини назарда тутиши бежиз эмас. Инсонга танлаш эркинлигини берувчи мазкур ёндашув, агар Куръон ва Суннада бошқа қоида назарда тутилган бўлмаса, амаллар, сўзлар ва нарсаларни баҳолаш мезони ижозат ҳисобланади, деган машҳур ислом ҳуқуқий аксиомаси билан ҳам мустаҳкамланган. Шахс ҳуқуқи ҳақида ғамхўрлик қилиш билан бир вақтда, шариат ундан бошқа одамлар ва умум манфаатларига зид равишда фойдаланилмаслигини кузатиб боради. Бировга зиён етказмасликка ҳаракат қилиш - шариатнинг асосий негизларидан бири. У мусулмонларнинг Муқаддас китоби аниқ таърифлаб берган адолат ғояси билан узвий боғлиқ: «...айтинг: «Мен Аллоҳ нозил қилган Китобга иймон келтирдим ва сизларнинг ўртангизда адолатли бўлишга буюрилдим. ...». (Куръони карим, «Шўро» сураси, 15-оят). «Биз Ўз пайғамбарларимизни ҳужжат (мўъжиза)лар билан юбордик ва улар билан бирга Китоб ҳамда одамлар адолатни барпо қилишлари учун мезон (тарози) туширдик. ...». (Куръони карим, «Ҳадид» сураси, 25-оятдан). Куръон ва Суннада ҳар хил шаклларда қайд этилган тенглик ғояси замирида ҳам адолат тамойили ётади. Масалан, ҳадислардан бирида: «Одамлар тароқ тишлари каби тенгдирлар», дейилган.

www.arxiv.uz Шариатнинг универсаллиги, унда диний-ахлоқий ва ҳуқуқий асосларнинг муштараклиги унинг у ёки бу қилмишни баҳолашида айниқса ёрқин намоён бўлади. Шариат икки ёндашувга йўл қўяди: улардан бири одамнинг ниятини, иккинчиси - амалдаги хулқ-атворини асос қилиб олади. Муфти ва қози вазифаларидаги фарқлардан бири анъанавий тарзда ана шу тафовутга асосланган: - муфти муайян ишни кўриб чиқишда асосан диний қонун-қоидалар нуқтаи назаридан фикр юритган; - қози соф ҳуқуқий жиҳатларни ҳисобга олган. Шу боис улар айни бир қилмишга берган баҳо мос келмаслиги мумкин бўлган, лекин уларнинг иккаласи ҳам ҳақиқий деб тан олинган. Шариат ўз қоидаларига риоя этилишининг кафолати бўлиб диний қоидалар ҳам, «дунёвий», ҳуқуқий жавобгарлик ҳам хизмат қилишидан келиб чиқиши бежиз эмас. Шариатнинг юқорида зикр этилган мақсадлари ва мўлжаллари дин, ахлоқ ва ҳуқуқ ўртасида ётади. Улар шариат нафақат диний ҳодиса, балки дунёвий муаммоларни, одамлар ҳаётини қамраб олувчи анча мослашувчан тизим эканлигидан ҳам далолат беради. Соф дунёвий масалаларни ечишда бу асосий негизлар ҳуқуқий тамойиллар билан ўзаро таъсирга киришиши табиий бир ҳолдир. Бу негизлар ва тамойилларни таҳлил қилиш шариат билан ислом ҳуқуқининг ўзаро нисбати табиатини тўғри аниқлаш учун жуда муҳимдир. Бизнинг назаримизда, ислом ҳуқуқини шариатга боғлаш, уни диний асослаш мусулмонлар кўз ўнгида ислом ҳуқуқининг нуфузини янада оширади. Улар ислом ҳуқуқида Илоҳий нур аксини ва ўз дини қоидаларининг тажассумини кўрадилар. Агар ислом ҳуқуқшунослиги шу хусусиятларга эга бўлмаганида, у ислом жамиятида қаттиқ ижтимоий-диний назорат шароитида амал қила олмаган бўларди. Куръонга кўра, одам ҳаёти Аллоҳнинг муттасил назорати остида бўлади, у инсоннинг ҳар бир амалини диний қоидалар (нормалар)га мувофиқлик нуқтаи назаридан баҳолайди. Куръонда Аллоҳ одамлар қилаётган ҳамма ишларни кўриб туриши («Бақара» сураси, 33-оят), Аллоҳга на Ердаги ва на Кўкдаги бирон нарса махфий эмаслиги («Оли Имрон» сураси, 5-оят; «Юнус» сураси, 61-оят) қайта-қайта таъкидланган. Белгиланган хулқ-атвор қоидаларини бузиш учун жавобгарлик ҳақида Куръонда шундай дейилган: «...Аллоҳдан қўрқингиз ва билингизки, сизлар, албатта, Унинг ҳузурига (қиёматда) тўпланурсизлар» («Бақара» сураси, 203- оятдан).

www.arxiv.uz Бошқа ҳуқуқий тизимларда бўлганидек, ислом ҳуқуқида ҳам ҳуқуқнинг уч асосий унсури - нормалар, ҳуқуқий онг ва хулқ-атворнинг ўзига хос уйғунлиги кузатилади. Ислом ҳуқуқшунослигида бу унсурлар айниқса бир- бирига яқинлиги билан ажралиб туради, чунки диндорлар ҳуқуқ нормасини мақбул ва одилона амаллар ва нарсалар ҳақидаги ўз тасаввурларининг инъикоси сифатида қабул қиладилар. Улар ўз хулқ-атворини мазкур қоидага бўйсундиришга тайёрлиги ана шу ҳолат билан белгиланади. Бизнинг назаримизда, бу уч унсур орасида асосий ўринни айнан ҳуқуқий онг эгаллайди: унинг олий даражаси бўлган ислом ҳуқуқий таълимоти нафақат ҳуқуқнинг бош манбаи бўлиб хизмат қилади, балки унинг асосий оммавий онгга мослигини ҳам таъминлайди. Кўпгина таниқли олимлар шариатга мусулмонлар хулқ-атвор қоидаларининг манбаи, мусулмонча турмуш тарзи ҳақидаги умумий таълимот сифатида ёндашадилар. Ушбу ёндашув шариат ўз ҳолича ҳар қандай саволга жавоб бермаслигини, лекин бундай жавобни топишга имконият яратишини англатади. Шу боис шариат кенг қамровли ижтимоий- норматив тартибга солиш тизими сифатидаги ислом ҳуқуқи билан бир деб тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, ислом динига эътиқод қилинадиган ва мусулмонлар яшайдиган жойда шариат ҳам амал қилади. Шу маънода у мусулмонларни бирлаштирувчи омил, барча учун ўзгармас мўлжал ва ҳатто цивилизация сифатидаги исломнинг мустаҳкамлиги кафили вазифасини бажаради. Лекин шариат умуман ҳаракатсиз ва ҳаётдан узоқлашиб кетган деб ҳатто тахмин қилиш ҳам ярамайди. Аксинча, у ўз умумий асослари ва тамойилларидан фойдаланишда ранг-баранглик ва ижодкорликка йўл қўйгани ва ҳатто буни назарда тутгани учун ҳам барқарордир. Фикрлар ранг-баранглиги, одамлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга нисбатан ёндашувларнинг ҳар хиллиги - шариатнинг умумий асослари ва тамойилларини ҳар хил талқин қилувчи, «фиқҳ илдизлари»нинг ўз концепцияларини ишлаб чиққан ислом тафаккурининг турли оқимлари ва йўналишларини, ислом ҳуқуқшунослигининг ҳар хил ёндашувларини ўз ичига олган шариатнинг асосий ғояларидан биридир. Айни вақтда, шариатнинг мустаҳкамлиги унинг мослашувчанлиги билан ҳам белгиланади. Бу мослашувчанлик замирида шариатнинг умумий мақсадлари ва тамойиллари доирасида муайян ҳукмлар, қарорлар ва ечимларни ўзгартириш ва оқилона ривожлантириш ғояси ётади. Бугунги кунда бир неча аср орқага қайтиш, мусулмонларни ташқи дунёдан ажратиб қўйиш, уларни ҳозирги замон маданияти ютуқларидан

www.arxiv.uz фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум қилишга уринишлар муваффақият келтириши мушкул. Ўз-ўзидан равшанки, ҳар қандай янгиликларни шариат ёрдамида оқлаш, мусулмонларни ўз анъаналаридан воз кечишга мажбур қилишга уринишлар ҳам яхшиликка олиб келмайди. Энг маъқул йўл - реал борлиқ, фаол ўзгараётган турмуш тарзига мос равишда шариатнинг ижобий имкониятларидан оқилона фойдаланиш, шу асосда шариат билан шаклланишига у анча салмоқли ҳисса қўшган умуминсоний қадриятлар ўртасида муштарак жиҳатларни топишдир. 3.3. Шариат, фиқҳ ва ислом ҳуқуқи Шариат (араб. - остона ва сув ичиш жойи; йўл; мусулмончиликда «шариат» қонунчилик маъносида ишлатилади) - энг аввало Куръон ва Суннада мустаҳкамлаб қўйилган, мусулмонларнинг эътиқодини белгилайдиган, уларнинг маънавий қадриятлари ва диний виждонини шакллантирадиган, шунингдек уларнинг хулқ-атворини тартибга солувчи муайян нормалар манбаи сифатида амал қиладиган қоидалар мажмуидир. Ислом анъанаси шариат тушунчасини аввало унинг Куръонда (асосан Маккада нозил бўлган сураларда) Аллоҳ кўрсатган, маънавий баркамоллик, дунёвий барқарорликка олиб борадиган тўғри йўлни ифодалаш учун қўлланилиши билан боғлаган: «Сўнгра (эй, Муҳаммад,) Биз Сизни (диний) ишдан иборат шариат узра (барқарор) қилдик. Бас, Сиз ўшанга эргашинг ва билмайдиган кимсаларнинг ҳавойи (фикр)ларига эргашманг!» (Куръони карим, «Жосия» сураси, 18-оят). Бу тушунчанинг умумий маъноси у Куръонда «қонунлаштириш», бирон-бир амални мажбурий деб белгилаш маъноларида кўп ишлатилган «ШР» илдизидан келиб чиққанлиги билан ҳам белгиланади: «(Эй, иймон келтирганлар, Аллоҳ) сизлар учун дин бўйича Нуҳга буюрган нарсани ва Биз сизга (Муҳаммадга) ваҳий қилган нарсани, (шунингдек,) Биз Иброҳим, Мусо ва Исога буюрган нарсани - шариат қилди: «Динни барпо қилинглар ва унда фирқа-фирқага бўлинмангизлар! ...» (Куръони карим, «Шўро» сураси, 13-оятдан). Шуни таъкидлаш зарурки, ислом мафкурасида «аш-шариа» атамаси ва унинг синонимлари - аш-шар, аш-ширъа ва ат-ташри - ислом ёки исломия атамалари билан уйғунликда умумий маънода ҳар бир мусулмон амал

www.arxiv.uz қилиши лозим бўлган қоидаларга, шунингдек Аллоҳ томонидан белгиланган мўмин одамнинг хулқ-атвори ва фикрлаш тарзини баҳолаш мезонларига нисбатан қўлланилади. Шу сабабли шариат баъзан оммавий онгда умуман мусулмонча турмуш тарзи, ҳар хил нормаларни, чунончи: - диний; - ахлоқий; - юридик; - маиший нормалар; - шунингдек одатларни ўз ичига олган хулқ-атвор қоидалари мажмуи сифатида тушунилади. Шу кенг маънода шариат кўпинча «диний қонун» деб аталади. Бунда «қонун» атамаси юридик маънода эмас, балки умумижтимоий маънода қўлланилади. «Шариат қонунлари» ибораси ҳам ана шундай маънога эга. Ислом ҳуқуқий таълимоти ислом ва шариатга ягона қонунчилик вазифаси юклатилишини талаб қилади. Мусулмонлар учун ҳуқуқ диндан холи бўлиши мумкин эмас. Ислом таълимотига кўра, одамлар қонунлар яратмайди, балки Аллоҳнинг қонунларини амалда қўллайди. Шариат - Аллоҳ жорий этган ва одамларга Муҳаммад пайғамбар (САВ) орқали маълум қилган, риоя этилиши мажбурий бўлган амалий ҳукмлар мажмуаси. Бундан хулоса шуки, Илоҳий каломни ўзида мужассамлаштирган Куръон ва Пайғамбар Суннаси шариат манбалари ҳисобланади (Аллоҳ ҳукми эмас, балки Пайғамбарнинг шахсий фикри ифодаланган ҳадислар шариатга кирмайди). Лекин шариат атамасига берилган мазкур умумий таъриф ислом тафаккурининг турли йўналишлари томонидан ҳар хил талқин қилинади, улар бу таърифга ҳар хил, баъзан бир-бирига зид маъно юклайди. Масалан, уларнинг айримлари (аввало, зоҳирийлар) шариат деганда Куръон ва Суннанинг маъноси аниқ кўриниб турган ва муайян хулқ-атвор меъёрларига ишора қилувчи қоидаларинигина тушунганлар (қатъият ад-далола). Зоҳирийлар фикрига мутлақо зид бўлган ёндашувга кўра, шариат нафақат кўрсатилган қоидаларни, балки ҳуқуқшунослар Куръон ва Суннанинг ҳар хил тушуниладиган қоидаларини талқин қилиш йўли билан таърифлаган ёки улар соф оқилона усуллар (ижтиҳод) ёрдамида амалга киритган, юқорида зикр этилган атамаларда фойдаланишга ижозат берилган нормаларни ҳам ўз ичига олади.

