Ислом ҳукуки манбалари - Юриспруденция - Рефераты

Ислом ҳукуки манбалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

173 KB

И слом ҳукуки манбалари Режа : 1. Куръон - ислом ҳуқуқининг бош манбаи 2. Сунна - ислом ҳуқуқи манбаи

Куръонни ислом ҳуқуқининг бош манбаи сифатида тавсифлашда унинг одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи нормалари орасида диний - ахлоқий мўлжаллар шаклига эга бўлган ва фақиҳлар томонидан талқин қилиш учун кенг имконият яратадиган умумий қоидалар анча кўп эканлигини эътиборга олиш зарур . Куръон (араб. «ал-Куръон» - ўқимоқ, қироат қилмоқ; жамлаш) - мусулмонларнинг муқаддас китоби. Унда 114 та сура бўлиб, ҳар бирининг ўз номи бор. Баъзи сураларнинг номи суранинг аввалидаги сўздан олинган, баъзилариники эса, ўша сурада зикри кўпроқ келган нарсаларнинг номига қўйилган. Куръондаги энг қисқа сура «Кавсар» сураси бўлиб, уч оятдан, энг узун сура «Бақара» сураси бўлиб, 286 оятдан иборат. Суралар узунлиги китоб охирига қараб қисқариб боради. Биринчи сура «Фотиҳа», яъни «Очувчи сура» деб аталади. У етти оятдан иборат: «Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман). 1. Ҳамд оламлар Рабби – Аллоҳгаким, 2. У меҳрибон, раҳмли 3. ва жазо куни (қиёмат)нинг эгасидир. 4. Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина ёрдам сўраймиз! 5. Бизни шундай тўғри йўлга бошлагинки, 6. (у) Сен инъом (ҳидоят) этганларнинг йўлидир, 7. ғазабга учраган адашганларнинг эмас!». Куръоннинг биринчи бобини ташкил этувчи бу оятлар ислом дунёсида энг кўп зикр этиладиган сўзлардир. Куръоннинг бош мавзуси - Аллоҳнинг ягоналиги. Куръонда Аллоҳ инсониятга ўз овози ва ўз сўзлари билан мурожаат этади. У йўл кўрсатади ва йўлга солади, афв этади ва жазолайди, эслатади ва қўрқитади. Лекин энг муҳими - У Меҳрибон (ар-Раҳмон) ва Раҳмли (ар-Раҳим)дир.

Куръоннинг ҳар бир сураси (боби) «Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм», яъни «Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан» деган сўзлар билан бошланади. Бу сўзлар инсониятга Худо Раҳмдиллик эканлигини эслатиб туради. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг Абу Бакр унинг вориси - халифа этиб сайланди. У мусулмонларга шундай деди: «Эй одамлар, агар сиз Муҳаммад (САВ)га илтижо қилган бўлсангиз, билингки, Муҳаммад (САВ) ўлди. Лекин сиз Худога илтижо қилган бўлсангиз, билингки, У тирик ва ҳеч қачон ўлмайди». Бу тирик Худо мусулмонларга Куръонда нозил бўлган. Муҳаммад тириклик пайтида Куръон оятларини фариштадан эшитиб, ёдлаб олган. Кейин бошқа мусулмонлар ундан эшитиб, ёдлаб олишган. Айни вақтда, ёзишни биладиган одамлар ўзларига муяссар бўлган хурмонинг пўстлоғига, япалоқ тошларга, катта суякларга, терига, қоғозга ва шунга ўхшаш нарсаларга Куръонни ёзиб борганлар. Абу Бакр (халифалик йиллари 632-634) Куръоннинг барча илоҳий сўзларини Муҳаммад Пайғамбар (САВ ) қандай зикр этган бўлса, шу кўринишда ягона китобга жамлаш зарурлигини тушунган. Шунда Абу Бакр Зайд ибн Собит исмли саҳобани чақириб, бу ишни амалга оширишни унга топширган. Зайд ибн Собит, Умар ибн Хаттоб ва бошқалар Куръонни пухта ёд билишларига қарамай, бу ишнинг мустаҳкам, ишончли бўлишига ҳаракат қилиб, масжидда: «Кимнинг қўлида ёзилган Куръон бўлса ва уни Пайғамбар ҳузурларида ёзилганига иккита гувоҳи бўлса, бизга олиб келсин», деб эълон қилганлар. Улар масжидда ўтириб, гувоҳларни текшириб, ниҳоятда аниқлик билан бир йилдан ортиқ вақтда Куръонни жамладилар. Сўнг кўпчиликка кўрсатдилар, ҳамма рози бўлди. Шундай қилиб, Зайд ва Умар машаққатли уринишлардан кейин Куръонни кийик терисидан ишланган саҳифаларга ёзиб бўлдилар ва уни белидан боғлаб, Абу Бакрнинг уйига қўйиб қўйдилар. У

киши оламдан ўтгандан кейин саҳифалар Умарнинг уйида, у кишидан сўнг эса, қизи ва пайғамбарнинг хотини Ҳафса бинти Умар ҳузурида қолди. Вақт ўтиши билан Ислом давлатининг чегараси кенгайиб, кўплаб халқлар ҳам мусулмонликни қабул қилиб, мусулмонларнинг сони кўпайгандан сўнг Куръонни ўқишда турли келишмовчиликлар чиқа бошлади. Бу ҳолатни кўрган ўша вақтдаги халифа Усмон ибн Аффон (644-656) Ҳафсадан Абу Бакр давридаги саҳифаларни сўраб олиб, ундан олти нусха кўчиришга буйруқ берди. Нусхалар тайёр бўлгандан сўнг мусулмонлар яшайдиган юртлардаги марказий шаҳарларга биттадан нусхага биттадан қори қўшиб жўнатди ва ҳаммага фақат шу нусхадан Куръонни кўчириш ва шу қоридан қироат ўрганишга буйруқ берди. «Мусҳаф», яъни Усмон ибн Аффон таҳриридаги Куръон - бу ҳозирги вақтда амал қилаётган матндир. У, юқорида айтиб ўтилганидек, Пайғамбар кўрсатмасига биноан жойлаштирилган 114 сурадан иборат. Макка ва Мадинада тушган суралар баъзан аралаштириб юборилади, ҳолбуки, Макка суралари асосан илоҳий мавзуларга, Мадина суралари - ҳуқуқ масалаларига бағишланган. Муқаддас китобнинг икки юздан ортиқ ояти асосан умумий хусусиятга эга ҳуқуқий нормалар сифатида амал қилади. Ҳуқуқий нормалар асосан 2, 4 ва 5-суралар («Бақара», «Нисо», «Моида»)да жамланган. Масалан, «Бақара» сурасининг оятлари (40, 42, 104, 138, 145, 148, 149, 179, 180, 181, 183, 191, 192, 193, 212)да мукаллафнинг Аллоҳ олдидаги мажбуриятлари, чунончи: намоз ўқиш, рўза тутиш, закот тўлаш, ҳаж, таҳоратнинг моҳияти баён этилган. «Бақара» сурасининг 178 ва 179-оятларида одам ўлдириш учун жазо чораси, олиш мумкин бўлган қасос даражаси, қасос олишдан воз кечиш ва афв этиш масалалари назарда тутилган: «178. Эй, иймон келтирганлар! Сизларга ўлдирилган кишилар учун қасос олиш фарз қилинди: озод киши муқобилига озод кишидан, қул учун қулдан, аёл киши учун аёлдан. Биродари томонидан афв этилса (хун тўлашга

рози бўлинса), у ҳолда яхшилик билан бўйинсуниш ва хунини яхшилаб тўлаш (зарурдир)... 179. Сизлар учун қасосда ҳаёт бор, эй, ақл эгалари! (Бу билан) шояд (жиноятлардан) сақлансангизлар». (Куръони карим, «Бақара» сураси, 178, 179-оятлар). Шу суранинг 180, 181, 240-оятларида васият қилиш зарурлиги ҳақида сўз юритилади: «180. Кайси бирингизга ўлим ҳозир бўлса (яқинлашса) ва (ўзидан кейин) бирор яхшилик (бойлик) қолдираётган бўлса, ота-онага ва, қариндошларига маълум миқдорда васият қилишлик битилди (фарз қилинди). Бу тақволи кишилар зиммасидаги бурчдир. 181. Ким уни (васиятни) эшитганидан кейин ўзгартирса, гуноҳи фақат ўзгартирганларга бўлур. Албатта, Аллоҳ эшитувчи ва доно зотдир. ...240. Сизлардан вафот этиб хотинларни қолдирганлар хотинларига бир йилгача (эрининг уйидан) чиқарилмай таъминланадиган миқдордаги нарсани васият қилсинлар. Агар улар (хотинлар) ўзлари (ихтиёрий равишда) чиқиб кетиб, ўзларига тегишли (зийнат, пардоз ва совчиларга кўриниш каби) яхши ишларни қилишса, сизларга гуноҳ йўқдир. ...». (Куръони карим, «Бақара» сураси, 180, 181, 240-оятлар). «Бақара» сурасининг 219-237, 252-оятларида никоҳ тузиш ва уни бекор қилиш қоидалари баён этилган: «219. Сиздан май (маст қилувчи ичкилик) ва қимор ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «У иккисида катта гуноҳ ва одамлар учун (баъзи) фойдалар бор. Иккисининг гуноҳи фойдасидан каттароқдир». Сиздан яна нималарни эҳсон қилиш тўғрисида сўрайдилар. (Ўзингиздан) ортганини, деб жавоб беринг! Шундай қилиб, Аллоҳ сизларга Ўз оятларини баён этади, шояд фикр юритсангизлар

220. Дуне ва охират ҳақида. Сиздан, шунингдек, етимлар (ҳақлари) тўғрисида сўрайдилар. Айтинг: «Уларни ислоҳ қилиш яхшидир. Агар (молларингизга) уларнинг молларини қўшиб юборсаларингиз (зарари йўқ), зеро, улар (бамисоли) ўз биродарларингиздир. Аллоҳ бузғунчи билан ислоҳ этувчини (фарқини) билади. Агар Аллоҳ хоҳласа, сизларни қийинчиликка солиб қўйган бўлар эди. Албатта, Аллоҳ қудрат ва ҳикмат эгасидир. 221. Мушрика аёлларни, то иймон келтирмагунларича, никоҳингизга олмангиз! Зеро, ҳур мушрика аёлдан кўра иймонли чўри яхшироқдир, гарчи у (мушрика) сизларга ёқимли туюлса ҳам. Мушрик эркакларга ҳам, то иймон келтирмагунларича, (мўмина қизларниа) никоҳлаб бермангиз! Зеро, ҳур мушрикдан иймонли қул яхшироқдир, гарчи у (мушрик) сизларга ёқимли туюлса ҳам. Улар (мушриклар) дўзахга чорлайдилар. Аллоҳ (эса) Ўз изни билан жаннатга ва мАғрифатга чорлайди ва эслатма олишлари учун одамларга Ўз оятларини баён этади. 222. Сиздан ҳайз тўғрисида сўрайдилар. Айтинг: «У (эр-хотин) учун азиятдир. Бас, ҳайз пайтида хотинларингиздан четланингиз ва то покланмагунларича, уларга яқинлашмангизлар! Покланганларидан кейин уларга Аллоҳ буюрган равишда келаверингизлар (қовушаверингизлар). Албатта, Аллоҳ чин тавба қилувчиларни ва обдон покланиб юрувчиларни севади». 223. Хотинларингиз зироатгоҳингиздир. Бас, зироатгоҳингизга хоҳлаган жиҳатингиздан келаверингиз ва ўзингиз учун (савобли ишларни) тақдим этингиз! Аллоҳдан қўрқингиз ва билингизки, сиз У билан мулоқот қилувчидирсиз. Мўминларга (охират мукофотлари ҳақида) хушхабар беринг (эй, Муҳаммад)! 224. Эзгу иш қилишингиз, тақвода бўлишингиз ва одамлар ўртасини ислоҳ этишингиз борасидаги қасамларингиз учун Аллоҳ (номи)ни кўндаланг қилавермангиз! Аллоҳ эшитувчи ва билувчидир. 229. Талоқ икки мартадир. Сўнгра (оилани) яхшилик билан сақлаш ёки чиройли суратда ажралиш (мумкин). Уларга (хотинларингизга) берган

нарсалардан (маҳрларидан) бирор нарсани қайтариб олишларингиз сизларга ҳалол эмас, магар (эр-хотин) Аллоҳнинг (оила тўғрисидаги) буйруқларини бажара олмасликдан қўрқсалар (бу ундан мустасно). Агар уларнинг Аллоҳ буйруқларини бажара олмаслигидан қўрқсаларингиз (эридан талоқ олиш ниятида) эваз беришида (ва эрнинг шу эвазни олишида) эр-хотин учун гуноҳ йўқ. Бу Аллоҳнинг (белгилаб қўйган) ҳадларидир. Улардан тажовуз қилмангизлар! Ким Аллоҳнинг ҳадларидан тажовуз қилса, ана ўшалар золимлардир. 237. Агар уларга маҳрни белгилаб, аммо қовушмай туриб талоқ қилган бўлсаларингиз, белгиланган маҳрнинг ярми (зиммангиздадир). Магар улар (шу ярмидан ҳам) кечиб юборса ёки никоҳ ўз ихтиёрида бўлган зот (яъни, эр ўзига қайтиб бериладиган ярим маҳрдан) воз кечса (маҳрни мукаммал тўласа, жоиздир). Кечиб юборишингиз тақвога яқинроқдир. Ўзаро бир-бирингизга фазл (мурувват) қилишни унутмангиз! Албатта, Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўриб турувчидир». (Куръони карим, «Бақара» сураси). «Бақара» сурасининг 275, 276, 278, 280, 282-оятларида қарз бериш шартлари, берилган қарз эвазига фоиз олиш (судхўрлик)нинг тақиқланиши, қарз бериш ва уни узиш билан боғлиқ масалалар тартибга солинган. Никоҳдаги ва оиладаги яна бир қатор ҳаёт қоидалари «Нисо» сурасининг 2, 3, 6, 7, 19, 20, 23, 32, 38, 39, 127-130-оятларида баён этилган: «2. (Вояга етган) етимларга мол-мулкларини (қайтариб) берингиз, пок нарсани нопок нарсага алмаштирмангиз! Уларнинг молларини ўз молларингизга қўшиб ҳам емангиз! Зеро, бу катта гуноҳдир. 3. Агар етимларга (нисбатан) адолатли бўла олмасликдан қўрқсангиз, сизлар учун (никоҳи) ҳалол бўлган аёлларга, иккита, учта, тўрттадан уйланаверинглар. Бордию (улар ўртасида) одил бўла олмасликдан қўрқсангиз, бир аёлга (уйланинг) ёки қўл остингиздаги чўрилар (билан кифояланинг). Шу (адолатдан) оғиб кетмаслигингизга яқинроқир.

6. Етимларни, то балоғат ёшига етгунларича, имтиҳон қилиб (жинсий ҳолатини текшириб) туринглар: вояга етганликларини сезсангиз, (омонат) мол-мулкларини ўзларига топширинглар! Уларни исроф қилиб ва (улғайиб қолмасинлар деб) шошқалоқлик билан еб юбормангизлар! ... 19. Эй, иймон келтирганлар! Сизларга хотинларни мажбурий равишда мерос қилиб олишлик ҳалол эмасдир. Яна, уларга берган маҳрларингизнинг бир қисмини қайтариб олиб кетиш ниятида хотинларингизга тазйиқ қилмангиз! Агар улар аниқ бузуқлик қилсалар (бу мустаснодир). Улар билан тотув турмуш кечиринглар. Агар уларни ёмон кўрсаларингиз, (билиб қўйингки,) балким сизлар ёмон кўрган нарсада Аллоҳ (сизлар учун) кўпгина яхшилик пайдо қилар. 127. Сиздан (эй, Муҳаммад,) аёллар тўғрисида фатво сўрайдилар. Айтинг: «Улар тўғрисида сизларга Аллоҳ фатво берур ҳамда Китоб (Куръон)да тиловат қилинадиган (оятлар) ҳам: етим аёллар, улар учун фарз қилинган нарса (маҳр)ни бермасдан никоҳингизга олишга қизиқишингиз, заиф болалар ва етимларга нисбатан адолатли туришингиз (ҳақида). Нимаики яхшилик қилсангиз, Аллоҳ, албатта, уни билувчидир. 128. Кайси бир хотин эридан (унга нисбатан) кўнгилсизлик ёки воз кечишдан қўрқса, иккалари ўрталарини ислоҳ қилиб олишларида уларга гуноҳ йўқдир. Сулҳ (ажралишдан) яхшироқдир. Нафсларга бахиллик (қизғанчиқлик) битилган. Агар (хотинларингизга) яхшилик (чиройли муомала) қилсангиз ва Аллоҳдан қўрқсангиз, албатта, Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир. 129. Ҳар қанча истасангиз ҳам хотинларингиз ўртасида адолатли (ҳаммасига бир хил муносабатда) бўла олмайсиз. Бас, (бирига) бутунлай берилиб кетиб, (иккинчисини) муаллақ ташлаб қўймангиз! Агар (улар билан муносабатингизни адолат асосида) тузатсангизлар, ва тақволи бўлсангизлар, албатта, Аллоҳ кечиримли ва раҳмлидир.

130. Агар иккиси (эр-хотин бирор сабаб билан) ажралишиб кетса, Аллоҳ (уларнинг) ҳар бирини Ўз кенглигидан (ризқи билан) таъминлаб қўяди. Аллоҳ (карами) кенг ва ҳикмат соҳибидир». (Куръони карим, «Нисо» сураси). «Нисо» сурасининг 7-12-оятларида марҳумдан мерос қолган мол- мулкни унинг ворислари ўртасида тақсимлаш қоидалари, ҳар бир ворисга тегадиган улуш миқдори белгилаб қўйилган: «7. Эркаклар учун ота-оналари ва яқин қариндошлари қолдириб кетган (мерос)дан улуш бордир. Аёллар учун (ҳам) ота-оналари ва яқин қариндошлари қолдириб кетган (мерос)дан улуш бордир. Бу озми-кўпми фарз қилинган улушдир. 8. Мерос тақсимига узоқ қариндошлар, етимлар ва мискин (бечора ҳол)лар ҳозир бўлсалар, уларни ҳам у (мерос)дан баҳраманд қилиб, уларга яхши гапиринглар! 11. Аллоҳ фарзандларингизга (мерос юзасидан) бир ўғил учун икки қиз улуши баробарида (мерос беришни) васият қилади. Агар (меросхўрлар) иккидан ортиқ аёл бўлса, уларга (марҳум) қолдирган нарсанинг учдан иккиси, агар якка қиз бўлса, унга (мероснинг) ярми (тегур). Агар фарзанди бўлмай, фақат ота-онаси меросхўр бўлса, у ҳолда онасига учдан бир (ҳақ) тегур. Агар (марҳумнинг) ака-укалари бўлса, онасига олтидан бир (ҳақ) тегур. (Бу тақсимотлар марҳумнинг) қилган васияти ёки қарзи (адо этилган)дан сўнг (ижро этилур). Ота-оналарингиз ва фарзандларингизнинг қайси бирлари сизлар учун фойдалироқ эканини билмайсизлар. (Шунинг учун мерос тақсими) Аллоҳнинг (Ўзи) томонидан (белгиланди ва) фарз қилиб қўйилди. Албатта, Аллоҳ билимдон ва ҳакимдир. 12. Сизларга хотинларингиз қолдирган (мерос)дан - агар уларнинг фарзанди бўлмаса - ярми (тегур). Агар уларнинг фарзандлари бўлса, сизларга улар қолдирган (мерослари)дан тўртдан бир (ҳисса) тегур. (Бу тақсимот) у (марҳумалар) васияти ёки қарзи (адоси)дан кейин (ижро этилур). У

(хотин)ларга сизлар қолдирган (мерос)нинг - агар фарзандларингиз бўлмаса - тўртдан бир (ҳисса) тегур. Агар фарзандингиз бўлса, уларга сиз қолдирган (мерос)нинг саккиздан бири тегур. (Бу тақсимот) сизлар қилган васият ёки қарз (адоси)дан кейин (ижро этилур). Агар (вафот этган) эркак ёки аёлнинг ота-онаси ҳам, фарзандлари ҳам бўлмай, (балки она томонидан) битта ака ёки укаси ёхуд опа ёки синглиси қолган бўлса, уларнинг икковидан ҳар бирига олтидан бир (ҳисса тегур). Агар (улар) бу (адад, яъни, битта)дан ортиқ бўлсалар, улар (мероснинг) учдан бир (ҳиссаси)да тенг шерик бўлурлар. (Бу тақсимот меросхўрларга) зарар етказилмасдан қилинган васият ёки қарз (адоси)дан кейин Аллоҳнинг буйруғига биноан (ижро қилинур). Аллоҳ билимдон ва ҳалимдир». (Куръони карим, «Нисо» сураси). Жиноят ва жазо масалалари шу суранинг 29, 30, 92, 93-оятларида тартибга солинган: «29. Эй, иймон келтирганлар, мол-мулкларингизни ўртада ноҳақ (йўллар) билан емангизлар! Ўзаро розилик асосидаги тижорат бундан мустасно. Шунингдек, ўзларингизни (бир-бирингизни) ўлдирмангиз! Албатта, Аллоҳ сизларга раҳм-шафқатлидир. 30. Кимда-ким шу (қотиллик)ни адоват ва зулм юзасидан қилса, албатта, Биз уни дўзахда тоблармиз. Бу (эса) Аллоҳга осондир. 92. Мўмин (иккинчи бир) мўминни фақат янглишибгина ўлдириб қўйиши мумкин. Кимда-ким бир мўминни янглишиб ўлдирган бўлса, (унинг зиммасига) бир мўмин қулни озод қилиш ва у (марҳум)нинг оиласига - агар кечиб юбормасалар - хун тўлаш (фарздир). Агар (марҳум) сизга душман қавмдан бўлиб, ўзи мўмин бўлса, бир мўмин қулни озод қилиш (буюрилади). Агар у сизлар билан улар ўртасида сулҳ (тузилган) қавмдан бўлса, унинг оиласига хун тўлаш ва бир мўмин қулни озод қилиш (буюрилади). Кимда- ким (қул) топмаса, Аллоҳдан кечирим сўраб, икки ой муттасил рўза тутиш (билан кифояланади). Аллоҳ билимли ва ҳикматлидир.

93. Кимда-ким қасддан бир мўминни ўлдирса, унинг жазоси жаҳаннамда абадий қолишдир. Яна унга Аллоҳ ғазаб қилгай, лаънатлагай ва унга улкан азобни тайёрлаб қўйгай». (Куръони карим, «Нисо» сураси). Ўз-ўзидан равшанки, мусулмонларнинг Муқаддас китобида барча ҳуқуқий қоидалар ва ҳукмлар батартиб, изчил баён этилмаган. Лекин барча замонларда Куръон Араб халифалигининг ғоявий устуни ва «арабий ҳукм» (тузук) сифатида амал қилган. Куръон Аллоҳнинг сўзи, ҳадис эса - одамнинг, яъни Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) сўзидир. Ҳадис Куръонда айтилганларни тўлдиради ва тушунтиради. Куръон одамларга Аллоҳнинг элчиси - Муҳаммад орқали юборилган. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) бурчи Аллоҳнинг каломини айнан шу тариқада одамларга етказишдан иборат бўлган. Пайғамбар Куръонни Аллоҳ унга қандай нозил қилган бўлса, шундай тушунтирган ва шарҳлаган. Шариат нуқтаи назаридан Муҳаммад Пайғамбар (САВ) - Куръоннинг биринчи шарҳловчиси, унинг айтган сўзлари - ҳадислар Куръонни тушуниш воситаси бўлиб хизмат қилади. Куръон сўзлари ва фикрлари тўлиқ Аллоҳга тегишли бўлгани учун, У шариатнинг биринчи манбаи ҳисобланади. Куръон ва унинг оятлари қатъий, изчил ва узвий хусусиятга эга. Мусулмон фақиҳлар бирон нарсанинг шариатдаги ҳукмини билмоқчи бўлсалар, албатта, олдин Куръонга мурожаат қиладилар. Ўша ўзлари излаётган ҳукм ҳақида Куръонда бирор ҳукм бўлса, уни дарҳол қабул қиладилар. Ўша нарса Куръонда бўлмаган тақдирдагина Суннат, ижмоъ ёки қиёсга мурожаат этадилар. Шариат мусулмонларни Аллоҳнинг барча тақиқлари Куръонда белгилаб қўйилган, улардан бошқа тақиқлар йўқ, деб ўйлаш хато эканлиги ҳақида огоҳлантиради. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) шундай деган: «Мен сизларга Куръонда тақиқланган нарсаларни ёки улардан ҳам кўпроқ нарсаларни тақиқладим. Зеро, бу тақиқларни мен ваҳий орқали олдим».

Мусулмончилик анъанаси, шариат ва ислом педагогикаси негизида Куръонни ўрганиш ва ўзлаштириш қуйидаги йўналишларда амалга оширилади: 1) ибодат ва расм-русумларни бажариш учун Куръон оятларини араб тилида қироат қилиш ва ёдлаш; 2) Куръон мазмунини шарҳловчиларнинг асарлари асосида ўрганиш; 3) Куръонни диний-маданий, тарихий, ижтимоий ва юридик ёдгорлик сифатида ўрганиш; 4) Куръонни тилшунослик нуқтаи назаридан, классик араб тили ёдгорлиги сифатида тадқиқ қилиш ва ҳ.к. Куръон - ислом ҳуқуқининг пойдевори, негизи, тафсир - унинг тузилишидир. Исломнинг бутун тарихи мобайнида мусулмон ҳуқуқшунослари ва илоҳиётчилари одамлар Аллоҳнинг каломи (сўзи) билан Аллоҳ элчисининг сўзини доим ҳам фарқлайвермайдилар, натижада улар бу сўзларнинг маъносини бузишлари ёки уларни ўзлари тўқиб чиқаришлари мумкин, деб тахмин қилганлар. Бу Куръон маъносининг шарҳи ва унинг таржимаси Куръон матни билан бир эмаслигини англатади. Ҳозирги вақтда айрим араб мамлакатларида, масалан, Саудия Арабистони Подшоҳлигида Куръон расман давлат Конституцияси ҳисобланади. Саудия Арабистони - шариат ўзининг «дастлабки соф» кўринишида сақланиб қолган мамлакатлардан бири. Лекин, шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, Саудия Арабистони Подшоҳлигида марказлаштирилган феодал давлатга мослаштирилган суд ва ҳуқуқ тизими Арабистон жамиятининг ривожланиши жараёнида юзага келган ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишда муайян қийинчиликларга дуч келган. Бу ерда ўз вақтида давлат даражасида қабул қилинган ваҳҳобийлик таълимоти исломнинг дастлабки уч асри давомида ишлаб чиқилган қонун-

қоидаларнигина тан олган ва исломда шундан кейин пайдо бўлган ҳамма нарсаларни «бидъат» - «янгилик» сифатида инкор этиб келган 1 . Юқорида айтиб ўтилганидек, исломнинг илк даврида ижтиҳод мавжуд бўлган, яъни фақиҳлар ҳуқуқ асосларини талқин қилиш ва улардан туғилган муаммоларга ечимлар топиш имкониятига эга бўлганлар. Тўрт мазҳаб таълимоти яратилганидан сўнг ижтиҳод эшиклари деярли ёпилди. Ҳанбалийлик уламолари ижтиҳодни қатъиян рад этганлар. Шу сабабли Саудия Арабистони фақиҳлари XXI аср муаммоларига ечимларни ўрта аср анъаналаридан излашга ҳаракат қиладилар. Ислом ҳуқуқи тўла ҳажмда амал қилувчи Саудия Арабистони фақиҳлари ўз фаолиятида жуда кўп қийинчиликларга дуч келадилар (масалан, савдо ва валюта операцияларини бажариш вақтида). Яна бир муаммо - тижорат ҳуқуқининг йўқлиги. Шариатда савдо билан боғлиқ юридик нормалар анчагина. Бироқ ҳозирги иқтисодий фаолиятнинг кўп жиҳатлари шариат меъёрлари билан қамраб олинмаган. Тижорат кодексини ишлаб чиқишга уринишлар бир қанча сабабларга кўра самара бермади 2 . « Ma ҳкама ал-Тижория» - Тижорат судига кенг ваколатлар берилган. У шариат суд тизими билан мувозий (параллел) равишда амал қилади. Унинг вазифаси шариат судини тўлдиришдан иборат, лекин амалда унинг ўрнини босади. Саудия Арабистонида тижорат судининг процессуаллиги соддароқ кўринишга эга, судьялар таркиби (унга асосан замонавий маълумотга эга юристлар киради) эса, ишларни кўриб чиқишда шариат судларига қараганда кўпроқ вазиятга қараб иш кўради. 1 +аранг: Ykaz газетаси, 1992 йил 25-26 март (СА+). 2 + аранг : Knanerhase R. The Saudi Arabion Economy. - New York, 1975. - P. 25.

1970 йил Саудия Арабистонида биринчи марта Адлия вазирлиги ташкил этилди, 1974 йилда шариат суд тизими тубдан ислоҳ қилинди ва ғарб андозаларига яқинлашди. Савдо ҳуқуқида амалга оширилган муҳим ўзгаришлар Усмонли турк салтанати қонунчилигидан ўзлаштирилди: савдо палаталари қошидаги арбитражлар 1850 йилги Усмонли турк салтанатининг Тижорат кодекси асосида ишлаб чиқилган қоидаларни қўллайди, ушбу Тижорат кодекси замирида эса, Франция тижорат ҳуқуқи нормалари ётади. Саудиялик айрим давлат арбоблари шариатни ҳозирги жамият талабларига мослаштириш зарурлигини тан оладилар. Бундан ҳам олдинроқ «эркин амирлар» жамғармасининг раҳбари Талол «ижтиҳод эшикларини кенгроқ очиш»га чақирган эди 3 . Саудия уламолари иқтисод ва жамият фаолияти учун зарур бўлган янги ҳуқуқий нормаларни маъқуллашни лозим деб топдилар. Илк ислом фақиҳларининг таснифига кўра, одамларнинг барча амаллари беш тоифага ажратилган: 1) Аллоҳ аниқ талаб қилган амаллар; 2) тавсия этган амаллар; 3) юридик аҳамиятга молик амаллар; 4) қораланган амаллар; 5) тақиқланган амаллар 4 . Шундай қилиб, давлатга қонунчиликнинг бир соҳаси - юридик аҳамиятга молик амаллар соҳаси қолдирилган. Масаланинг мазкур ечимига кўра, Саудия Арабистонида ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб низомлар ёки қирол фармонлари - «марсумлар» амалга киритилган, улар расман қонун ҳисобланмаса-да, лекин амалда қонун вазифасини ўтаган 5 . 3 + аранг : The Middle East Economic Digest. Saudi Arabia. Special report. Vol. 2. - London, 1978. - P. 424. 4 +аранг: Васильев А.М. История Саудовской Аравии (1745 г. - конец ХХ в.). Издание второе, расширенное и дополненное. - Москва: «Классика плюс», Книжный дом газеты «Труд», 1999. – С.532. 5 + аранг : Kingdom of Saudi Arabia. - London, 1978. - P. 124.

Шуни таъкидлаш зарурки, исломнинг давлат дини сифатида тан олиниши ислом институтлари ва нормаларининг давлат ҳуқуқига таъсирини акс эттирувчи ва айни вақтда мазкур таъсирнинг ҳуқуқий негизи сифатида амал қилувчи асосий конституциявий тамойил ҳисобланади. Маълумки, ислом дини нафақат Саудия Арабистонида, балки яна ўттизга яқин мамлакатларда ҳам давлат дини сифатида тан олинган. Бундай қоида, масалан, Иордания Конституциясида (2-модда), Бирлашган Араб Амирликлари (7-модда), Тунис (1-модда), Катар (1-модда), Миср Араб Республикаси (2-модда), Покистон (2-модда) конституцияларида мустаҳкамлаб қўйилган. Ислом динининг расмий мақоми Ливияда ўзига хос шаклда белгилаб қўйилган: бу ерда 1977 йил қабул қилинган «Халқ ҳокимиятини ўрнатиш тўғрисидаги декларация»да Куръон «Жамият қонуни (шариати)» деб аталган 6 . Шундай қилиб, юқорида айтиб ўтилганидек, ҳозирги шароитда жаҳон мустақил ҳуқуқий тизимларидан бири - ислом ҳуқуқий тизими муаммоларини тадқиқ қилиш илмий ва назарий нуқтаи назардан ҳам, унинг амалий аҳамияти нуқтаи назаридан ҳам муҳимдир. Аввало, уни ўрганиш нафақат ҳар хил ҳуқуқий ҳодисаларни, балки улар билан боғлиқ ижтимоий-сиёсий ва диний-маданий жараёнларни тўғри баҳолаш учун ҳам зарур. Ислом ҳуқуқининг манбаи бўлган ҳадис шу ҳуқуқий тизимнинг ўзагини ташкил этади. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишда мусулмонларнинг Муқаддас китобидан кўпроқ қўлланиладиган ҳадислар ислом ҳуқуқий тизими шаклланишининг асосий негизи ҳисобланади. Исломнинг суннийлик йўналишида ҳадис ҳуқуқ манбаи сифатида ҳам тан олинган. 6 +аранг: Ал-Ащком ад-дастурийа ли-л-билад ал-арабийа. - Байрут, 1977 (2-модда).

Ислом ҳуқуқининг янги манбаи - ҳадиснинг вужудга келиши ўзаро боғланган уч омил билан белгиланади: 1) Куръонда тартибга солинмаган қатор ижтимоий муносабатлар; 2) Аллоҳ Китобида мустаҳкамланган ваколатларнинг ўтказилиши; 3) дастлабки икки омилни англаб етиш ва илмий-таҳлилий умумлаштириш ҳамда уларнинг негизида ҳуқуқий нормалар ишлаб чиқиш. Ҳадислар - Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари тўғрисидаги ривоятлар III  IX аср охири - IV  X аср бошларида жамланиб, тўпламлар тузилган. Ҳадисларнинг мазмуни I  VII аср анъанаси билан боғлиқ 7 . II  VIII - III  IX асрларда муҳаддислар (ҳадис тўпловчилар)нинг ривоятларни иснодга айлантириш тизимини ишлаб чиқиш борасидаги барча уринишлари муаммони тўлиқ ҳал қилмади. VI  XII аср охири - VII  XIII аср бошларида, узоқ давом этган баҳсдан кейин олти тўпламда ишончли ҳадислар жамланган ва улар Суннанинг асосий манбаи бўлиши мумкин, деган тўхтамга келинди. Ал-Бухорий ва Муслимнинг «икки саҳиҳи» (ас- Саҳиҳайн) деярли шак-шубҳасиз ҳисобланади. Олти тўпламдан ташқари, яна саккиз ҳадислар тўплами тан олинган, лекин уларнинг ҳаммаси у ёки бу даражада танқид қилинган. Масалан, ҳанбалийлик мазҳабига мансуб таниқли фақиҳ Ибн ал- Жавзий (1200 й. в.э.) «Китоб ал-мавдуот» асарида ҳанбалийлик асосчиси Аҳмад ибн Ҳанбал (855 й. в.э.) томонидан тузилган «Муснад» тўпламидаги 38 ҳадиснинг ҳақиқийлигига шубҳа билдирган. Зайниддин ал-Ироқий (1404 й. в.э.) бу тўпламни ҳимоя қилиб, «қора рўйхат»даги тўққиз ҳадиснинг ҳақиқийлигини тасдиқлаган. Унинг шогирди Ибн Хожар ал-Аскалоний (1448 й. в.э.) яна 15 ҳадисни шарҳлаган. «Муснад» ҳимоясида охирги нуқтани 7 +аранг: Абдулбо=ий М.Ф. Мифтащ кунуз ас-сунна ва-л-мужам ал- муфахрас ли-алфаз ал-щадис ан-набавий. 1-4. - Миср, 1935.

Жалолиддин ас-Суютий (1505 й. в.э.) ўзининг «ан-Нукай ал-бадиа ала-л- мавдуот» асарида қўйган. Суннийлик йўналишида ҳадис тўпламларини тузиш VIII асрда бошланган ва IX аср охирида якунланган. Ҳадис тўпламларини тузишга ноаниқ ва сохта ҳадислар фаол тарқалиб, нафақат ислом ҳуқуқида, балки бутун ислом оламида чалкашликларга сабаб бўлиши туртки берди. Ҳақиқий ҳадисларни ишончсиз ва сохта ҳадислардан ажратишнинг тамойиллари қуйидагилардан иборат бўлган: 1) ҳадиснинг мазмуни Куръон талабларига қай даражада мос келишини аниқлаш; 2) ривоят қилувчилар шахсини текшириш; 3) ҳадиснинг мазмуни тарихий фактларга мослигини текшириш. Ҳадиснинг тузилиши ва таркиби унинг ички табиатини, шакли - унинг ташқи томонини ифодалайди. Ҳадисни ҳуқуқий ҳодиса сифатида ўрганиш, бунда унинг ижтимоий функцияларини ҳисобга олиш ҳадис таркибини қуйидагича тавсифлаш имконини беради: I . Иснод: а) саҳоба (сафдошлар); б) табиун (издошлар); в) табиун ат-тобеин (издошлар издоши). II . Матн: а) асос; б) мазмун; в) лафз. Сунна қуйидагилардан ташкил топади: 1) Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) қилган ишлари-амаллари («феъл»); 2) Пайғамбарнинг турли ҳолат ва муносабатларда айтган гаплари («қавл»);

3) бир нарсага иқрор бўлиш, унинг тўғрилигини тасдиқлаш - маъқуллаш («тақрир»). Сунна Муҳаммад Пайғамбар (САВ) саҳобалари томонидан айтилган ва суннийлар ҳадислар, шиаларда - хабарлар шаклида қайд этилган. Сунна исломнинг барча мазҳаблари томонидан қандай хулқ-атвор ёки фикр Аллоҳга мақбуллиги ҳақидаги маълумотларнинг Куръондан кейинги манбаи сифатида қадрланади. Сунна Куръонни тушунтиради ва уни ҳуқуқий масалаларда тўлдиради. Анъанавий ислом тарафдорлари Суннага амал қилишни мусулмон ҳаётининг бош мазмуни деб биладилар. Суннани ўрганиш - ислом диний таълимининг муҳим таркибий қисми. Суннани билиш - фақиҳ (ҳуқуқшунос) нуфузини, унинг имом бўлиш ҳуқуқини тан олишнинг бош мезонларидан бири. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан кейин Сунна жамоа ва халифалик ҳаётининг жуда кўп амалий масалаларини ҳал қилишга ёрдам берган, шу боис у дарҳол жуда катта аҳамият касб этган. Ҳадис таркиби - ҳадис унсурлари мажмуи, ҳадис тузилиши - мазкур унсурларнинг кетма-кетлигидир. Ҳадисни ўрганиш ҳадисларда ўз ифодасини топган ҳуқуқий нормалар ислом дунёсидаги ижтимоий муносабатларни муфассал тартибга солишини, уларни моддий ҳуқуқ тармоқлари бўйича таснифлаш ўринли бўлишини кўрсатди: 1) ҳадисларнинг давлат-ҳуқуқий нормалари; 2) ҳадисларнинг фуқаролик-ҳуқуқий ҳамда солиқ ҳуқуқига доир нормалари; 3) ҳадисларнинг оила ҳуқуқи ва ворислик ҳуқуқига доир нормалари; 4) ҳадисларнинг жиноят-ҳуқуқий нормалари. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳадисларида ифодаланган қоидаларнинг мазмуни ва уларнинг вазифаларини ўрганиш ижтимоий муносабатларни ҳадислар билан тартибга солишнинг уч шаклини фарқлаш имконини беради:

1) диний; 2) ахлоқий; 3) ҳуқуқий. Ҳадисларда ифодаланган ҳуқуқий нормаларни уларнинг юридик кучига қараб таснифлаш мумкин: масалан, «саҳиҳ», яъни ҳақиқий ҳадислар тоифасига мансуб ҳуқуқий нормалар; ёки «ҳасан» - беқарор; ёки «заиф» ҳадислар тоифасига мансуб ҳуқуқий нормалар. Шуни таъкидлаш зарурки, биринчи тоифага мансуб ҳуқуқий нормалар ижро этилиши мажбурий саналган, сўнгги икки тоифага мансуб ҳуқуқий нормалар эса, мазкур масаланинг ечими бошқа манбаларда бўлмаган ҳолдагина қўлланилган. Ҳадислар тузилган даврда давлат-ҳуқуқий муносабатларни ўрганувчи ҳуқуқнинг мустақил тармоғи сифатидаги давлат ҳуқуқи тушунчаси ҳали шаклланмаган эди. Айни вақтда, ислом ҳуқуқининг таркибий қисми сифатидаги ҳадисларнинг ҳуқуқий нормаларини муфассал ўрганиш уларда давлат ҳуқуқининг кўпгина ҳуқуқий нормалари ва тегишли институтлари мавжудлигидан далолат беради. Ҳадисларнинг ҳуқуқий нормаларини ўрганар эканмиз, ҳуқуқий тартибга солиш объекти ва хусусиятидан келиб чиқиб, уларни уч гуруҳга ажратишимиз мумкин: 1) ҳукмдорлар мақоми ва уларнинг амаллари ҳақидаги ҳадисларнинг ҳуқуқий нормалари; 2) илк ислом жамияти ва давлатининг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий тузумини мустаҳкамловчи (белгиловчи) ҳадисларнинг ҳуқуқий нормалари; 3) мусулмонларнинг ҳуқуқий ҳолатини (ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларини) мустаҳкамловчи ҳадисларнинг ҳуқуқий нормалари. 623 йилда қабул қилинган Мадина жамоасининг Низоми давлат- ҳуқуқий аҳамиятига молик ҳадисларнинг мураккаб шаклларидан бири ҳисобланади. Ушбу ўзига хос ҳуқуқий ҳужжат марказий Арабистондаги араб қабилалари тарихида илк бор ибтидоий жамоа тузумининг уруғдошлик

муносабатларига расман барҳам бериб, давлат аломатларига эга сиёсий жамоа қуришга асос бўлган. Илк конституция кўринишига эга бўлган бу Низом давлатчиликнинг шаклланишига замин яратган. Ҳадисларнинг фуқаролик-ҳуқуқий ҳамда солиқ ҳуқуқига доир нормалари мусулмонлар ҳаётида муҳим ўрин тутади. Ҳадисларда ифодаланган фуқаролик-ҳуқуқий нормаларининг ўзига хос белгиларига қараб, уларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1) ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг умумий принципларини белгиловчи ҳадисларнинг фуқаролик-ҳуқуқий нормалари. Уларга фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъектларининг мақомини белгиловчи, битим, даъво, кафиллик ва бошқа тушунчаларни таърифловчи ҳуқуқий нормаларни ўз ичига олган ҳадислар киради; 2) ижтимоий муносабатларнинг муайян гуруҳларинигина тартибга солувчи ҳадисларнинг фуқаролик-ҳуқуқий нормалари. Мазкур нормалар фақат кўрсатилган муносабатларга нисбатан амал қилади. Уларга мулк, ижара, ҳадя, олди-сотди ва ҳоказоларни тартибга солувчи ҳадисларнинг ҳуқуқий нормалари киради. Шуни айтиб ўтиш керакки, ислом қонунчилигида фуқаролик-ҳуқуқий нормалар ва солиқ ҳуқуқи нормалари бир-бири билан узвий боғлиқ ва ўзаро таъсирга киришади. Шундай қилиб, ҳадислар, суннийлик йўналишида ислом ҳуқуқи манбаи сифатида, ислом дунёсидаги оилавий-ҳуқуқий муносабатлар мажмуини тўлиқ тартибга солади. Бунда фақиҳлар оила ҳуқуқи асосларини ишлаб чиқишда уни беш мустақил кичик тармоққа ажратганлар. Масалан, суннийлик йўналишидаги атоқли ҳуқуқшунос Тожи Шарийъа таърифига кўра, оила ҳуқуқини ислом ҳуқуқининг қуйидаги мустақил тармоқлари кўринишида ифодалаш мумкин: 1) «Китоб - ун-Никаҳ» - «Никоҳ китоби»; 2) «Китоб - ур-Рида» - «Аҳдлар китоби»; 3) «Китоб -ут-Талақ» - «Ажралиш китоби»;

4) «Китоб -ул-Фараъид» - «Мерос китоби»; 5) «Китоб -ул-Васийа» - «Васият ҳақида китоб» 8 . Шундай қилиб, дастлабки уч тармоқ оилавий-ҳуқуқий муносабатларни, охирги икки тармоқ - ворислик ҳуқуқи масалаларини тартибга солади. Ислом ҳуқуқининг қуйидаги институтларига тааллуқли бўлган оила ҳуқуқи ва ворислик ҳуқуқига доир нормаларни ўзида мужассамлаштирган ҳадислар жуда кўп: никоҳ, талоқ - ажралиш, маҳр - хотинга ажратиб бериладиган мулк, васийа - васият, мувасий - мерос қолдирувчи, ворис - меросхўр ва ҳ.к. Бунда ислом ҳуқуқининг «маҳр» институти билан мусулмон халқлари, шу жумладан Марказий Осиёда яшайдиган халқларнинг одат ҳуқуқига кирувчи «қалин» институтини аниқ фарқлаш лозим. Калин, гарчи ташқи томондан маҳрга ўхшаса-да, у исломни қабул қилган кўп халқлар (масалан, Марказий Осиё, Кавказ, Сибирда яшайдиган айрим халқлар)нинг қадимдан қолган урф-одати ҳисобланади. Ҳадисларнинг оилавий-ҳуқуқий нормалари асосан халқларнинг ижтимоий ва оила-рўзғор муносабатлари соҳасида асрлар давомида шаклланган ижтимоий муносабатларни тартибга солган. Ҳадисларда ўз ифодасини топган оилавий-ҳуқуқий нормаларнинг асосий ютуғи шундаки, улар араб қабилалари уруғдошлик тузумидан жамият тараққиётининг юқорироқ босқичига - давлат тузумига ўтиши жараёнида ижтимоий ҳаётда юз берган сифат ўзгаришларини акс эттиради. Шуни айтиб ўтиш керакки, ҳадисларнинг оилавий-ҳуқуқий нормалари ҳуқуқий жамиятнинг таркибий қисми сифатида шаклланишида ахлоқ қоидалари муҳим рол ўйнаган. Жамият ижтимоий-иқтисодий ҳаёти ривожланиши билан улар ижтимоий нормалар таркибида сақланиб қолиб, 8 +аранг: Тожи аш-Шарийъа. Мухтасар ал-ви=ойа фи-л-масоил ал- щидойа. - Тошкент, 1900. - 40-46 б етлар .

айни вақтда ислом ҳуқуқининг оилавий-ҳуқуқий нормалари таркибига муайян шаклда кириб борган. Ислом дунёсида ҳадисларнинг жиноят-ҳуқуқий шакллари муҳим ўрин тутади. Улар асосан «ҳудуд» («Аллоҳ сабр-тоқатининг чегараси») ва «қасос» тоифаларига кирувчи жиноятлар билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) жазо соҳасида жорий этган икки янгиликни айтиб ўтиш лозим: 1) жазога тортилувчи шахслар доирасини чеклаш ва фақат гуноҳ иш қилган одамларни жазолаш; 2) одам ўлдирганлик учун айбдор томонга хун пули (дийа) тўлаш имкониятининг берилиши. Шундай қилиб, Сунна («одат», «анъана», «намуна») - мусулмонлар жамоаси ва ҳар бир мусулмон учун ибрат ҳисобланган Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) сўзлари, амаллари ва хатти-ҳаракатлари, инсон ва жамият ҳаётининг барча муаммоларини ҳал қилиш учун манбадир. «Бутунжаҳон Ислом уюшмаси»нинг журналида мусулмонлар Куръон ва Суннада тақиқланмаган ҳар қандай янги ғоялар, таълимотлар ва ихтироларни ўзлаштиришлари мумкинлиги айтилгани бежиз бўлмаса керак 9 . Ислом дунёсида Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) қуйидаги ҳадиси машҳур: «Барча одамлар - Аллоҳ таоло ҳомийлиги остидаги бир улкан оиладир: ўз оиласига кўпроқ фойда келтирган одам Аллоҳ учун ҳам энг фойдалидир». Ислом ҳуқуқининг бошқа манбалари (ижмоъ, қиёс, фатво, одат) 9 + аранг : The Muslim World League Journal. - Makka, 1986. Vol . 14. №3. - Р. 29.

Илк ислом жамоасида Куръони карим ислом дини, шу жумладан ислом ҳуқуқининг ягона негизи ва манбаи сифатида тан олинган. Бироқ кенг миқёсдаги араб истилолари даврида (632 - тахминан 751 йиллар) бу манба етарли эмаслиги сезила бошлади ва бора-бора унинг ёнидан бошқа бир манба - Сунна ҳам ўрин олди. Араблар Олд ва Ўрта Осиё, Кавказ ва Шимолий Африка ҳудудларини фатҳ этгач, бу ерда анча мураккаб иқтисодиёт, ижтимоий муносабатлар ва маданиятга эга бўлган илк феодал жамиятига дуч келдилар. Табиийки, араблар бу ерда мусулмонларнинг Муқаддас китоби ва Сунна муфассал жавоб бермайдиган бир қанча муаммоларга ҳам тўқнаш келдилар. Шунда фақиҳлар қўшимча манбаларга мурожаат қилдилар. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, фақиҳлар ислом ҳуқуқи таркибида ўзаро боғланган нормаларнинг икки гуруҳини қайд этадилар: 1) Куръон ва Суннанинг юридик қоидалари; 2) ислом ҳуқуқий таълимоти «оқилона» манбалар, аввало, атоқли ҳуқуқшунослар - мужтаҳидларнинг якдил фикри (ижмоъ) ва фақиҳлар ўхшашлик бўйича чиқарган ҳукм (қиёс) асосида таърифланган нормалар. VIII аср бошига келиб ислом ҳуқуқий таълимоти эндигина шакллана бошлаган, демак, бунгача амалдаги ҳуқуқ сифатида сезиларли рол ўйнай олмас эди. Ар-Раъй - фиқҳда муайян саволга Куръон ва Сунна жавоб бермаган ҳолда асосан фақиҳнинг мустақил фикрини ёки ҳукмини англатиб, шунга асосан унинг қандайдир ҳуқуқий қарор чиқариши шу йўлда ташланган биринчи қадам бўлди 10 . Ислом фақиҳларининг асарларида мазкур тамойил Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) саҳобалардан бири, Яман ноиби этиб тайинланган Муаз билан суҳбати ҳақидаги ҳадисда мустаҳкамлаб қўйилгани қайд этилади. «Нимага асосланиб ҳукм чиқарасан?», деб сўради Пайғамбар Муаздан. «Аллоҳнинг Китобига», деб жавоб берди у. «Агар ундан топмасанг- 10 +аранг: Сулаймон Мущаммад ат-Тамавий. Ас-Салтанат ас-салас фи-д- дастир ал-арабийа ал-муасира ва фи-л-фикр ас-сийаси ал-исломий. - +ощира, 1967 (араб тилида). - 306-б.

чи?», деб сўради Муҳаммад. «Аллоҳ Элчисининг Суннасига», деб жавоб берди Муаз. «Ундан ҳам топмасанг-чи?», деб сўроқлашда давом этди Пайғамбар. «У ҳолда ўз ихтиёримга кўра ҳукм чиқараман», деди Муаз. «Аллоҳ элчисига унга маъқул тўғри йўл кўрсатган Аллоҳга мадҳ-санолар бўлсин!», деб хитоб қилди Муҳаммад Пайғамбар (САВ). Бу ривоят фақиҳлар томонидан Аллоҳ Элчисининг Куръон ва Суннада тартибга солинмаган масалалар юзасидан қози ўз ихтиёрига кўра ҳукм чиқаришини рағбатлантириши сифатида талқин қилинади 11 . Фақиҳлар Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ижтиҳод ни - шаръий ҳукми келмаган ишнинг махсус қоидаларини ишга солиб шаръий ҳукмини аниқлашни рағбатлантирганидан далолат берувчи бошқа ҳадисни ҳам кўп келтирадилар. Нақл қилишларича, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) шундай деган: «Агар ҳоким ғайрат ва тиришқоқлик билан тўғри ҳукм чиқарса, унга иккита савоб ёзилади ва агар хато ҳукм чиқарса, бир савоб ёзилади» 12 . Шуни айтиш керакки, таққослаш йўли билан шарҳлашга асосланган мушоҳадани тор ёки кенг талқин қилиш юзасидан фақиҳлар ўртасида бўлган баҳслар қиёснинг янги ҳуқуқ манбаи сифатида тан олинишига олиб келди. Киёс (араб. - таққослаш) - ўхшашлик бўйича фикр юритиш, эркин мушоҳада юритиш - ар-раъй турларидан бири, ҳуқуқий масалаларни оқилона ҳал қилишнинг асосий принципи. Киёс - ҳал қилинаётган масаланинг схематик моделини ҳал қилинган масала модели билан таққослаш ва унинг мисолида ҳукм чиқариш. Бу усул фақиҳ Ҳаммад ибн Абу Сулаймон ( VIII асрнинг биринчи ярми) ва унинг шогирди Абу Ҳанифа (699-767) томонидан ишлаб чиқилган. 11 +аранг: Абулщасан Али ибн Мущаммад ибн Щабиб ал-Басрий ал- Мавардий. Ал-Ащком ас-султонийа ва-л-вилоят ад-динийа. - +ощира, 1973 (араб тилида). - 66-67-бетлар. 12 +аранг: Атийа Мустафо Машраф. Ал-Када фи-л-ислом. - Байрут, 1966 (араб тилида). - 109, 140-141-бетлар.

Фиқҳ тизимида қиёснинг аҳамияти шу қадар катта бўлганки, у Куръон, Сунна ва ижмоъ билан бир қаторда, шариат манбаларидан бири сифатида тан олинган. Киёс усули ишлаб чиқилгач, ҳар бир ҳуқуқий ҳодисани таҳлил қилиш имконияти пайдо бўлган. Таққослаш учун олинган материал бўйича қиёс ё Куръон ва Сунна матнлари асосида (шаръий қиёс), ё яхши маълум бўлган ва ишончли факт асосида (ақлий қиёс) амалга оширилади. Таққослаш имкониятига қараб очиқ-ойдин қиёс (аз-зоҳир) ва яширин қиёс (ал-хафий) фарқланади. Таққосланаётган ҳолатларнинг ўзаро нисбатига кўра «узоқ» ёки «яқин», «торайтирувчи» ёки «кенгайтирувчи» қиёс фарқланади. Куйидагилар қиёснинг муқаррар унсурлари ҳисобланади: 1) «асос» (ал-асл) - қиёсга асос қилиб олинган ечилган масала модели; 2) «шарт» (ал-фаръ) - ечилаётган масала модели; 3) «мушоҳада» (ал-ҳукм) - таърифнинг асосий мазмуни; 4) «сабаб» (ал-ъилла) - таққослаш натижасида чиқарилган ҳукмни асослаш. Ислом фақиҳлари ўртасида қиёснинг қуйидаги классик андозаси амал қилади. Ароқнинг шайтон иши эканлиги, уруш-жанжал чиқариши сабабидан, у Куръони каримда ман этилган. Ароқдан бошқа маст қилувчи ичимликлар ҳақида бирор нарса айтилмаган. Лекин мужтаҳид уламолар маст қилувчи ичимликларнинг ҳаммасида ҳам арақ каби салбий натижалар бўлишини ҳисобга олиб, унга қиёс қилганлар ва ҳаром деб ҳукм чиқарганлар. Шуни таъкидлаш зарурки, қиёс исломнинг барча мазҳаблари томонидан ё ҳуқуқ манбаларидан бири, ё амалий фаолият усули сифатида қабул қилинган. Бироқ уни амалда қўллаш фақиҳдан катта ақл-заковат ва билим талаб қилган, чунки доим Куръон матни ёки маълум фактни асос қилиб олиш, очиқ-ойдин ўхшашлик билан қаноатланиш ёки яширин ўхшашликни излаш ва ҳоказо усуллардан бирини танлашга тўғри келган 13 . 13 +аранг: С. ал-Хаким. Ал-Усул. - Байрут, 1981. - 301-358-б.; Wensinck A . J . Kiyas // Со ncor dance et indices de la tradition musulmane : Les six livres le Musnad d ’ al - Darimi , le

Киёс фақиҳлар ҳуқуқини кенгайтириб, шариатни турмушнинг турли томонларига татбиқ этишга имконият яратди. Шу билан бирга қиёс ислом дини замон ва тараққиёт билан ҳамнафас бўлишининг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Киёснинг манба сифатида киритилиши шариатнинг ҳуқуқ тизими сифатида шаклланишига, мавжуд муносабатларни ҳимоя қилишда руҳонийлар, фақиҳлар мавқеининг ошишига кўмаклашди. Ислом ҳуқуқшунослигида ҳозирда ҳам қиёсга амал қилинади. Энди ислом ҳуқуқининг яна бир манбаи - ижмоъни кўриб чиқамиз. Ижмоъ - муҳокама этиладиган масала юзасидан мужтаҳидларнинг бир фикрга келиши. Ислом анъанаси ижмоънинг келиб чиқишини VII асрнинг иккинчи ярмида ўтган дастлабки мужтаҳидлар - Мадинанинг етти фақиҳи: 1) Саид ибн ал-Мусаййаб; 2) Урва ибн аз-Зубайр; 3) Абу Бакр ибн Убайд; 4) ал-Косим ибн Муҳаммад; 5) Убайдуллоҳ ибн Абдуллоҳ; 6) Сулаймон ибн Йасар; 7) Хориж ибн Зайд фаолиятлари билан боғлайди. Бу машҳур ислом ҳуқуқшунослари мунозарали масалаларни ўрганиш тартибини белгилаб беришган. Бунинг учун ҳар бир мунозарали масала юзасидан имкони борича тўлиқ маълумот тўплашган, иложи борича кўпчилик кишилардан сўраб билишган. Сўнгра бу маълумотлар солиштирилиб муҳокама қилинган, энг ишончли деб билингани бўйича ягона бир қарорга келинган 14 . Ижмоънинг тўғрилиги Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ): «Агар ўзингиз билмасангиз, биладиган одамлардан сўранг», деган кўрсатмасидан келтириб чиқарилган. Muwatta de Malik , le Musnad de Ahmad ibn Hanbal . - Par . A . J . Wensinck . Vol . 1-7. Leiden , 1936-1969. - P . 1130-1131. 14 +аранг: М. Абу За х ро Абу Щанифа. Хайъатух ва асру ва араух ва фикхух. - +ощира (араб тилида). - 311-325-б.

Фиқҳ манбаларидан бири бўлган ижмоъ ҳақидаги қоида Муҳаммад аш- Шофиъий (820 й. в.э.) томонидан таърифлаб берилган. Унинг моҳияти шундан иборатки, мужтаҳидлар муҳокама қилинаётган масала юзасидан якдил фикрга ва қарорга келишлари лозим. Шунда бу қарор амалда юз берган факт сифатида қабул қилинади ва ҳуқуқ нормасига айланади 15 . Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, аш-Шофиъий Малик ибн Анасга эргашиб, мадиналик фақиҳлар томонидан чиқарилган қарорларнигина ижмоъ деб ҳисоблаган. Абу Ҳанифа ҳар қандай нуфузли мужтаҳидлар гуруҳи чиқарган қарорлар ижмоъ бўлиши мумкин, деган фикрни илгари сурди. Бу Ироқ, Сурия, Миср ва бошқа жойларда ижмоънинг мустақил шакллари пайдо бўлишига имконият яратди. «Тўғри йўлдан борувчи» тўрт халифа - чорёрларнинг якдил фикринигина ижмоъ сифатида тан олиш энг ригористик хусусиятга эга бўлган. Ижмоъни ифодалаш ва умум эътиборига ҳавола этиш усулига қараб, у уч тоифага ажратилди: 1) аниқ-равшан айтилган ижмоъ, яъни ошкора муҳокама қилиш натижасида қабул қилинган умумий қарор (ал-ижмоъ ал-қавлий); 2) амалий ижмоъ, яъни муҳокама қилинмаган, лекин бир хил ҳолатлардаги бир хил қарорлар ва амаллардан келиб чиқадиган қарор (ал- ижмоъ ал-амалий); 3) айтилмаган, «яширин» ижмоъ, яъни муайян мужтаҳиднинг амалда ҳаммага маълум бўлган, ҳеч ким эътироз билдирмаган қарори (ал-ижмоъ ас- сукутий). Исломнинг асосий мазҳабларида ижмоъга ҳар хил муносабат кузатилади. Масалан, ҳанафийлар ўзлари ҳадисларини ҳақиқий деб ҳисоблаган саҳобаларнинг қарорларини, шунингдек маҳаллий мужтаҳидларнинг аниқ-равшан айтилган (ал-ижмоъ ал-қавлий) ва амалий хусусиятга эга бўлган (ал-ижмоъ ал-амалий) қарорларинигина тан олганлар. 15 +аранг: С. ал-Хаким. Ал-Усул. - Байрут, 1981. - 253-300-бетлар.

Ҳанафийларнинг оз қисми айтилмаган, «яширин» ижмоъ (ал-ижмоъ ас- сукутий)ни тан олган. Моликийлар фақат мадиналик мужтаҳидларнинг қарорларини ва юқорида зикр этилган ижмоънинг дастлабки икки тоифасинигина тан олганлар 16 . Шофиъийларга келсак, улар ижмоъни мустақил манба сифатида эмас, балки Куръон ва Суннага қўшимча сифатидагина эътироф этганлар. Моликийлар сингари, улар мадиналик мужтаҳидларнинг қарорларини ва юқорида зикр этилган ижмоънинг дастлабки икки тоифасини тан олганлар 17 . Ҳанбалийлар мадиналик мужтаҳидларга қарашли ижмоънинг учала тоифасини ҳам қабул қилганлар, бунга уларнинг айрим фикрларини қўшимча қилганлар ва уларга ягона манба сифатида қараганлар 18 . Юқорида айтилганларнинг таҳлилидан биз ижмоъ ҳанафийлик мазҳабидагина ҳуқуқ ижодкорлиги институти сифатида ривожланиш имкониятига эга бўлган, деб хулоса чиқаришимиз мумкин. Шариатнинг қолган мазҳабларида ижмоъ исломнинг барқарор ҳуқуқий манбаи сифатида тан олинган. Ислом ҳуқуқида фатво ҳам шариат манбаи сифатида амал қилади. Исломнинг дастлабки даврида Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) сафдошлари, айниқса, дастлабки тўрт халифа (чорёрлар)нинг турли ҳуқуқий 16 + аранг : Schacht J. Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence // Law in the Middle East. - P. 42-47. 17 + аранг : S.G. Vesey-Fitzgerald. Nature and sources of the Sharia // Law in the Middle East. - P. 95-96. 18 + аранг : Braumann M.M. The Spiritual Background of Early Islam. - Leiden, 1972. - P. 194- 198.

масалалар юзасидан берган изоҳлари, шунингдек уларнинг фиқҳга доир чиқарган қарорлари фатво деб аталган. Фатво барча диний-ҳуқуқий мазҳаб асосчилари томонидан фиқҳга оид қўшимча манба сифатида қаралган 19 . Кейинчалик нуфузли фақиҳлар муайян масалани ишлаб чиқиш (ижтиҳод) натижасида чиқарган ҳукм ёки муҳим аҳамиятга эга ҳолат юзасидан берилган сўровга жавоб фатво деб ҳисоблана бошланган 20 . Ҳуқуқий масалаларда берилган фатво диний жамоалар, муассасалар ва мусулмонлар томонидан бажарилиши мажбурий ҳисобланади. Фатво Куръон, ҳадислар ва шариатга ёки илгари берилган фатволарга асосланиб чиқарилади. Шуни таъкидлаш лозимки, фатволар илмий мунозараларнинг натижалари билан бир қаторда келишилган якдил фикр (ижмоъ)ни шакллантирувчи ва ҳар хил ёндашувлар (ихтилоф)ни намоён этувчи омил бўлиб хизмат қилган. Бу омиллар пировардида фақиҳлар муайян диний- ҳуқуқий мактабларга бирлашишига сабаб бўлган. Ишлаб чиқилган фатволар асосида кейинчалик тўпламлар тузилган. Улар фақиҳларнинг кейинги авлодларига ёрдамчи ва ўқув материали бўлиб хизмат қилган. Ҳуқуқшунос олимлар энг машҳур фатво тўпламлари қаторига ал- Марваррудий (1069 й. в.э.), Муҳаммад ибн Рушд (1126 й. в.э.), Умар ал- Бухорий (1141 й. в.э.), ал-Ҳасан Козихон (1196 й. в.э.), ал-Ҳасан ал- Марғиноний (1203 й. ҳаёт бўлган) ва бошқа фақиҳлар томонидан тузилган тўпламларни киритадилар. Сўнгги йилларда мусулмон давлатларининг Европа мамлакатлари билан алоқалари доираси ва қамрови кенгайиши, демак, кўпгина ҳуқуқий ва бошқа нормалар ўзлаштирилиши натижасида фатво беришга сўровлар сони анча кўпайди. 19 +аранг: М. Абу Захро. Тарих ал-мазащиб ал-исломийа, 2. - +ощира, 1935, 1947 (араб тилида). - 124-б. 20 + аранг : Tyan E. Judicial Organization // Law in the Middle East. - 1938. - P. 236-278.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, фатво дунёвий ҳокимият фаолиятини диний доиралар томонидан назорат қилишнинг энг самарали воситаси ҳисобланади. Энди маҳаллий удумлар, урф-одатлар тўғрисида мухтасар сўз юритамиз. Одат - исломдан олдинги ҳуқуқий комплексларнинг сақланиб қолган нормалари, шунингдек ҳуқуқий ҳаётнинг шариатда ўз аксини топмаган кўринишларидир. Ислом қонуншуносларининг ишловларида «одат» тушунчаси «урф» тушунчаси билан уйғунликда қўлланилган ва унинг синоними ҳисобланади. Бироқ бу фақат одат ҳуқуқи шариат қоидаларининг шаклланишига катта таъсир кўрсатган ва ҳуқуқнинг қўшимча манбаи сифатида қаралган Макка ва Мадинага яқин ҳудуд учун ўринлидир. Ислом дунёсининг қолган ҳудудларида одат нормалари шариатдан қатъи назар амал қилади. Бу аввало ислом динини қабул қилгунга қадар аҳоли ҳуқуқий тизими ривожланган давлатлар таркибига кирган ва исломни қабул қилгач, одатдаги ҳуқуқий нормалардан воз кечмаган жойларда мавжуд. Шуни таъкидлаш лозимки, амалий фаолиятда одат нормаларидан фақат ҳакам чекланмаган тарзда фойдаланиши мумкин. Шундай қилиб, ҳакамнинг бош вазифаси тарафларни муросага келтиришдан иборат бўлган. Диний судья - қози ёки ҳукумат амалдори одатга алоҳида ҳоллардагина ва фақат шариатнинг умумий руҳига зид бўлмаган нормадан фойдаланилган тақдирда таяниши мумкин 21 . Ниҳоят, ислом ҳуқуқи манбалари - фармон ва қонун ҳақида икки оғиз. 1) Фармон – давлат раҳбарининг буйруғи ёки фармойиши. 21 + аранг : G-H.Bousquet, S.T.Loxhandwalla, J.Prins. ‘Ada // El, NE. Vol. 1. - P. 170-174.

2) Конун - давлат ҳукмдори томонидан қабул қилинадиган олий ҳуқуқий ҳужжат (ҳозирги даврда мусулмон мамлакатларининг парламентлари томонидан қабул қилинади). Конун ва фармон аввало давлат органлари фаолиятини, шунингдек давлат ҳокимиятининг аҳоли билан маъмурий-ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи нормаларни тўлдирган. Ислом ҳуқуқи манбалари тўғрисидаги мавзуга якун ясар эканмиз, айрим хулосаларни таърифлаб ўтамиз. 1. Агар дастлаб фақиҳлар Куръон ва Суннанинг алоҳида диний- ахлоқий мўлжалларини (ушбу манбаларда мустаҳкамланган муайян нормаларни қўллаш билан бир қаторда) ҳуқуқий хусусиятга эга ҳукм ва қарорларда муайянлаштирган бўлсалар, кейинчалик ислом ҳуқуқини амалга ошириш механизмини янада такомиллаштириш мақсадида унинг казуал қоидаларини талқин қилиш асосида мазкур ҳуқуқий тизимнинг умумий юридик принципларини таърифлаб бердилар. 2. Ислом ҳуқуқининг асосий манбаи сифатида унинг таълимоти амал қилган. Ислом ҳуқуқи нормаларининг бир қисми Куръон ва Суннада мустаҳкамланган бўлса-да, унинг энг барқарор қисмини ташкил этувчи тамойиллар ҳуқуқшунос олимлар томонидан ишлаб чиқилган эди. Шуни таъкиллаш лозимки, ўрта асрларда ислом таълимоти ислом ҳуқуқининг асосий манбаи ҳисобланган. Ислом ҳуқуқий назариясига кўра, давлатнинг олий органлари Куръон ва Суннада тартибга солинмаган масалалар бўйича чекланмаган қонунчилик ваколатларидан фойдаланиши мумкин бўлган. Халифа ва султонларнинг мазкур ҳуқуқ ижодкорлиги амалиёти «ҳуқуқий сиёсат» деб номланган. 3. Халифа ва султонлар амалга оширган «ҳуқуқий сиёсат» ўз мевасини берган. Унинг асосида қабул қилинган норматив ҳужжатлар олий муфти (Усмонли турк салтанатида - шайх ул-ислом) томонидан маъқулланганидан сўнг, агар улар шариатнинг умумий қоидаларига зид бўлмаса, ислом ҳуқуқи таркибига киритилган.

Бундай ҳуқуқий ҳужжатларнинг аксарияти амалда фақиҳлар томонидан илгари таърифланган нормаларни мустаҳкамлаган ёки янгиларини амалга киритган. Лекин ҳар қандай ҳолда ҳам улар таълимот билан бир қаторда ислом ҳуқуқи манбаларига айланган. Мусулмон давлати олий органлари таркибига киритилган олий муфтининг ҳукмлари ва қарорлари ҳам «ҳуқуқий сиёсат» ҳужжатларига яқин турган. Муфти чиқарган фатволар айрим фиқҳ нормаларининг манбалари ҳисобланган. 4. XIX асрнинг иккинчи ярмидан ислом ҳуқуқи ва унинг манбалари мавқеида жиддий ўзгаришлар юз берди. Ривожланган мусулмон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимларида фиқҳ ўзининг етакчи ўрнини /арбий Европа андозаларига асосланган қонунчиликка аста-секин бўшатиб берди. 5. 1869-1877 йилларда Усмонли турклар салтанатининг ўзига хос фуқаролик ва процессуал кодекси - Мажаллани қабул қилиш йўли билан ислом ҳуқуқи айрим тармоқлари ва институтларини кодификациялаш ислом ҳуқуқи манбаларининг ўзаро нисбатига катта таъсир кўрсатди. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, Мажалла Туркияда 1926 йилгача, Ливанда - 1981, Сурияда - 1949, Эронда - 1953, Иорданияда - 1976 йилгача амалда бўлди. Ҳозирги вақтда у Исроил, Кувайт ва Кипрда қисман амал қилади. 6. Тахминан Мажалла амалга киритилган даврда Мисрда «шахсий мақом» ҳуқуқини кодификациялашга киришилди. Бунга ҳукумат таниқли олим ва давлат арбоби Муҳаммад Кадрий-пошога (1821-1888) ижтимоий муносабатларнинг мазкур соҳасини тартибга солувчи қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш ҳақида топшириқ бериши сабаб бўлди. 1875 йил кодекснинг таълимот (доктрина) хусусиятига эга бўлган варианти тайёрланди. Унда ислом ҳуқуқининг ҳанафийлик мазҳаби намояндалари томонидан ишлаб чиқилган «шахсий мақом» ҳуқуқини

тартибга солувчи қоидалар жамланган эди. У норматив-ҳуқуқий ҳужжат шаклида мазкур тармоқнинг барча асосий институтларини тартибга солишни назарда тутарди. Муҳаммад Кадрий-пошо тайёрлаган лойиҳа расмий қонун сифатида амалга киритилмади, лекин у Мисрда ХХ асрнинг 20-йилларигача, бу ерда биринчи оилавий қонунчилик пайдо бўлгунга қадар амалда қўлланиб келинди. Тунисда 1899 йил Д.Сантиллана тузган Оила кодексининг таълимот хусусиятига эга бўлган варианти шундай рол ўйнади, Жазоирда ислом судлари оилавий ишларни ҳал қилишда 1919 йил М.Моран томонидан тайёрланган ислом ҳуқуқи моликийлик мазҳабининг меъёрлари мажмуасидан кенг фойдаланди. ХХ аср бошида мусулмон мамлакатларида «шахсий мақом» ҳуқуқи соҳасида ҳам илк кодекслаштирилган ҳужжатлар қабул қилинди. Ҳозирги вақтда уларнинг аксариятида, чунончи: Миср, Жазоир, Сурия, Ироқ, Ливан, Тунис, Иордания, Сомали ва бошқаларда ислом ҳуқуқи айнан шу соҳанинг тартибга солувчиси ролини сақлаб қолмоқда. Унда, одатда, давлат томонидан қабул қилинган, фиқҳнинг тегишли тамойиллари ва меъёрларини мустаҳкамловчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар амал қилади.

АДАБИЁТЛАР : 1. Абдулазиз Мансур. Куръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 2. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 3. Абдулазиз Мансур. Имоми Аъзам - буюк имомимиз. - Тошкент: /афур /улом номидаги нашриёт, 1999. - 95 б. 4. Жабборов С.И. Мусулмон ҳуқуқи ва одат нормалари (Этноюридик лавҳалар). Ўқув қўлланмаси. - Тошкент: ИИВ Академияси, 2001. - 111 б. 5. Рахманов А.Р. Коран, Сунна, «ал-Хидоя» - как основнўе источники мусульманского права по вопросам собственности // Маяк Востока.- Ташкент.- №1-2, 1996. – Сс.116-121. 6. Резван Е.А. Коран и его мир. Санкт-Петербург., 2001. – С.727. 7. Ислом. Энциклопедия: А-Ҳ / З.Ҳуснутдинов таҳрири остида. – Тошкент: «ЎзМЭ» Давлат илмий нашриёти, 2003. 8. Ислам. Историографические очерки. - Москва: «Наука», 1991. – С.232. 9. www.akadmvd.uz

Похожие

Ислом ҳукуки - мусулмонларнинг ҳаёт конуни

Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари

Даъво тушунчаси ва элементлари. Даъво кузггатиш ҳукуки

Мусулмон ҳуқуқи манбалари

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари