Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари - Юриспруденция - Рефераты

Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари Режа: 1. Ислом ҳуқуқининг манбалари 2. Ислом ҳуқуқи мазҳаблари 3. Ислом ҳуқуқининг соҳалари

1. Ислом ҳуқуқининг манбалари Ўрганилаётган даврда минтақанинг ҳуқуқ тизимида туб ўзгаришлар юз берди. Араблар босқинига қадар бу ерда амал қилган ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтларига барҳам берилди. Уларнинг ўрнига мусулмон ҳуқуқи манбалари, соҳалари ва институтлари жорий этилди. Мусулмон ҳуқуқининг Ўзбекистон ҳудудига кириб келиши ва ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи асосий восита сифатида қарор топиши араблар томонидан Мовароуннаҳрнинг босиб олиниб Араб халифалиги таркибига киритилиши ва бу ерда ислом динининг ёйилиши билан чамбарчас боғлиқ ҳолда юз берди. Мусулмон ҳуқуқи бутун ўрта асрлар давомида ўлка ҳуқуқ тизимида асосий манба ролини ўйнади. Назарий жиҳатдан мусулмон ҳуқуқининг асосий манбалари сифатида Қуръони карим, Ҳадислар, ижмоъ ва қиёс эътироф этилади. Қуръони карим 114 сурадан иборат бўлиб, ҳар бир сура ўз навбатида оятларга бўлинган. Сураларда оятлар сони 3 тадан 286 тагача. Жами оятлар сони бўйича мутахассислар фикри турлича: Басра нусхасида - 6204, Куфа нусхасида - 6236, кейинчалик нашр этилган нусхаларда 6226 тадан 6238 тагача. 1 Қуръони каримда ижтимоий, диний, ахлоқий, тарихий, этник масалаларга оид оятлар мавжуд. Ундаги ҳуқуқий нормалар сони масаласида мутахассисларнинг фикри хилма-хил: 200 тадан 500 тагача; 2 500 та бўлиб, улардан соф ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлган нормалар 80 тадан ошмайди; 3 250 та оят умумий таснифдаги ҳуқуқ нормалари сифатида аҳамиятга эга; 4 ҳаммаси бўлиб 333 та ҳуқуқий оят бор. 5 Бизнингча охирги фикр ҳақиқатга яқин. Қуръони каримдаги ҳуқуқий масалаларга доир оятларда ҳокимият ва уни амалга ошириш, солиқлар, уларни ундириш ва тақсимлаш, оила, никоҳ ва уни қайд қилиш ҳамда бекор қилиш, эр-хотиннинг ўзаро ҳуқуқ ва 1 Қаранг: Климович Л.И. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. - М.: «Наука». 1986 - С. 77. 2 Қаранг: Сюкияйнен Л.Р. Структура мусульманского права||Мусульманское право(структура и основные институты). - М.: Институт государства и права АНСССР. 1984. - С. 21. 3 Қаранг: История государства и права зарубежных стран. Часть I. - М.: Норма. 1996. - С. 420. 4 Қаранг: Саидов А.Х. Бурҳониддин Марғиноний - буюк ҳ уқуқшунос. - Т.: «Иқтисодиёт ва ҳ уқуқ» 1997. Б–89. 5Қаранг: Жўзжоний А.Ш. Ислом ҳуқуқшунослиги: ҳанафий мазҳаби ва Ўрта Осиё фақиҳлари. - Т.: Тошкент ислом университети. 2002. 3 4 5

мажбуриятлари, бола тарбияси, нафақа, қарз, гаров, омонат, савдо-сотиқ, мерос, жиноят ва жазо, уруш ва тинчлик билан боғлиқ қоидалар ўз аксини топган. Ҳадислар Қуръони каримдан кейинги мусулмон ҳуқуқининг манбаи бўлиб, Муҳаммад пайғамбарнинг(с.а.в.) у ёки бу масала бўйича айтган сўзлари, қилган ишлари, берган йўл-йўриқлари, кўрсатмалари, панд- насиҳатлари ва ўгитларидир. Ҳадисларнинг мусулмон ҳуқуқи манбаи сифатида эътироф этилишига асос, Муҳаммад пайғамбарнинг(с.а.в.) қуйидаги сўзлари бўлган: «Эй умматларим! Мен сизлар учун Қуръони карим билан ўзимнинг суннатим - йўл- йўриқларимни қолдирдим. Сизлар бу иккаласини қаттиқ ушлаб, уларга амал қилсангиз, тўғри йўлдан асло адашмайсиз». Дастлабки даврларда ҳадисларни Муҳаммад пайғамбарнинг(с.а.в.) яқин қариндош-уруғлари, саҳобалари ва сафдошлари ёд олишган. Кейинчалик улар орқали ҳадислар халқ орасида тарқалган. VIII асрнинг ўрталаридан бошлаб ҳадисларни қоғозга тушириш ва тўплаш ҳаракати кучайган. Ҳадисларни тўплаш, бир тизимга келтириш, шарҳлаш ва халқ орасида тарғиб қилиш билан шуғулланганлар муҳаддислар деб аталган. IX аср ҳадис илмининг энг ривожланган даври - «олтин даври» сифатида тарихга кирган. Манбаларда қайд этилишича, ушбу даврда бир неча юзлаб муҳаддислар яшаб ижод этишган. Уларнинг орасида энг машҳурлари Имом Исмоил ал-Бухорий(810-869), Имом Муслим ибн Хаттот(819-874), Имом Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий(824-892), Имом Абу Довуд Сулаймон Сижистоний(817-888), Имом Ахмад ан-Насоний(830-911), Имом ибн Можжа ал-Казвиний(834-886) кабилардир. Ҳадис илмининг шаклланиши ва ривожланишига ватандошларимиз Имом ал-Бухорий ва Имом ат-Термизий улкан ҳисса қўшган. Исмоил ал- Бухорий жами 600 минг ҳадисни тўплаб, улардан 100 мингтаси «саҳиҳ»(тўғри) ва 200 мингтаси «ғайри саҳиҳ»(тўғри бўлмаган) ҳадислар эканлигини исботлаган. Унинг «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ»(«Ишонарли тўплам») номи билан аталган тўрт жилддан иборат асари ислом оламидаги ҳадис тўпламлари орасида энг ишонарли ва мукаммали ҳисобланади. Тўпламга 7275 та энг «саҳиҳ» ҳадислар киритилган. Ушбу асар Миср ва бошқа бир қанча мамлакатларда кўп марта нашр этилган, унга йирик уламолар 80 дан ортиқ шарҳлар ёзган. Асар бир қанча хорижий тилларга таржима қилинган. Унинг тўрт жилди 1991-1996 йилларда ўзбек тилида мамлакатимизда илк бор нашр этилди. Яна бир ватандошимиз Имом ат-Термизий йигирма йил давомида турли мамлакатларда бўлиб ҳадисларни тўплаган, уларни мантиқий изчилликда бир

тизимга келтириб ўзининг «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ»(«Ишонарли тўплам»), «Ал- жомиъ ул-кабир»(«Катта тўплам»), «Сунани Термизий»(«Термизий суннатлари») номлари билан ислом оламида машҳур бўлган асарида баён қилган. Ушбу асар олти жилддан иборат бўлиб, мусулмон мамлакатларида бир неча бор нашр этилган, унга ўнлаб шарҳлар ёзилган. Асарнинг биринчи жилди мамлакатимизда 1999 йилда ўзбек тилида илк бор нашр қилинди. Ҳадисларда солиқлар, мулк, оила-никоҳ, савдо-сотиқ, ижара, ҳамкорликдаги фаолият, мерос ва уни тақсимлаш, жиноят ва жазо, судлов, уруш ва тинчлик кабилар билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи қоидалар ўз аксини топган. Мусулмон ҳуқуқининг учинчи манбаи ижмоъ - диний ва ҳуқуқий илмларни мукаммал эгаллаган олимларнинг ҳуқуқий масалалар бўйича якдиллик билан қабул қилган қарори. Ижмоъдан ҳуқуқ манбаи сифатида ҳал қилиниши лозим бўлган масаланинг ечими Қуръони каримда ва суннада бўлмаганда фойдаланиш мумкин. Ижмоъга мисол қилиб Абу Бакр ас- Сиддиқни халифа этиб сайлаш, чўчқанинг г ў шти ҳаром бўлгани туфайли унинг ёғи ҳам ҳаром эканлиги, муслиманинг мусулмон бўлмаган эркакка турмушга чиқиши мумкин эмаслиги, ўғилнинг ўз ўғлини бобосидан мерос олишдан тўсиб қўйиши ҳақидаги мусулмон уламоларининг қарорларини кўрсатиш мумкин . 1 Мовароуннаҳрда мусулмон ҳуқуқининг тўртинчи манбаи қиёс бўлган. Қиёс бир-бирига ўхшаш нарса, воқеа, ҳодисаларни солиштириш, таққослаш, тенглаштиришни англатади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича қиёс бир-бирига ўхшаш, мазмунан яқин бўлган ижтимоий муносабатлардан бирига тадбиқ этиладиган ҳуқуқий қоидани иккинчисига ҳам тадбиқ этишдир. Масалан, Қуръони каримнинг Моида сураси 90-оятида хамр(маст қилувчи ичимлик) ислом нуқтаи назаридан ҳаром бўлиб, уни истеъмол қилиш тақиқланган. Ушбу қоидадан келиб чиқиб мусулмон ҳуқуқида кишиларни маст қилувчи ҳар қандай моддани истеъмол қилиш ман этилган. Ҳадислардан бирида «Мерос қолдирувчини ўлдирган киши мерос олмайди», - дейилади. Ушбу қоидадан келиб чиқиб, вафот этган кишининг мулкидан васият бўйича мерос олиш ҳуқуқига эга бўлган киши мулкдорни ўлдирган бўлса, васият бўйича меросга эга бўла олмайди. Қуръони каримнинг Жума сураси 9-оятида Жума намозига чақирилган пайтдан эътиборан мусулмонлар савдо-сотиқни тўхтатиб намозга боришлари лозим. Ушбу қоида қиёслаш йўли билан ижара, гаров масалалари билан банд бўлган кишиларга ҳам тааллуқли. 1 Қаранг: Абдулва ҳҳ об Халлоф. Усулул фиқ ҳ (ислом қонуншунослиги асослари). Биринчи, иккинчи қисмлар. - Т.: “ Адолат ” , 1997. Б–53.

2. Ислом ҳуқуқи мазҳаблари Мусулмон ҳуқуқининг алоҳида ҳуқуқ тизими сифатида шаклланиши, ривожланиши ва турли ҳудудларга ёйилишида ҳуқуқ мазҳаб(мактаб)ларининг роли катта бўлган. Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича VII аср ўрталаридан эътиборан Араб халифалигида мусулмон ҳуқуқи назарияси ва амалиёти муаммолари билан шуғулланувчи ҳуқуқ мактаблари(мазҳаблари) шакллана бошлаган. Кейинчалик уларнинг сони бир неча юзтага етган. Улар ўртасида давлатнинг ҳуқуқий ҳаётига ўз таъсирини ўтказиш учун олиб борилган кескин кураш жараёнида майда ва назарий жиҳатдан заиф бўлган мактаблар рақобатга чидаш бера олмай барҳам топиб кетган. Кейинчалик ушбу мактаблардан суннийликда - ҳанафия, моликия, шофиъия, ханбалия; шиаликда - жаъфария, исмоилия, зайдия мазҳаблари қолган. Уларнинг вакиллари Қуръони карим ва Ҳадисларда ўз аксини топган умумий ва жузъий қоидаларни шарҳлаш, таққослаш, ўзларининг ҳуқуқий билимлари ва тажрибаларига таяниш эвазига кундалик ҳаётда ўз ечимини кутаётган ҳуқуқий муаммоларнинг ечимини топишга, улар тўғрисида ўз фикр-мулоҳазаларини билдиришга ҳаракат қилишган. Бу ҳақда баҳслашишган, масалага ўзларининг ёндашувларининг тўғрилигини баён қилувчи асарлар ёзишган. IX-X асрларга келиб судларда иш кўриш жараёнида ушбу асарлар асосий манба ролини ўйнай бошлаган. Юқорида номлари зикр этилган мазҳаблардан ҳанафия мазҳаби ўзининг таъсир доираси, маҳаллий шарт-шароитни ҳисобга олиши, бошқа динга эътиқод қилувчиларга нисбатан ижобий муносабати билан ажралиб туради. Ушбу мазҳабнинг асосчиси - Абу Ҳанифа ан-Нуъмон ибн Собит(Имоми Аъзам) бўлиб, 699-767 йилларда яшаб ижод этган. Абу Ҳанифа ва унинг издошлари мусулмон ҳуқуқининг манбаи сифатида Қуръони карим, сунна(ҳадислар), ижмоъ, қиёсни тан олишади; уларда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи норма бўлмаса, масала кўрилаётган ҳудуддаги урф-одат нормаларидан фойдаланиш тарафдори; ижтиҳодни - ҳуқуқий масалалар бўйича мустақил фикр юритиш принципини, раъй - ҳукм чиқаришда ўз шахсий фикри ва раъйига таяниб иш кўришни ёқлайди; истиҳсон - ҳуқуқ масалаларига қиёсни тадбиқ этиш натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган хулосалардан мусулмонлар жамоаси(давлати) учун яхшироғини, фойдалироғини, маъқулроғини қўллаш тамойили тарафдори; бошқа динларга эътиқод қилувчиларга муносабати нисбатан ижобий. Шунинг учун ҳам ушбу мазҳаб таълимоти бошқа мазҳаблар таълимотига нисбатан ислом оламида кенг тарқалган. Ушбу мазҳаб таълимоти ўрта асрларда Мовароуннаҳрда тўла ҳукмронлик қилган.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мусулмон ҳуқуқининг умумий назарияси, алоҳида тармоқлари ва институтларининг ривожланиши, амалиёти такомиллашуви ҳамда ҳанафия мазҳаби таълимотининг кенг ёйилишида Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан ҳуқуқшунос олимларнинг хизмати ниҳоятда катта бўлган. ХII асрда яшаб ижод этган машҳур тарихчи, тилшунос, ҳадисшунос Абу Саид Абдулкарим ибн Муҳаммад ас- Самъонийнинг таъкидлашича, фақат VIII-IX асрларда Мовароуннаҳрдан 370 нафар қонуншунос, 2300 ҳадисшунос, 50 Қуръони карим шарҳловчилари етишиб чиққан, Марв, Бухоро, Самарқанд, Насаф(Қарши), Шош(Тошкент) каби шаҳарларда йирик мусулмон ҳуқуқ мактаблари бўлган. Уларда мусулмон ҳуқуқи назарияси ва амалиёти, тармоқлари ва институтлари бўйича таълим берилган, илмий-тадқиқот ишлари амалга оширилган, ҳуқуқнинг турли масалаларига бағишланган юзлаб асарлар ёзилган. Бундай жўшқин илмий- тадқиқот ишлари кейинги асрларда ҳам давом эттирилган. Ватандошларимиз томонидан ёзилиб ислом оламига кенг тарқалган асарлар бир неча асрлар давомида ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишда асосий манба сифатида хизмат қилган. Улар қаторига «Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ», «Сунани Термизий», «Ҳидоя», «Ақоида», «Ҳикмат ул-айн», «Қозихона», «Мухтасар», «Мажмаъ ул-Мақсуд» каби асарларни киритиш мумкин. 3. Ислом ҳуқуқининг асосий соҳалари. Ўрта асрларда Ўзбекистон ҳудудида мусулмон ҳуқуқи нормалари мулк, мажбурият, оила-никоҳ, мерос, жиноят ва жазо, суд ишлари билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи асосий восита ролини ўйнаган. Ушбу заминда мусулмон ҳуқуқининг қуйидаги тармоқлари кенг тарқалган эди. Ислом фуқаролик ҳуқуқи - мусулмон ҳуқуқининг асосий тармоқларидан бири. Фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан мулкий ва мулкий бўлмаган шахсий муносабатлар тартибга солинган. Мулкий муносабатлар мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш, мулкий бўлмаган шахсий муносабатлар шахснинг қадр-қиммати, иззат-обрўйи билан боғлиқ муносабатлардир. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари асосан жисмоний шахслар, айрим ҳолларда юридик шахслар - давлат, масжидлар ва мадрасалар бўлган. Жисмоний шахслар: мусулмонлар - мутлақ субъектлар бўлиб, барча ҳуқуқий муносабатларда иштирок этган; зиммийлар(«аҳл ал- китоб») - мусулмон давлати ҳимоясида бўлган, лекин бошқа динга эътиқод

қилувчилар, уларнинг ҳуқуқлари баъзи соҳаларда чекланган эди; ҳеч қандай динга эътиқод қилмайдиганлар, мусулмон бўлмаган хорижий давлатларнинг фуқаролари фақат айрим ҳуқуқий муносабатларда(савдо-сотиқ, ижара ва бошқа) субъект бўлиши мумкин. Субъектлар ақли расо, маълум ёшга етган(15,16,17,18), озод кишилар бўлиши лозим эди. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларининг объектлари сифатида ер, иморатлар, иншоотлар, нарсалар, пул, уй ҳайвонлари, қуллар, кўрсатиладиган хизмат, шерикчилик асосида амалга ошириладиган фаолият бўлиши мумкин. Мусулмон ҳуқуқи бўйича бирор кишининг доимий тасарруфида бўлган, маълум қийматга эга моддий неъматлар унинг мулки сифатида тан олинади, давлат ва қонун ҳимоясида бўлади. Лекин ўғирлик, зўравонлик, порахўрлик, қимор ўйнаш каби йўллар билан бирор киши қўлига ўтиб қолган мулклар, дарахтларнинг келажакда берадиган мевалари, боғлар, полизлар, ерлардан олиниши мумкин бўлган ҳосиллар, уй ҳайвонларидан келажакда туғиладиган бузоқлар, қўзилар, улоқлар ва бошқалар, шариатда ҳаром деб эълон қилинган - чўчқа гўшти ва унинг ёғи, спиртли ичимликлар кабилар мулк ҳуқуқи объекти бўлиши мумкин эмас. Мусулмон ҳуқуқи бўйича мулклар қўзғалувчан(уй ҳайвонлари, қуллар, товарлар ва бошқа) ва қўзғалмас(ер, иморатлар, иншоотлар ва бошқа); истеъмол қилиш мумкин бўлган(шариатда ҳалол деб эътироф этилган мулклар) ва истеъмол қилиш мумкин бўлмаган(чўчқа гўшти ва ёғи, спиртли ичимликлар, ўлакса гўшт ва бошқа); сотилиши, сотиб олиниши мумкин бўлмаган (фуқаролик оборотидан чиқарилган мулклар) ва сотилиши, сотиб олиниши мумкин бўлган; бўлинадиган(бўлакларга бўлиниши натижасида ўз сифатини йўқотмайдиган) ва бўлинмайдиган(бўлиниши натижасида ўз сифатини йўқотадиган); асосий мулк(қулф) ва қўшимча мулк(калит) каби турларга бўлинади. Ҳар бир шахсга тегишли мулк қонун билан ҳимоя қилинади. Мулкдорнинг ихтиёридаги мулк зўравонлик ёки пинхона йўл билан бошқа киши ихтиёрига ўтса, жабрланувчининг талаби бўйича ҳукмдор ёки қозининг қарорига биноан ўзининг ҳақиқий эгасига қайтарилади. Агар мулкнинг айнан ўзини қайтариш имконияти бўлмаса, унинг қиймати тўланади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича жабрланувчи узрли сабабларсиз 15 йил давомида унинг мулк ҳуқуқини бузган шахсни била туриб қозига даъво аризаси билан мурожаат қилмаса, жабрланувчининг кейинги аризаси қабул қилинмайди. Бундан жавобгарнинг даъвони тан олиши мустасно.

Жамоат аҳамиятига эга бўлган мулклар - йўллар, масжид, суғориш иншоотлари кабиларга, меросни тақсимлаш бўйича келиб чиқадиган низоларга даъво муддати тадбиқ этилмайди. Умумий қоида бўйича мулкдор ўз мулкидан қандай хоҳласа шундай фойдаланиши мумкин. Лекин мулкдан фойдаланиш бошқа кишиларнинг, жамият ва давлатнинг манфаатларига зид бўлмаслиги керак. Мулкдорнинг ўз ҳуқуқини суиистеъмол қилишига йўл қўйилмайди. Масалан, хўжайин ўз қулига қўпол муомалада бўлиши қораланади. Ҳар бир шахс мулк ҳуқуқига қонун рухсат берган йўллар орқалигина эга бўлиши мумкин. Бундай йўллар - ишлаб чиқариш, савдо-сотиқ, айирбошлаш, ижара, ҳадя, мерос, қарз кабилардир. Ислом мажбурият ҳуқуқи - мажбуриятларнинг келиб чиқиш асослари, шартномалар ва уларнинг турлари, шартнома иштирокчиларининг ҳуқуқ ва бурчлари, мажбуриятларнинг ижросини таъминлаш кафолатлари билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ нормалари йиғиндисидир. Мажбурият ҳуқуқий муносабатларининг объекти - ушбу муносабатларда иштирок этувчи тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларидир. Мажбурият ҳуқуқий муносабатлари субъектлари вояга етган, ақли расо ва ҳур жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Айрим ҳолларда юридик шахслар ҳам субъект бўлиши мумкин. Масалан, мулкдорларнинг меросхўри бўлмаса, мулк давлат ихтиёрига ўтади. Умумий қоидага биноан диний эътиқод аҳамиятга эга эмас. Мажбуриятлар келиб чиқиш асосларига кўра зарар етказиш натижасида ва шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларга бўлинади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича, шахс иккинчи бир шахсга, давлатга, муассасага, ташкилотга мулкий зарар етказса, агар унинг хатти-ҳаракатида жиноят аломатлари бўлмаса, етказилган зарарни қоплаши ва тўлаши лозим. Зарар етказувчи вояга етган, ақли расо ва озод киши бўлса жавобгарликка тортилади. Хўжайин ўзининг қули, ота ўз боласи, мулкдор уй ҳайвони, ҳомий ўз ҳимоясида бўлган киши томонидан бошқа шахсга етказилган зарарни қоплаши ёки тўлаши лозим. Мусулмон ҳуқуқи бўйича шартнома - бу тарафлар ўртасида ўзаро келишув натижасида вужудга келадиган алоқа бўлиб, унинг мазмунини тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ташкил қилади. Шартноманинг объекти фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган мулклар ва хатти-ҳаракатлар бўлиши мумкин. Шартномадаги тарафлар жисмоний ва юридик шахслар. Жисмоний шахслар вояга етган, ақли расо ва озод кишилар. Ёш болалар оталари ёки уларнинг ўрнини босувчилар, қуллар

хўжайинларининг рухсати билан айрим шартномаларда тараф сифатида қатнашишига йўл қўйилади. Бундай ҳолларда шартноманинг ижросини таъминлаш ота ёки васий ёхуд хўжайин зиммасига юклатилади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича шартномада тарафларнинг вакили иштирок этишига йўл қўйилади. Мажбурият юклатилган тарафни алмаштиришга ҳам рухсат берилади. Лекин қарз шартномасида қарздорни бошқа киши билан алмаштириш фақат қарз берувчининг розилиги бўлгандагина мумкин. Шартномалар иштирок этаётган тарафлар сонига кўра, бир томонлама, икки томонлама ва кўп томонлама; муддати бўйича маълум бир муддатга тузилган ва муддатсиз; мазмунига биноан олди-сотди, ижара, қарз, ҳадя, ширкат, омонат, айирбошлаш шартномаларига бўлинади. Шартномалар оғзаки, оддий ёзма ва махсус ҳужжат билан шартнома тузилганлигини расмийлаштириш - васиқа, иноятнома ва вақфнома шаклларида тузилиши мумкин. Шартномалар ижросини таъминлаш воситаси сифатида закалат, кафолат, айбона хизмат қилган. Шартномалардан келиб чиқадиган низоларни мазмунан кўриб чиқиш ва тегишли қарор қабул қилиш қозининг ваколатига кирган. Ислом вақф ҳуқуқи - мулк ҳуқуқининг муҳим институти. Вақф ислом таълимоти бўйича, дин йўлида давлат ва айрим кишилар томонидан диний муассасалар, масжид, мадраса, уламолар, суфийлик жамоалари ихтиёрига ажратиб берилган мулк. Вақф ҳуқуқи - бу мулкларни вақф сифатида ажратиш, уни диний ташкилот, муассаса ёки алоҳида шахслар ихтиёрига топшириш, улардан фойдаланиш, келган даромадларни тақсимлаш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар йиғиндиси. Вақф ҳуқуқий муносабатлари объекти фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган қўзғалувчан ва қўзғалмас мулклар; субъектлари вояга етган ақли расо, мулкнинг ҳақиқий эгаси бўлган мусулмонлар. Ҳанафийлар таълимоти бўйича ўз мулкини вақф сифатида ажратиб берган мусулмон киши мулкка нисбатан тасарруф қилиш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Лекин мулкдор мулкни бошқариш, ундан ўзи ва меросхўрлари манфаати йўлида фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум бўлмаслиги мумкин. Масалан, мулк эгасига ундан келадиган фойданинг ҳаммаси ёки бир қисмини тириклигида ўзи олиши, вафотидан сўнг фақрларга беришни, ўзи мулкни мутавалли сифатида бошқаришини, вақф сифатида ажратилган ерни хоҳлаган вақтда бошқа ер билан алмаштириши мумкинлигини шарт қилиб қўйишига рухсат этилади. Лекин мулкидан келадиган фойдани унга эгалик қилаётган муассаса, ташкилот ёки шахс манфаати йўлида умрбод сарфлашни шарт қилиб қўйиш мумкин эмас.

Вақф мулки қандай мақсадда фойдаланиш учун ажратилган бўлса, ўша мақсадда фойдаланилиши мумкин. Ундан мақсадга мувофиқ фойдаланилаётганлигини назорат қилиш, шариат бўйича қозига юклатилган. Шунингдек, вақф мулкини бошқараётган мутавалли фаолиятини ҳам қози назорат қилади. Агар вақф мулкини мутавалли нотўғри бошқараётган, фойдани нотўғри тақсимлаётган, ўз ваколатини суистеъмол қилаётган бўлса, қози уни вазифасидан четлаштириб, ўрнига бошқа кишини тайинлаши мумкин. Вақф мулкларидан ва улардан олинадиган фойдадан ободончилик, маориф, инсонпарварлик ва диний мақсадларда фойдаланиш мумкин. Вақф мулклари сотилиши, гаровга қўйилиши, ҳадя қилиниши мумкин эмас. Лекин уч йилдан ортиқ бўлмаган муддатга ижарага берилиши мумкин. Улардан ҳеч қандай солиқ ундирилмайди. Ислом оила ҳуқуқи - мусулмон ҳуқуқининг асосий тармоқларидан бири бўлиб, унинг назарияси ва амалиёт и масалалари мусулмон ҳуқуқшунослари томонидан атрофлича ишлаб чиқилган. Оила ҳуқуқи - никоҳ ва уни қайд қилиш, эр ва хотиннинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ота-она ва фарзандлар ўртасидаги алоқалар, бола тарбияси, ҳомийлик ва васийлик, никоҳни бекор қилиш ва унинг оқибатлари билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ институтлари ва нормалари йиғиндисидир. Оила қуриш, шариатга биноан ҳар бир мусулмоннинг бурчидир. Оила насл-насабни давом эттириш, жамият мустаҳкамлиги ва равнақининг муҳим манбаидир. Оила қуриш никоҳ билан расмийлаштирилади. Никоҳ - бу эркак ва аёл ўртасида тузиладиган аҳд бўлиб, унга биноан уларнинг ўртасидаги жинсий алоқага қонуний рухсат берилади. Никоҳ аҳди туфайли эр-хотинлик муносабатлари, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари учун ҳуқуқий замин вужудга келади. Никоҳга кирувчилар вояга етган, ақли расо, озод кишилар бўлиши ва никоҳга ўзаро рози бўлмоқлари лозим. Никоҳ ёши эркаклар учун 12 ёш, аёллар учун 9 ёш белгиланган. Лекин,12 ёшга тўлган ўғил бола жинсий жиҳатдан етилган, 9 ёшли қиз бола ҳайз кўра бошлаган бўлса балоғатга етган ҳисобланиб, улар ўртасида никоҳ қайд этилиши мумкин. Шуни ҳам қайд этиш лозимки, балоғатга етмаганлар ўртасида уларнинг оталари ёки валийлари(оталарининг ўрнини босувчилар) никоҳни қайд қилишлари мумкин. Агар никоҳланганлардан бири ёки ҳар иккаласи балоғатга етгандан сўнг никоҳни бекор қилишни талаб қилса, ушбу талаб қондирилади. Никоҳ аҳдининг ҳақиқий бўлиши учун биринчидан, хоҳ никоҳга кирувчилар ўзлари бўлсин, хоҳ оталари ёки валийлар бўлсин, бирларининг

никоҳга розилиги ҳақидаги сўзларини иккинчилари аниқ эшитмоқлари лозим. Иккинчидан, никоҳ аҳди амалга оширилаётганда икки нафар озод, балоғатга етган, мусулмон эркак ёки бир мусулмон эркак ва икки муслима аёл гувоҳ сифатида қатнашмоғи, никоҳга розилик билдирувчи сўзларни эшитмоғи лозим. Мусулмон ҳуқуқи бўйича эркак киши бир вақтнинг ўзида тўртта аёл билан никоҳда бўлиши мумкин. Лекин эр ўз хотинларига нисбатан адолатли муносабатни таъминлай олсагина кўп хотинлиликка йўл қўйилади. Агар ушбу вазифани адо этолмаса, битта хотин билан қаноатланиши лозим. Муслима аёл фақат бир эркак билан никоҳда бўлиши мумкин. Эркак киши ўз онасига, ота ва онаси томонидан бўлган бувиларига, ўз қизига, набирасига ва ундан қуйи аёл авлодларига, опа-сингилларига, опа- синглиси ва ака-укаларининг қизларига, амма ва холаларига, хотинлари билан қўшилган ёки қўшилмаганликларидан қатъи назар қайноналарига, яқинлик қилган хотинларининг қизларига, оталари ва боболарининг хотинларига, ўз ўғлининг хотинига ва набира келинларига, кўкрагини эмиб ўсган сут онасига, бир кўкракни эмишган опа-сингилларига, бир вақтнинг ўзида опа-сингилга, эри бор аёлга, эри вафот этиб ёки эридан ажралиб идда муддатини ўтаётган аёлга, маъжусий аёлларга, бутпараст аёлларга, асир олинган ҳомиладор аёлга уйланиши мумкин эмас. Мусулмон киши уйланаётган аёлга маҳр бериши лозим. Маҳр бу эркакнинг аёлга нисбатан ҳурмат-эҳтиромини, меҳр-муҳаббатини изҳор этувчи рамзий восита сифатида аёлга бериладиган мулк. Маҳр қалин эмас. Мусулмон ҳуқуқи бўйича қалин берилмайди. Қалин одат ҳуқуқида бор. Ҳанафийлар таълимотига биноан маҳр сифатида сифат ва миқдор ўлчови, маълум қийматга эга бўлган, фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган қўзғалувчан ва қўзғалмас мулклар эр томонидан хотинга берилиши мумкин. Маҳрнинг қиймати 10 дирҳамдан кам бўлмаслиги керак. Умумий қоидага биноан эр ва хотин бир - бирини ўзаро ҳурмат қилиши, ўзларига юклатилган мажбуриятларни виждонан бажариши, шариат доирасида ўз ҳуқуқларидан фойдаланиши лозим. Эр хотиннинг яшаш жойини белгилаш, никоҳга киришишда белгиланган маҳрни бергандан сўнг хотинни хоҳлаган жойга олиб кетиш, унинг бегоналар билан учрашишини, рухсатсиз жамоат жойларига боришни тақиқлаш, ақли расо ва балоғат ёшига етган хотинини жазолаш каби ҳуқуқларга эга. Бир вақтда бир неча хотин билан никоҳда бўлган эр уларнинг ёши, миллати, чиройи, қадди-қомати, қайси бирига олдин ёки кейин уйланганлигидан қатъи назар хотинларини кийим-кечак, озиқ-овқат, турар жой билан таъминлашда, кечалари улар билан бирга бўлишда баробар муносабатда бўлмоғи керак. Лекин эри билан

бирга бўлиш(ётиш) масаласида, ҳур хотинга нисбатан чўрининг ҳуқуқи чекланган: эр ҳур хотин билан икки кун, чўри хотини билан бир кун ётиши лозим. Эр хотинга ҳафтада бир марта ота-онасини бориб кўришга, ота-онасини, шариат бўйича кўришишга рухсат этилган яқин қариндошларини, аввалги эридан бўлган болаларини ўз уйида(хонасида) қабул қилишга, узоқ қариндошлари билан бир йилда бир марта кўришишга рухсат бериши шарт. Эр шариат бўйича ўзига юклатилган ва никоҳни қайд қилишда ўз зиммасига олган(хотинни сабабсиз урмаслик, олти ой давомида моддий таъминотсиз қолдирмаслик, унга маълум бўлган маҳаллий урф-одатларга риоя қилиш кабилар) мажбуриятларни бажармаса, хотин қозига мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Шунингдек, хотин эрдан маҳр, моддий таъминот ва мерос олиш, шариатда белгиланган ҳолларда никоҳни бекор қилишни сўраб қозига мурожаат қилиш, эри вафотидан ёки ажрашгандан сўнг идда муддати ўтиши билан бошқа кишига турмушга чиқиш ҳуқуқига эга. Хотин эри томонидан белгиланган жойда яшаши, эр хоҳлаган вақтда, шариатда белгиланган сабаблар бўлмаса у билан жинсий яқинлик қилиши, эрига сўзсиз итоат қилиши, садоқатли бўлиши, унинг мол-мулкини тежаш ва эҳтиёт қилиши, эрининг шариатга хилоф бўлмаган талабларни бажариши, эри тақиқлаган жойларга бормаслиги ва кишилар билан учрашмаслиги, уларнинг олдида турмаслиги ва уларга кўринмаслиги керак. Агар эр ўз уйида никоҳсиз бегона аёлни ўйнаш сифатида сақласа, хотинига нисбатан зулм қилса, уни таҳқирласа хотин эрнинг талабларини бажармаслиги мумкин. Шунингдек, эр хотинини ўзи билан бирор жойга олиб кетмоқчи бўлса, ўша жойда талабга жавоб берадиган шарт-шароит бўлмаса ёки хотинга нисбатан хавф-хатар мавжуд бўлса, у эр билан бирга кетишдан бош тортиши мумкин. Мусулмон ҳуқуқи бўйича никоҳ эр-хотиндан бирининг вафот этиши; эр томонидан хотиннинг талоқ қилиниши; эрнинг хотини билан жинсий яқинлик қилмайман деб қасам ичиши; хотиннинг эрига маълум бир хақ тўлаш эвазига никоҳни тугатишни сўраб мурожаат қилиши; никоҳдан ажратишни сўраб хотиннинг қозига мурожаат қилиши; эрнинг хотинини асоссиз вафосизликда айблаши натижасида тугатилиши мумкин. Никоҳ тугатилиб, идда муддати ўтгандан сўнг аёл янгидан никоҳга киришиши мумкин. Шариат бўйича идда - никоҳи тугатилган аёлнинг ҳомиладор ёки ҳомиладор эмаслигини аниқлаш учун белгиланган муддатдир. Эри вафот этган озод хотиннинг идда муддати, агар у ҳомиладор бўлмаса, тўрт ойу ўн кун. Эри томонидан талоқ қилинган ва бошқа асосларга биноан никоҳи тугатилган, ҳайз кўрадиган хотиннинг идда муддати уч ҳайз даври;

ёшлиги ёки қарилиги туфайли ҳайз кўрмайдиган аёллар учун идда муддати уч ой белгиланган. Эри вафот этган ҳайз кўрувчи чўри хотиннинг идда муддати икки ойу беш кун; ҳайз кўрмайдиган чўри хотиннинг идда муддати никоҳ бошқа асосларда тугатилганда бир ярим ой; ҳайз кўрувчи талоқ қилинган, қонунга хилоф ҳолда никоҳда бўлиб эри билан жинсий яқинлик қилган, ўзимнинг эрим деб адашиб бегона эркак билан жинсий яқинлик қилган чўри хотинларнинг идда муддати икки ҳайз давр и га тенг. Агар никоҳи тугатилган хотин ҳомиладор бўлса унинг идда муддати боланинг туғилиши билан тугайди. Идда муддати даврида хотин никоҳ тугатилгунгача яшаган турар жойидан фойдаланиш, эридан(ўлган бўлса эрига тегишли мулк ҳисобидан) моддий таъминот олиш ҳуқуқига эга. ишлаб чиқилган тармоқларидан бири. Мерос ҳуқуқи - бу мероснинг Ислом мерос ҳуқуқи - мусулмон ҳуқуқининг батафсил ва ҳар томонлама чуқур очилиши, мерос турлари, мерос қолдирувчи ва мерос олувчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, меросни тақсимлаш тартиби билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар ва институтлар йиғиндисидир. Мерос ҳуқуқи бўйича бир кишининг ўлими олдидан тасарруфида бўлган мулк унинг вафоти муносабати билан бошқа кишига ёки кишиларга ўтади. Мерос ҳуқуқий муносабатларининг вужудга келишида мулкдорнинг ўлими юридик факт ролини ўйнайди. Ушбу муносабатлар субъекти мерос қолдирувчи ва мерос олувчи жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Субъектларнинг ёши, руҳий ҳолати рол ўйнамайди. Ҳатто туғилмаган бола ҳам меросхўр бўлиши мумкин. Агар вафот этган кишининг ҳеч қандай меросхўри бўлмаса мерос давлат ихтиёрига ўтади. Мероснинг мусулмон ҳуқуқи бўйича иккита тури бор: васият бўйича мерос ва қонун бўйича мерос. Васият бўйича мерос қолдирувчи қози ёки иккита гувоҳнинг иштирокида, ёзма ёки оғзаки шаклда ўз мулкининг учдан бир қисмини бир ёки бир неча кишига мерос қилиб қолдириши мумкин. Қонун бўйича меросхўрлар мерос қолдирувчининг қариндошлари бўлиб, улар уч гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга вафот этган кишининг отаси, онаси, болалари, агар болалари ўлган бўлиб, уларнинг болалари бўлса улар ҳам шу гуруҳга киради. Иккинчи гуруҳга вафот этган кишининг бобоси, буваси, ака-укалари ва опа-сингиллари, агар ака-укалари ва опа-сингиллари ўлиб кетиб уларнинг болалари қолган бўлса, улар ҳам шу гуруҳга киради. Иккинчи гуруҳга мансуб қариндошлар, биринчи гуруҳга мансуб қариндошлар бўлмаган тақдирдагина мерос олиш ҳуқуқига эга бўлади. Учинчи гуруҳ меросхўрлари қаторига вафот этган кишининг амакилари, тоғалари, аммалари ва холалари ҳамда уларнинг болалари киради. Учинчи

гуруҳга мансуб меросхўрлар биринчи ва иккинчи гуруҳга мансуб меросхўрлар бўлмаган тақдирдагина мерос олиш ҳуқуқига эга. Мусулмон ҳуқуқи бўйича эр ва хотиннинг бир-бирига меросхўр бўлишининг алоҳида тартиби ўрнатилган. Агар хотин ўлиб ундан бола қолмаган бўлса, эр хотинга тегишли мулкнинг ярмини олади, болалари бўлса(аввалги эридан бўлса ҳам) мероснинг 1|4 қисмини олади. Агар эр ўлиб ундан болалари бўлмаса, хотин мероснинг 1|4 қисмини, болалари бўлса(меросхўрдан ёки бошқа хотинларидан бўлишидан қатъий назар) хотин мероснинг 1|8 қисмини олади. Қолган қисми бошқа меросхўрлар ўртасида тақсимланади. Меросни тақсимлаш тартиби қуйидаги тартибда амалга оширилади: вафот этган кишидан қолган мол-мулкдан уни кафанлашга, ювишга, гўрини қазишга, олиб бориб кўмишга кетадиган ҳаражатлар чиқарилади; ундан кейин одамлардан қарзи бўлса, ўша қарз учун бериладиган маблағ ажратилади; сўнг васият бўйича меросга маблағ ажратилади; қолган мол- мулк қонун бўйича меросхўрлар ўртасида тақсимланади. Ислом жиноят ҳуқуқи - жиноят ва жазо билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи мусулмон ҳуқуқи нормалари ва институтлари йиғиндиси. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, мусулмон ҳуқуқи бўйича ножўя хатти-ҳаракат билан жиноят ўртасида кескин фарқ йўқ. Ҳар иккаласи ҳам гуноҳ(форс тилида жиноят, айб), шариатга хилоф иш ёки хатти- ҳаракат деб қаралади. Мусулмон ҳуқуқшунослигида жиноятнинг тор ва кенг маънодаги тушунчаси мавжуд. Тор маънода жиноят - Оллоҳ томонидан тақиқланган ва жазо белгиланган қилмишини содир этиш(ал-Маварди). Кенг маънода - бу қонун билан тақиқланган хатти-ҳаракатни содир этиш ёки белгиланган хатти-ҳаракатни содир этмаслик, ҳокимият кўрсатмалари ва буйруқларини бажармаслик. Ушбу тушунчалар жиноятнинг умумий таърифи бўлиб, бундан ташқари ҳар бир жиноят турининг алоҳида таърифи ҳам учрайди. Масалан: Ўғирлик - бу ақли расо, вояга етган кимсанинг бир кишининг баҳоси ўн дирҳам тангалик молини яширин йўл билан олиб қўйишидир. Зино - бу эркак кишининг ўз никоҳида бўлмаган аёл билан жинсий алоқа қилишидир. Кўпчилик мусулмон ҳуқуқшунослари ва мусулмон ҳуқуқи тадқиқотчилари жиноятларни содир этганлик учун ҳуқуқ манбаларида жазо белгиланганлик даражаси, тажовуз кимнинг манфаати ва ҳуқуқларига қарши қаратилганлиги нуқтаи назаридан келиб чиқиб учта катта гуруҳга бўладилар. Биринчи гуруҳ - ҳадд жиноятлари бўлиб, Оллоҳнинг ҳуқуқига(яъни бутун мусулмон жамоаси ҳуқуқига) тажовуз қиладиган ва Қуръони карим ҳамда

Ҳадисларда аниқ жазо белгиланган жиноятлар - зино, бирор кишини далил- исботсиз зино билан шуғулланишида айблаш, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, босқинчилик, ўғирлик, ислом динидан қайтиш, исён кўтариш. Иккинчи гуруҳ - алоҳида шахсларнинг ҳуқуқларига қарши қаратилган жиноятлар бўлиб, уларни содир қилганлар қасос(жиноятга тенг жазо) ёки дия(хун ҳақи тўлаш) жазолари билан жазоланади. Бундай жиноятлар қаторига одам ўлдириш, тан жароҳати етказиш, инсоннинг қадр-қимматини камситиш, обрўйини тўкиш кабилар киради. Учинчи гуруҳ - Оллоҳнинг ҳуқуқи(мусулмон жамоаси манфаатлари)га ва алоҳида шахслар ҳуқуқлари ҳамда манфаатларига қарши қаратилган «таъзир» жазоси қўлланиладиган жиноятлар . Булар закот тўламаслик, алоҳида шахсларга моддий зарар етказиш(ўғирлик ва босқинчиликдан ташқари), битимлар бўйича мажбуриятларни бажармаслик, хун ҳақини тўлмаслик, кам ўлчаш, кам тортиш, товламачилик, порахўрлик, хазинанинг ёки етимнинг ҳақини ўзлаштириш, қасддан қонунга хилоф ҳолда суд қарори ёки ҳукмини чиқариш, ёлғон гувоҳлик бериш, жамоат жойларида юриш- туриш қоидаларини бузиш, фуқароларга ёки ўзига бўйсунувчиларга нисбатан зулм ўтказиш, жосуслик, энг муҳим диний ақидаларни инкор қилиш, жодугарлик ва сеҳргарлик билан шуғулланиш кабилар. Мусулмон ҳуқуқи бўйича жиноят содир қилганларга нисбатан ўлим жазоси, тан жазоси(талион принципи асосида), товон тўлаш, қамчи ёки таёқ билан уриш(1-39, 40-100 тагача), озодликдан маҳрум қилиш(қамоқ), огоҳлантириш, жамоат иззаси, жарима тўлаш, салла ўраб юриш ҳуқуқидан маҳрум қилиш каби жазолар қўлланилади. Ислом суд ҳуқуқи - судловни амалга ошириш, судда иш қўзғатиш ва уни мазмунан кўриб ҳал қилиш, суд жараёни иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, далиллар, иш бўйича қарор ёки ҳукм чиқариш ва уларнинг ижросини таъминлаш, ишни мазмунан қайта кўриш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ нормалари ва институтлари йиғиндиси. Ўрта асрларда Мовароуннаҳрдаги давлатларда суд ҳокимияти олий суд - давлат бошлиғи, вилоят судлари, қози судлари, махсус суд - қози аскар томонидан амалга оширилган. Айрим давлатларда вилоят бошлиқларига алоҳида жиноятлар(ўғирлик, талончилик ва бошқалар)ни кўриб ҳукм чиқариш ҳуқуқи берилган. Масалан, Бухоро хонлигида беклар шундай ҳуқуқдан фойдаланган. Давлат бошлиғи суд тизимидаги энг юқори инстанция суди бўлиб, барча қозиларни лавозимга тайинлаган ва ундан озод қилган; давлатга қарши жиноятлар, мансабдорлик жиноятлари, ўлим

жазосини қўллаш мумкин бўлган жиноятларни кўриб ҳукм чиқарган; одам ўлдириш, босқинчилик, талончилик ва ўғирлик жиноятлари ҳақида хабардор қилинган; хусусий ва умумий авф эълон қилган. Вилоят қозилари вилоятда юзага келган низоларни, қиймати катта(Бухоро хонлигида 2000 сўмгача) фуқаролик ишларини кўриб ҳал қилган, қози судларига нисбатан касация инстанцияси ҳисобланган. Қозилар ўзлари беркитилган ҳудуддаги фуқаролик ва жиноят ишларини кўриб ҳал қилган; зарур бўлганда ҳомийлар ва васийларни тайинлаган, вақф мулкларидан шариатга биноан фойдаланишни назорат қилган, мерос билан боғлиқ масалаларнинг тўғри ҳал қилинишини, солиқларнинг тўғри йиғилишини кузатган. Қози аскар ҳарбийлар билан боғлиқ фуқаролик ва жиноят ишларини кўриб ҳал қилган, давлат бошлиғи номидан муқаддас уруш эълон қилган, ҳарбий юришларда қўлга киритилган ўлжани баҳолаган ва унинг тўғри тақсимланишини назорат қилган. Мусулмон ҳуқуқи бўйича фуқаролик ва жиноят ишларини судда кўриш учун қабул қилиш, иш қўзғатиш, ишни мазмунан кўриб, қарор ёки ҳукм чиқариш бир-биридан кескин фарқ қилмаган. Ишни якка қози масжидда ёки ўзининг уйида ошкора очиқ суд мажлисида кўриб ҳал қилган. Суд жараёни оғзаки, баённомасиз ўтказилган. Иш битта мажлисда кўриб ҳал этилган. Айблов ва ҳимоя даъвогар ва жавобгар томонидан амалга оширилган. Судда иш кўришда далил сифатида тарафларнинг тан олиши(иқрор бўлиши), гувоҳларнинг кўрсатмаси ва қасам ичиши хизмат қилган. Эркак кўрсатмаси аёл кўрсатмасига нисбатан имтиёзга эга бўлган. Аёллар гувоҳлиги фақат фуқаролик ишлари бўйича далил сифатида қабул қилиниб, жиноят ишлари бўйича далил бўла олмаган. Қарор ва ҳукмнинг ижросини таъминлаш қозининг зиммасига юклатилган. Улардан норози тараф юқори судга шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Мавзу бўйича таянч иборалар: Вақфнома – вақф мулкининг ихтиёрий равишда берилгани ёки васият қилиб қолдирилганини тасдиқловчи ҳужжат. Ижмоъ – мусулмон ҳуқуқшуносларининг турли муаммолар бўйича чиқарган ҳукми, қарори бўлиб, мусулмон ҳуқуқида Қуръони Карим, Суннадан кейинги ўринда турувчи ҳуқуқий манбадир. Муфтий – исломда муфтий фатво берувчи, қарор чиқарувчи, суд ишларини амалга оширувчи олий мартабали шахс.

Фатво – ушбу атама шариатда кенг қўлланилиб, у ислом қонуншуноси олий мартабали ва нуфузли шахсларнинг дунёвий ҳукмдорларнинг қарорлари ва фармонларини ёзма равишда тасдиқлашни англатган. Фиқҳ – ислом ҳуқуқшунослигида кенг қўлланиладиган тушунча бўлиб, арабча сўз бўлиб, луғавий маъноси фаҳм қилмоқ, англамоқ, тушунмоқ. Шайхулислом – ислом қонунчилигини амалга оширувчи олий дин арбоби, олий даражадаги ҳуқуқшунос. Қози – шариат қонунлари бўйича ҳукм (қарор) чиқарувчи, суд ишларини амалга оширувчи шахс. Ҳадис – мусулмон ҳуқуқи манбаларидан бири бўлиб, Муҳаммад Пайғамбарнинг панд-насиҳатлари, ўгитлари ва кўрсатмалари билан боғлиқ ахлоқий, ҳуқуқий меъёрлар.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Климович Л.И. Книга о Коране, его происхождении и мифологии. М.: «Наука». 1986 2. Сюкияйнен Л.Р. Структура мусульманского права||Мусульманское право (структура и основные институты). - М.: Институт государства и права АНСССР. 1984. 3. История государства и права зарубежных стран. Часть I . - М.: Норма. 1996 4. Саидов А.Х. Бурхониддин Марғиноний - буюк ҳ уқуқшунос. - Т.: «Иқтисодиёт ва ҳ уқуқ» , 1997. 5. Жузжоний А.Ш. Ислом ҳ уқуқшунослиги, ҳ анафий маз ҳ аби ва Ўрта Осиё фақи ҳ лари. - Т.: Тошкент ислом университети. 2002. 6. Абдулва ҳҳ об Халлоф. Усулул фиқ ҳ (ислом қонуншунослиги асослари). Биринчи, иккинчи қисмлар. - Т.: “ Адолат ” . 1997. 7. Ҳамидова М.А. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи” фанидан маърузалар матни. - Т.: ТДЮИ. 2011. 8. Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. - Т.: “Шарқ”. 2000. 9. Сагдуллаев Т. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: “Академия”. 2000. 10. Ҳамидова М.А. “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. - Т.: ТДЮИ. 2010.

Похожие

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари

Сув ҳуқуқининг манбалари

Ислом ҳукуки манбалари

Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари

Ислом ҳуқуқининг асосий йўналишлари ва мазҳаблари (ҳуқуқий мактаблари)