www.arxiv.uz Шариатнинг мазкур талқини Куръон ва Сунна ҳар қандай саволларга бевосита ёки билвосита жавоб беради, деган ёндашувдан келиб чиққан. Айни вақтда, шариатнинг айрим мазҳаблари вакиллари (масалан, шиа мазҳаблари) фикрига кўра, шариат деганда фақат мусулмонларнинг ташқи хулқ-атворини тартибга соладиган, уларнинг ички ахлоқи ва диний виждони масалаларига тегишли бўлмаган қоидалар тушунилади. Шунга қарамай, Куръон ва Сунна қоидаларида мужассамлашган шариатда барча хулқ-атвор қоидалари ва ўзини қандай тутиш юзасидан тавсиялар мавжуд эмас, деган ёндашув уламолар (олимлар) орасида кенг тарқалган. Куръон ва Суннада назарда тутилган хулқ-атвор қоидалари абадий бўлиб, ҳар қандай шароитга мос келади, чунки улар мусулмонларнинг доимий, ўзгармас манфаатлари ва эҳтиёжларини акс эттиради. Куръон ва Суннада мусулмонлар томонидан диний мажбуриятларни адо этиш (ибодат) масалаларини тартибга солувчи қоидалар мавжуд. Лекин Куръон ва Суннада мусулмонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни белгиловчи муайян ва аниқ хулқ-атвор қоидалари кўп эмас (муамалат). Бу ҳолат шу билан изоҳланадики, одамлар ҳаётида юз бериши мумкин бўлган барча ҳуқуқий муносабатларни олдиндан кўра билиш, Куръон ва Суннада уларни тўлиқ назарда тутиш мумкин эмас. Шу боис мазкур масалалар доираси бўйича шариат асосан ҳар хил талқин қилиш мумкин бўлган қоидаларни (занният ад-далола), шунингдек умумий мўлжаллар ва тамойилларни (ал-қавоид ал-омма) белгилаганки, уларни талқин қилиш ва оқилона тушуниб етиш ҳар бир муайян вазиятда масаланинг ечимини топиш имконини беради. Ҳуқуқшунослар бу ўзгармас қоидалар ва тамойиллардан фойдаланиб, ижтиҳод ёрдамида ҳар қандай шароитда мусулмонларнинг эҳтиёжларини қондирувчи ва айни вақтда шариатнинг умумий мақсадларига мос келувчи муайян хулқ-атвор қоидаларини амалга киритишлари, шунингдек, зарур ҳолда, бу қоидаларни янги қоидалар билан алмаштиришлари мумкин. Мазкур ёндашувга кўра шариат маъноси аниқ-равшан бўлган қоидаларни ҳам, Куръон ва Суннанинг умумий мўлжал берувчи қоидаларини ҳам ўз ичига олади. Айни вақтда, шариат мазмуни ибодат ва муамалатга тегишли амалий ҳукмлар ва хулқ-атвор қоидалари билангина чекланмайди. Унинг таркибига Куръон ва Суннанинг диний ақидалар (ал-ақоид) ва ахлоқ (ал-ахлоқ)га доир қоидалари ҳам киради.

www.arxiv.uz Маълумки, шариат мусулмонларга дунёвий ҳаёт кечирадиган одамлар сифатида қарайди, шунингдек мусулмонлар жамоасида яшайдиган номусулмонларнинг ҳаётини ҳам муайян даражада тартибга солади. Шу боис шариат мақсадлари ва мўлжаллари орасида диний-ахлоқий мезонлар инсон хулқ-атворини белгиловчи «дунёвий» манфаатлар билан чатишиб кетган қоидаларга ҳам дуч келиш мумкин. Айрим атоқли ислом уламоларининг фикрига кўра, шариат инсон манфаатларига хизмат қилиши ва унинг дунёвий эҳтиёжларини қондириши лозим. Бу дунёвий эҳтиёжларнинг айримлари ҳаётий зарур ҳисобланади, айримлари унинг тирикчилигини енгиллаштиради, айримлари эса ортиқча ҳисобланиши мумкин. Мусулмонлар жамоасида амал қиладиган ҳар қандай қоида шариатнинг беш асосий қадриятидан бири - дин, ҳаёт, ақл, наслни давом эттириш ёки мулкни ҳимоя қилишни назарда тутади. Кўриб турганимиздек, бу қадриятларнинг фақат биринчиси шариатнинг илоҳий табиатини акс эттиради, қолган қадриятлар эса унинг дунёвий йўналишига кўпроқ урғу беради. Шариатга Куръон ва Сунна қоидалари мажмуи сифатида ёндашсак, унда ҳуқуқий хусусиятга эга бўлган қоидалар (аввало, никоҳ ва оила муносабатлари, ворислик масалалари бўйича) унча кўп эмаслигини кўрамиз. Ушбу доирадан ташқарида шариат эҳтимол тутилган ҳуқуқ манбаи сифатидагина амал қилиши мумкин. Бу имконият Куръоннинг айрим оятлари ёки ҳадисларини ҳуқуқий шарҳлаш орқали рўёбга чиқарилади. Шариатнинг бундай шарҳловчиси вазифасини ислом ҳуқуқий таълимоти - фиқҳ бажаради. Маълумки, ислом шаклланиши ва ривожланишининг дастлабки даврида фиқҳ деганда баъзан янги диннинг барча қоидалари мажмуини ўзлаштириш, мусулмонлар ҳаётининг барча томонларини, уларнинг фикри ва хулқ-атворини тартибга солувчи диний қоидалар мажмуини билиш тушунилган. Шу маънода фиқҳ предмети шариат мазмунига мос келган 19 . Тарихий манбаларда кўрсатилишича, ислом ҳуқуқи асосчиларидан бири Абу Ҳанифа (699-767) «фиқҳ» деганда мусулмонлар томонидан уларга диндор сифатида юклатилган барча мажбуриятларнинг адо этилишини ва уларга Аллоҳ таоло берган, шариатда, шу жумладан ақоид ва ахлоқда ўз ифодасини топган ҳуқуқлардан фойдаланилишини назарда тутган 20 . Бу ёндашув ислом ҳуқуқи шаклланишининг дастлабки босқичига, шариат ва фиқҳ махсус юридик категориялар сифатида ҳали амал қилмаган 19 +аранг: Аввад Али ва Мущаммад ал-Фарр. Тарих ат-ташри ал-исломий. - 1982 (араб тилида). - 16-б. 20 +аранг: Ващба аз-Зущайлий. Ал-фи=щ ал-исломий ва адиллотущ. 1- =исм. - Дамаш=, 1984 (араб тилида). - 15-б.

www.arxiv.uz даврга (тахминан VIII аср ўрталаридан бошлаб) хос бўлган. Лекин ислом ҳуқуқий таълимотини ишлаб чиқиш жараёнида шариат ва фиқҳ фарқлана бошланди. Фиқҳ («чуқур тушуниш, билиш») - мусулмонларнинг хулқ-атвор қоидалари тўғрисидаги ислом доктринаси (ҳуқуқшунослик), ислом ижтимоий меъёрлари мажмуаси (кенг маънодаги мусулмон ҳуқуқи). Иккала маънодаги фиқҳ ислом дини вужудга келиб, мусулмон давлати қарор топиши билан дарҳол таркиб топган эмас. VIII асрнинг биринчи ярмигача умуман халифаликнинг ижтимоий (шу жумладан юридик) меъёрлари тизими ислом қоидалари билан белгиланмаган, балки асосан исломдан аввал мавжуд бўлган ва янги тарихий шароитда амал қилиб турган нормалардан иборат бўлган. Араблар босиб олган ҳудудларда аввалги юридик норма ва урф-одатлар янги дин ақидаларига зид бўлмаса, улар ҳам жиддий ўзгаришларсиз сақланиб қолаверган, чунки аввал бошда ислом ўзининг ҳуқуқий масалаларига унчалик эътибор билан қарамаган. Шу даврда халифаликнинг ҳуқуқий тизими Рум (Византия), сосонийлар, талмудчилар ва шарқий христианлар ҳуқуқининг айрим унсурларини ҳамда кўпгина маҳаллий урф одатларини қабул қилди, уларнинг кўплари кейинчалик исломники қилиб олинди ва фиқҳга киритилди. Шундай қилиб, фиқҳнинг шакллинишини икки омил: 1) амал қилиб турган ҳуқуқ ва бошқа ижтимоий нормаларни диний ақидаларга мослаштириш зарурлиги; 2) илк мулдорлар жамиятининг эндигина вужудга келаётган муносабатларини моҳият эътибори билан исломнинг диний-ахлоқий таълимотига асосланган қоидалар негизида тартибга солиш эҳтиёжлари белгилаб берди. Шуни таъкидлаш зарурки, фиқҳнинг қарор топиши Муҳаммад пайғамбар (САВ) ҳадислари ва чорёрларнинг айтган гапларини ёзиб олиш билан бирга давом этди. Шу сабабли фиқҳга оид дастлабки асарлар, масалан, Зайд ибн ал-Ҳасаннинг «Мажмуа», Молик ибн Анаснинг «ал-Муввато», Аҳмад ибн Ҳанбалнинг «ал-Муснад» асарлари 21 , аслида, ҳуқуқий мавзудаги тадқиқотлар эмас, балки муайян мавзуда танлаб олинган ҳадислардан иборат. Ҳадисларнинг бир тизимга солиниши Куръон ва Суннани оқилона талқин этиш орқали ҳал қилинадиган масалаларни белгилаб олиш ва шу тариқа фиқҳни мустақил фан сифатида шакллантириш имконини берди. 21 +аранг: Ат-Табарий. Тарих. - Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at - Jabari cumn aliis ed . M . J . de Goeje , Series I . Jugduni Batavorum , 1879-1901. - P . 444-487.

www.arxiv.uz VIII аср - IX асрнинг биринчи ярмида фиқҳ - ҳуқуқшуносликда ўз тушунчалари вужудга келди, ўзига хос тил ва услуб шаклланди. Унда 632 йил Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) вафотидан сўнг асл маънода қонунлар яратиш фаолияти тўхтади, деган фикрга келинди. Куръон ва Сунна ҳуқуқий ечимларнинг асосий манбалари бўлиб қолди. Фақиҳлар мусулмон жамоасининг якдил фикри (ижмоъ)ни чорёрларнинг ягона фикри деб ҳисоблаб, уларни ҳам мустақил манба сифатида тан олар эдилар. Атоқли ислом ҳуқуқшунослари Куръон ва Сунна фақиҳларни қизиқтирган ҳар қандай саволга жавобларни ўз ичига олади, деган хулосага келдилар 22 . Шу сабабли уларда мусулмонлар амал қилиши лозим бўлган аниқ хулқ-атвор қоидалари хусусида бир хил ечим, кўрсатма бўлмаган тақдирда фақиҳлар мазкур манбаларни ҳуқуқий нуқтаи назардан талқин қилишга, улардаги умумий йўл-йўриқларни амалий меъёрлар ва ҳуқуқий ҳолатлар шароитига мослаштиришга алоҳида эътибор бердилар. Аста-секин асосий манбаларда бевосита кўзда тутилган ҳолатлар бўйича улардан ҳуқуқий хулосалар «чиқариб олиш» (ал-истинбот) усуллари қарор топди. Мазкур усуллар, шунингдек асосий манбаларда умумий мажозий шаклда баён этилган йўл-йўриқлардан олинган хулосалар (заннийат ад-далолат) ижтиҳодга асос қилиб олинди. Фақиҳлар буни Куръон ва Суннада бевосита шаклда тилга олинмаган (қатъийат ад-далола) ёки чорёрларнинг якдил фикрида акс этмаган масалалар юзасидан ечимлар топишнинг оқилона йўли деб тушуна бошладилар. Жумладан, шу дамгача маълум бўлмаган ечимлардан хулоса чиқариш йўли билан ўхшашлик асосида янги меъёрларни шакллантиришнинг қатъий шартлари белгиланди. Киёс тушунчасининг пайдо бўлиши, Куръон, Сунна, ижмоъ билан бир қаторда қиёсни ижтиҳоднинг асосий шакли ва фиқҳнинг манбаи деб тан олиниши билан фиқҳда алоҳида йўналиш - фиқҳ усули (усул ал-фиқҳ)га асос солинди. Бу усул фиқҳ манбалари, уларни талқин қилишдаги ҳамда аниқ ҳуқуқий масалаларни ҳал этиш учун уларни татбиқ қилишдаги услублари билан шуғулланади. Шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, фиқҳ-ҳуқуқшуносликнинг ривожланишида аш-Шофиъий (820 й. в.э.)нинг хизмати катта. У ўзининг «Рисола» асарида фиқҳнинг асосий тоифаларини биринчи марта аниқ таърифлаб берди. 22 +аранг: Ислам: Энциклопедический словарь. - Москва: «Наука», 1991. – С.255.

www.arxiv.uz Тахминан Х асрда фиқҳ-ҳуқуқшунослик диний илмлар сирасига кирувчи мустақил фан сифатида узил-кесил таркиб топди. Бироқ, у назарий илоҳиёт (калом илми)дан расман ажралиб чиққан бўлишига ва анъанавий фақиҳлар мутакаллимларга душманлик муносабатида эканига қарамай, фиқҳ- ҳуқуқшунослик билан калом илми ўртасида узвий алоқа сақланиб қолди. Калом илмининг кўпгина қоидалари фиқҳ-ҳуқуқшунослик доирасида ҳуқуқий масалаларни ҳал қилиш учун ғоявий асос бўлиб хизмат қилар эди. Улар кўп жиҳатдан бир-бирини тўлдириб, диний ҳақиқат ва турмуш тарзи (шариат) тўғрисидаги ягона ислом таълимотининг турли соҳаларини ишлаб чиқарди. Бора-бора фиқҳ-ҳуқуқшуносликни илм ал-фуруъ - шариатнинг аниқ манбалар асосида таърифланган (яъни Куръон ёки Суннанинг айрим қоидаларига асосланган ва ижмоъда тасдиқланган ёхуд ижтиҳод ёрдамида баён этилган) «амалий» меъёрлари тўғрисидаги фан сифатида тушуниш умумий эътироф этилди. Фиқҳ-ҳуқуқшунослик фани меъёрларнинг икки тоифасини: 1) мусулмонларнинг Аллоҳ билан муносабатини - ибодат қилиш ва диний мажбуриятларни адо этиш қоидалари (ибадат); 2) одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни, шунингдек мусулмон ҳокимияти (давлати)нинг ўз фуқаролари, бошқа динлар ва давлатлар билан муносабатлари (муамалат)ни белгиловчи, тартибга солувчи нормаларни ўз ичига олди. Фақиҳларнинг асосий куч-ғайрати меъёрларнинг иккинчи тоифасини ишлаб чиқишга қаратилди, уларнинг аксарияти ижтиҳод асосида амалга жорий этилди. Фиқҳ-ҳуқуқшунослик шаклланишининг илк босқичидаёқ ( VIII асрнинг иккинчи ярмида) икки мактаб юзага келган эди. Улардан бири - Ироқ мактаби «мустақил фикрлаш тарафдорлари» (асҳоб ар-раъй) мактаби деб, иккинчиси - Мадина мактабини «нақл тарафдорлари» (асҳоб ал-ҳадис) мактаби деб аталган. Улар ўртасидаги тафовут мактаблар ўз таълимотларини ривожлантирган моддий ва маданий шароит хусусиятлари ҳамда улар мерос қилиб олган ҳуқуқий анъаналар билан изоҳланади. Ироқлик ҳуқуқшунослар ижтиҳодни қиёсдангина иборат деб билмасдан, ундан кенгроқ фойдаландилар, Мадина мактаби эса, асосий эътиборни Куръон ва Суннага қаратди. Аввалига бу мактабларнинг таълимоти муайян ном билан аталмади, бироқ кейинчалик уларнинг ҳар бири ўз таълимотини ўз асосчиси номи билан атай бошлади. Чунончи, Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа (767 й. в.э.) Ироқ мактабининг асосчиси бўлган.

www.arxiv.uz IX - X асрларда фиқҳ-ҳуқуқшуносликнинг бошқа сунний тариқат (мазҳаб)лари ҳам юзага келди. Масалан, Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофиъий (820 й. в.э.) номи билан аталган шофиъийлик тариқати ижтиҳодни қиёс билан айни бир нарса деб ҳисоблаб, уни қатъият билан татбиқ этди. Кейинроқ Аҳмад ибн Ҳанбал (855 й. в.э.) асос солган ҳанбалийлик мазҳаби ҳам тан олинди. Бу тариқат Куръон ва ҳадислардан имкони борича кенг фойдаланганлиги ва ижтиҳодга ишончсизлик билан қараганлиги маълум. Фиқҳ-ҳуқуқшуносликнинг бошқа мактаблари ҳам бор эди, аммо, XIV асрга келиб, мазкур тўрт сунний мазҳаб ҳамда бир неча шиалик тариқатларигина сақланиб қолди. Фиқҳ мазҳабларидан ҳар бирининг таълимоти унинг тарафдорлари эътироф этган асарларда баён қилинган. Бу асарларнинг кўпчилиги ўрта асрларда мазҳаб асосчилари, уларнинг яқин шогирдлари ва издошлари, атоқли ҳуқуқшунослар томонидан ёзилган. Масалан, ҳанафийлик мазҳаби бўйича Абу Ҳанифанинг шогирди Муҳаммад ибн ал-Ҳасан ал-Шайбоний (805 й. в.э.)нинг олтита китоби энг мўътабар (Кутуб зоҳират ар-ривойя) ҳисобланади. Мазкур асарларнинг энг муҳим қоидаларини кейинчалик Абул Фазл ал-Марвазий ўзининг «ал-Кофи» китобида умумлаштирди, Шамсиддин ас-Сарахсий (1090 й. в.э.) бу китобни батафсил шарҳловчи «ал-Мабсут» асарини яратди. «Ал-Мабсут» ҳанафийлик мазҳабига оид энг обрўли асарлардан бири деб тан олинади. Молик ибн Анаснинг «ал-Муватто» китоби моликийлар фиқҳи бўйича етакчи манбалигича қолмоқда. Бундан ташқари, моликийлик фақиҳларининг бир неча авлоди, аввало, Абдусало Сахнун (854 й. в.э.) томонидан яратилган «ал-Мудаввана ал-кубро» асари жуда машҳур. Аҳмад ибн Ҳанбалнинг «ал-Муснад» асари ҳанбалийлар учун шундай аҳамиятга эга. Аш-Шофиъийнинг «ал-Умм» асари шофиъийлик фиқҳ-ҳуқуқшунослиги бўйича биринчи манбадир. Шиалар фиқҳига доир анчагина китоблар ҳам маълум. Умуман, фиқҳга оид асарлар орасида турли мазҳабларнинг хулосаларини таққослашга бағишланган асарлар (илм ал- хилоф) сезиларли ўрин эгаллайди. Бир мазҳаб тарафдорлари ўртасида ҳам ихтилофлар борлиги фиқҳ-ҳуқуқшуносликка хос хусусиятдир. IX аср давомида фиқҳ ривожланиши ва асосий диний ҳуқуқ мактаблари расмийлашуви билан бирга усул ал-фиқҳнинг классик концепцияси таркиб

www.arxiv.uz топди. Бу эса, ҳуқуқнинг аста-секин диний-эстетик қадриятларга ва олий мақсадларга бўйсуниши, унинг мусулмонлар зиммасига юкланган мажбуриятлар мажмуасига қўшилиши натижаси бўлди. Усул ал-фиқҳнинг классик назарияси шунга асосланадики, Куръон ва Сунна фиқҳнинг асосий манбаларидир, чунки улар аниқ-равшан хулқ-атвор қоидаларини ўз ичига олади ёки уларни илоҳий ваҳийлардан англаб олишнинг оқилона усулларини кўзда тутади. Ижмоъ учинчи манба ҳисобланади. Куръон ва Суннада аниқ жавоб берилмаган саволларни ўхшашлигига қараб ҳал этиш усули - қиёс фиқҳнинг тўртинчи манбаи деб эътироф этилади. Сунний фиқҳ-ҳуқуқшуносликда фақат ўтмишдаги йирик ҳуқуқшунослар ижтиҳод ҳуқуқига эга, деган ғоя қарор топа бошлади. Х аср ўрталарига келганда ўзининг ҳуқуққа оид қарорларини таърифлаб бериш усуллари тизимига эга бўлган янги мазҳаблар юзага келиши мумкин эмас, деган эътирозсиз якдил бир фикрга келинди. Бинобарин, энди ҳар бир фақиҳ муайян мазҳаб таълимотига эргашмоғи даркор бўлиб қолди, буни тақлид деб юритадиган бўлдилар. Тақлид қарор топган вақтдан бошлаб фиқҳ-ҳуқуқшуносликнинг ривожланиши эътироф этилган мазҳаблар доирасида давом этди. Бунда ўтмишдаги йирик мужтаҳидларнинг хулосаларини мунтазам ҳолатга келтиришга, уларнинг асарларини шарҳлашга, уларни қайта ишлаб, қисқа ва содда тўпламлар тайёрлашга катта эътибор берилди. Усул ал-фиқҳ назарияси мусулмон ҳуқуқи тафаккурининг турли йўналишлари (оқимлари) томонидан ҳар хил талқин қилинади. Мазҳабларга хос бўлган қарашлардаги тафовутлар уларнинг фиқҳ манбалари, шу жумладан асосий манбалар ҳақидаги тушунчаларга ҳам тааллуқлидир. Масалан, моликийлар ижмоъни барча мужтаҳидларнинг эмас, балки Мадинада яшовчи саводли кишиларнинг муштарак фикри деб ҳисоблайди. Ўз навбатида, зоҳирийлар ва айрим ҳанбалийлар пайғамбар саҳобаларининг якдил фикринигина эътиборга оладилар. Жаъфарийларнинг усул ал-фиқҳ ҳақидаги қарашлари ўзига хослиги улар қабул қилган имомат концепцияси билан изоҳланади. Шу сабабли улар Суннадан ташқари, энг мўътабар ўн икки имомнинг фикрига ҳам мурожаат этадилар. Хуллас, ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишда турли ақлий усулларни қўллаш соҳасида мазҳаблар ўртасидаги тафовут жуда яққол кўринади. Масалан, ҳанафийлар

www.arxiv.uz истиҳсондан, моликийлар эса истислоҳдан кенг фойдаланадилар. Айни вақтда кўпгина жаъфарийлар қиёсга шубҳа билан қарайдилар, баъзилари ҳатто унинг фиқҳ манбаи эканлигини мутлақо инкор этадилар. Бизнинг назаримизда, «усул ал-фиқҳ» тушунчаси нафақат фиқф манбаларини акс эттиради, балки фиқҳ-ҳуқуқшуносликнинг умумий назарияси ва услубияти сифатида ҳам амал қилади. Умуман олганда, усул ал- фиқҳнинг классик концепцияси асосан фиқҳнинг қарор топиши ва ривожланишидаги ҳақиқий жараёнларни ўрганишга қаратилган, унинг асл манбаларини умумлаштиришни эмас, балки ҳатто ақлий йўл билан, аслида илоҳий ваҳий ёрдамида улуғланган манбалар воситасида таърифланган меъёрларни расмий асослашни назарда тутади. Шу йўл билан фиқҳнинг барқарорлиги таъминланади, унинг ҳар қандай тарихий ва ижтимоий шароитларга мувофиқлиги мафкуравий жиҳатдан асосланади. Усул ал-фиқҳнинг ўрта асрлар ҳуқуқшунослари ишлаб чиққан классик концепцияси ҳозирги замон мусулмон ҳуқуқшунослари томонидан сезиларли ўзгаришларсиз қабул қилинган, усул ал-фиқҳнинг ўзига эса, фиқҳнинг назарий асоси сифатида қаралади. Фиқҳ ислом ҳуқуқшунослигини англата бошлади, у шариатнинг фақат бир томонини - амалий ҳукмлар (меъёрлар)ни қамраб олади, диний ақидалар масалалари билан назарий илоҳиёт (калом), ички эътиқод ва баркамолликка интилиш муаммолари билан эса - ахлоқ (тасаввуф ёки виждоният илми) шуғулланади. Ислом доктринаси - ислом ҳуқуқининг асосий манбаи. Шариатни ҳуқуқий жиҳатдан тушуниб етишда ислом доктринасининг муҳим роли ўрта асрларда таърифлаб берилган ҳуқуқнинг умумий тамойилларида ёрқин намоён бўлади. Бу тамойилларнинг 99 таси 1869-1876 йилларда Усмонли турк салтанатида қабул қилинган «Мажаллат ал-аҳком ал-адлийа» деган ҳужжат - фуқаролик ва суд ҳуқуқи масалаларига доир ислом-ҳуқуқий нормалари мажмуасига киритилган 23 . Диққатга сазовор томони шуки, мазкур қонун фиқҳ- ҳуқуқшуносликнинг ҳанафийлик мазҳаби хулосалари асосига қурилган бўлиб, жумладан, Ибн Нужайманинг рисоласидан олинган аниқ меъёрларни ҳам, умумий қоидаларни ҳам ўзида мужассамлаштирган. 23 + аранг: Мусульманское право. Шариат и суд. Перевод применяемого в Оттоманской империи гражданского Свода (Мэджеллэ) / Пер. с турецк. - Ташкент, 1911-1912. Т. 1-3. Бу щужжат Туркияда ХХ аср 20-йилларининг ырталаригача, айрим араб мамлакатларида - ХХ аср ырталаригача =ылланилган. Щозирги ва=тда у деярли щеч =аерда амал =илмайди, лекин щанузгача ислом щу=у=ининг нуфузли манбаларидан бири сифатида эътироф этилади.

www.arxiv.uz XIX асрнинг иккинчи ярмидан фиқҳ-ҳуқуқнинг аҳамияти тобора камайиб борган бўлса-да, ҳозирги вақтда унинг айрим тармоқлари, тартиб- қоидалари ва меъёрлари кўпчилик аҳолиси мусулмон бўлган Шарқ мамлакатларида муайян тарзда қўлланилмоқда (фақат Туркия бундан мустасно - бу мамлакат 20-йиллардан эътиборан ундан бутунлай воз кечди). Шахсий мақом тармоғи изчил, кенг ва деярли бекаму кўст амал қилаётир, айрим ҳолларда (масалан, Тунис ва Яманда) фиқҳ-ҳуқуқнинг оила ва никоҳ масалаларига оид қоидалари бирмунча ўзгартирилди. Фиқҳ-ҳуқуқ тартиботи жиноят ҳуқуқида (масалан, Саудия Арабистони, Яман, Форс кўрфази мамлакатларида) ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда, аммо бир қанча мамлакатлар (Ливия, Эрон, Покистон, Мавритания ва б.)да ҳуқуқнинг мазкур тармоғига унинг таъсири 70-йиллардан бошлаб ҳатто кучайиб кетди. Фуқаролик ва савдо ҳуқуқи ҳақида ҳам шу гапни айтиш мумкин. Фиқҳ- ҳуқуқнинг бу соҳадаги меъёрлари вақфларнинг ҳуқуқий ҳолатини тартибга солиб келмоқда (вақфлар тугатилган Жазоир, Тунис, Яман бундан мустасно). Бу меъёрлар фуқаролик кодексига айрим моддалар (масалан, ҳуқуқни суиистеъмол қилиш, қарзни бошқа шахсга ўтказиш, ерни ижарага олиш) тарзида киритилган. Охирги 15-20 йилда бир қанча мамлакатлар (Ливия, Покистон ва б.) фуқаролик ва тижорат ҳуқуқида фиқҳ-ҳуқуқ меъёрларини қўллаш миқёси кенгайди. Фиқҳ-ҳуқуққа асосланган солиқ ва молия қонунлари (жумладан, фойда - рибо олишни тақиқлайдиган ва шу асосда ислом банклари фаолиятини тартибга соладиган қонунлар) қабул қилингани бунга сабаб бўлди. Кўпчилик ислом мамлакатларида мусулмон (шариат) судлари сақланиб қолаётир (араб мамлакатларидан фақат Тунис, Жазоир, Миср, Яманда бундай судлар тугатилган). Уларнинг ташкил этилиши ва фаолияти кўп жиҳатдан фиқҳ-ҳуқуқ меъёрлари билан тартибга солинади. Фиқҳ-ҳуқуқ қоидалари ва меъёрлари айрим мамлакатлар (аввало Саудия Арабистони) давлат ҳуқуқида акс этган ва ҳозирги вақтда 1979 йил Конституциясида ислом республикаси деб эълон қилинган Эрондаги давлат шаклида яққол кўриниб турибди. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш зарурки, барча ислом мамлакатларида ёки бошқа мамлакатлар аҳолисининг озчилигини ташкил этувчи мусулмон жамоаларида диний қоидалар ва намоз тартибини белгиловчи фиқҳ-ҳуқуқ меъёрлари ҳали ҳам қўлланиляпти. Ҳозирги шароитда фиқҳ расмий ҳуқуқ манбаи сифатидаги аҳамиятини сақлаб қолган. Бир қанча мамлакатларнинг шахсий мақом ва жиноят ҳуқуқига оид қонунларида кўзда тутилишича, агар қонунда тегишли нормалар бўлмаса, фиқҳ-ҳуқуқшунослик хулосалари қўлланилиши лозим.

www.arxiv.uz Баъзи мамлакатлар (Миср, Сурия, Ливия, Ироқ, Жазоир, Кувайт)нинг фуқаролик кодексларида ҳам шундай қоида белгилаб қўйилган. Ҳозирги вақтда кўпгина ислом давлатларининг конституциялари фиқҳнинг асосий ва ўзгармас нормаларини қонунчиликнинг асосий манбаи деб тан олади. Давлатнинг фиқҳ-ҳуқуққа нисбатан бундай сиёсати фиқҳ- ҳуқуқшуносликка оид илмий ишларни рағбатлантиради. Бу ишлар икки асосий йўналишда олиб борилади. Назарий илоҳиёт билан узвий боғлиқ бўлган биринчи йўналиш анъанавий фатводан иборат (Мисрнинг собиқ муфтиси Ҳасанайн Муҳаммад Махлуфнинг икки жилдли фатволар тўплами бунга мисол). Иккинчиси - фиқҳ назарияси ва тарихига оид асарлар. Ушбу мавзуни якунлар эканмиз, қуйидаги хулосаларга келишимиз мумкин: 1) Ислом ҳуқуқи - шариат синоними. Бу тушунчаларнинг фарқи қуйидаги ҳуқуқий мезонларга асосланган: а) шариат Куръон ва Суннанинг одамларга қаратилган барча қоидаларини ўз ичига олади; б) ислом ҳуқуқи - фиқҳга ислом таълимотида ишлаб чиқилган ёки шарҳланган ва ҳуқуқ талабларига жавоб берадиган принциплар ва нормаларгина киради. 2) Сўзнинг ўз маъносидаги шариат - умуман олганда, ҳуқуқий асосларнинг айрим унсурларинигина учратиш мумкин бўлган диний ҳодиса. Ундан фарқли ўлароқ, ислом ҳуқуқи - асосан ҳуқуқий ҳодиса, лекин баъзан диний қобиққа ўралган ҳолда амал қилади ва диний ҳуқуқий онгга қараб мўлжал олади. 3) Ҳозирги ислом ҳуқуқшунослигида шариат ва фиқҳнинг ўзаро нисбатига уч хил ёндашувни фарқлаш мумкин. Биринчи ёндашувга кўра, шариат диний ақидалар ва ахлоқни, шунингдек диний расм-русумлар (ибодот) ва одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар (муамалот)ни тартибга солувчи амалий ҳукмлар ва нормаларни ўз ичига олади. Бундай нормалар қаторига мазкур ёндашув тарафдорлари нафақат Куръон ва Суннанинг муайян қоидалари (қатъият ад-далола)ни, балки фақиҳлар ушбу манбаларни талқин қилиш йўли билан чиқарган (занният ад- далола) ёки бошқа оқилона усуллар ёрдамида таърифланган қарорларни, шунингдек атоқли фақиҳларнинг якдил фикрига асосланган хулқ-атвор қоидалари (ижмоъ)ни ҳам киритганлар. 4) Шариат ва ислом ҳуқуқи ўртасидаги фарқни мутлақлаштириш ярамайди, чунки бу икки ҳодиса бир-бирини тақозо этади. Ислом ҳуқуқ фалсафаси, ислом ҳуқуқий таълимоти ўз вазифасини шариатнинг асосий

www.arxiv.uz қадриятларини тушуниб етиш, унинг мақсадларини талқин қилиш, ҳуқуқ нормалари ва тамойилларини таърифлаш учун «фиқҳ илдизлари»га мурожаат этиш, аввало ижтиҳод йўлидан боришдан иборат деб билади. Ўз навбатида, кенг маънодаги шариат ислом таълимо-тида ишлаб чиқилган барча хулосаларни, шу жумладан мазмунига кўра ҳуқуқий хулосаларни ҳам ўз ичига олади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳуқуқнинг умумий тамойиллари ислом ҳуқуқшунослари ижодининг маҳсули бўлса-да, амалда шариатнинг таркибий қисми сифатида қаралади, илоҳий ваҳий билан бир қаторга қўйилади. Шу тариқа шариат ислом-ҳуқуқий маданияти ютуқлари билан бойиб боради. Айрим мусулмон мамлакатларининг конституциявий судлари шариатни қонунчилик манбаи деб эълон қилувчи конституциявий қоидани шарҳлашда шариат деганда аввало ислом ҳуқуқининг умумий тамойилларини тушунилишини таъкидлаганлари бежиз эмас. 5) Шариат - анча мураккаб ҳодиса, дин, ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзига хос бирлиги. Ислом дини ва турмуш тарзининг уйғунлиги айнан шариатда мужассамлашган. Бунда шариат мусулмоннинг ҳар бир қадамини тартибга солмайди, уни турмуш тарзининг ўзгарувчанлигини ҳисобга олмайдиган қатъий қоидалар билан боғламайди. Кимки шариатда ҳар қандай шароитга мўлжалланган қадимдан маълум ҳукмлар мажмуасини кўрса, у шариатнинг вазифаси ва маъносини тушунмайди. Зотан, унинг моҳияти инсонни қатъий белгиланган тартибга бутунлай бўйсундиришдан эмас, балки унга муайян вазиятни баҳолаш ва унда мусулмонча иш тутиш, бунда ўз манфаатларини, бошқа одамларнинг эҳтиёжларини ва ўзи яшаётган муҳитнинг хусусиятларини унутмасликни ўргатишдан иборат. 6) Диний-ахлоқий мақсадлар ва ҳуқуқий тамойиллар «фиқҳ илдизлари» (аввало ижтиҳод концепцияси) билан бирга, ҳеч бўлмаса одамлар ўртасидаги дунёвий муносабатларни тартибга солиш масалаларида шариатнинг ўзаги, «тирик руҳи»ни ташкил этади. Улар Куръон ва Суннада назарда тутилмаган муаммоларни ҳал қилишда айниқса муҳим рол ўйнайди, чунки асосий хулқ-атвор қоидаларига Куръоннинг 300 га яқин сураси ва 500 тача ҳадисдагина дуч келиш мумкин. Шунинг учун ҳам мусулмонлар олдига ҳаёт қўювчи саволларга жавоб топиш учун улар шариатнинг айнан шу, том маънода «олтин фонди»га мурожаат этади: Куръон ва Сунна сукут сақлаган ҳолда, ижтиҳод уларга мос келувчи қоидани топиш ёки уларнинг кўп маъноли қоидаларини талқин қилиш имконини беради; диний-ахлоқий мўлжаллар ҳар қандай норманинг

www.arxiv.uz мақсадига эришишга кўмаклашади, ҳуқуқий тамойиллар эса, кўплаб ечимлар орасидан тўғри ечимни танлашни кафолатлайди. 7) Илоҳийлик ва оқилоналикнинг, ўзгармаслик ва мослашувчанликнинг уйғунлиги шариатга хос хусусиятдир. Унинг универсаллиги ва илоҳий келиб чиқиши инсон унинг асосий мўлжаллари ва тамойилларини ижодий ўзлаштиришини, муайян шароитда уларни оқилона татбиқ этишини истисно этмайди, балки, аксинча, назарда тутади. Шуни эътиборга олиш муҳимки, шариат мўлжаллари асосида таърифланган оқилона қарорлар вақт ўтиши ва мусулмонларнинг турмуш тарзи ўзгариши билан такомиллашиб бориши мумкин. Ҳуқуқий тамойилларнинг бирида: «Вақт ўтиши билан меъёрни ўзгартириш ман этилмайди», дейилгани бежиз эмас. «Фуқароларнинг ишларини бошқариш замирида манфаат ётиши лозим», деган тамойил фақиҳлар томонидан айнан шу маънода талқин қилинади.

Похожие

Ислом ҳуқуқи - мусулмонларнинг ҳаёт қонуни

Ислом ҳукуки манбалари

Даъво тушунчаси ва элементлари. Даъво кузггатиш ҳукуки

Ислом ҳуқуқида тақиқлар

Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари