Меҳнат ҳуқуқининг манбалари - Юриспруденция - Рефераты

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари Режа: 1. Меҳнат ҳуқуқи манбалари тушунчаси, турлари ва уларнинг аҳамияти 2. Меҳнат ҳуқуқи манбалари саналувчи норматив ҳужжатларни вақт, ҳудуд ҳамда шахсларга нисбатан амал қилиши

«Ҳуқуқ манбаи» тушунчаси кенг маънода жамиятнинг моддий шароитлари, ишлаб чиқариш муносабатлари даражаси билан белгиланса, тор маънода давлат томонидан ифода этилган эркнинг намоён бўлиш шакли назарда тутилади. Меҳнат ҳуқуқининг манбалари хилма-хил шаклларда (қонунлар, фармонлар, қарорлар ва бошқалар) бўлиши мумкин, улар умумий мақсад – қонунчилик ва адолатни таъминлаш билан ўзаро бирлашган бўлиб, бўйсуниш муносабатида бўлади. Меҳнат ҳуқуқи манбаини ўрганиш пайтида унинг вужудга келиш хусусиятлари, фуқароларнинг ижтимоий ҳуқуқларини муҳофаза қилишга қаратилганлиги эътиборга олинмоғи лозим. Меҳнат ҳуқуқи манбаининг вужудга келишида ходимларнинг вакиллик органларида фаол иштирок этишлари, бу манбалар орасида тармоқ, корхона, ташкилотларнинг бевосита ўзида ишлаб чиқиладиган локал меъёрлар салмоқли ўрин тутиши, меҳнат ҳуқуқига оид меъёрлар энг кўп табақаланганлиги каби (меҳнат шароитларига, аҳоли ёшига, жинсига, тармоқ хусусиятларига, табиий иқлим ва бошқа шароитларга, бошқа ўзига хос шароитларга кўра) уларнинг ўзига хос хусусиятларидан иборатдир . Шундай қилиб, меҳнат ҳуқуқининг манбаи деганда, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, ходимлар ва иш берувчилар вакиллик органлари тамонидан ўз ваколатлари доирасида ходимларнинг меҳнат шароитларини тартибга солиш, ўзаро меҳнат муносабатларини бошқариш юзасидан қабул қилинадиган ҳуқуқ нормаларининг ифодаланиш шакли назарда тутилади. Меҳнат ҳуқуқи манбалари қонунлар ва қонун асосида қабул қилинадиган бошқа ҳуқуқий ҳужжатлардан иборат бўлиши мумкин. Қонунлар ўз навбатида Конституция ва амалдаги қонунлардан иборат бўлиши мумкин. Меҳнат ҳуқуқининг бош манбаи Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси бўлиб, унда ҳар қандай фуқароларнинг барча ижтимоий-иқтисодий ҳамда бошқа ҳуқуқлари, жумладан энг асосий табиий ҳуқуқларидан ҳисобланувчи эркин меҳнат қилиш, дам олиш, меҳнатга яраша иш ҳақи олиш, адолатли ва қулай иш шароитларида меҳнат

қилиш, меҳнат ҳуқуқлари амалга оширилишининг кафолатланиши, самарали тарзда ҳимоя қилиниши назарда тутилган (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг Муқаддимаси, 13, 14, 15, 18, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48 ва бошқа моддалари). Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мамлакатимизнинг Асосий Қонуни сифатида меҳнат қонунчилигининг шаклланиши ва ривожланиши учун табиий юридик негиз сифатида хизмат қилади. Ҳар қандай қонун, қонун ҳужжатлари ёки бошқа ҳаракатлар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қоидаларига зид бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15-моддасида Конституциянинг сўзсиз устивор эканлиги айтилган. Унда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари энг олий қадрият эканлиги, барча давлат органлари, уларнинг мансабдор шахслари ўз кундалик фаолиятларида унга сўзсиз амал қилишлари шарт эканлиги, инсон ҳуқуқларига оид халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар (айниқса, «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси», «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги Халқаро Пакт ва бошқалар) Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ тизими таркибига кири шлиги қайд этилган. Конституция олий юридик кучга эга бўлган акт сифатида меҳнат ҳуқуқи манбалари шакллантирилиши ва ривожлантирилишида ҳуқуқий замин бўлиб хизмат қилади. Меҳнат ҳуқуқи манбалари ҳисобланадиган қонунлар орасида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган ва 1996 йил 1 апрелдан амалга киритилган Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси етакчи ўрин тутади. Мазкур Кодекс таркибий тузилишига кўра Умумий ва махсус қисм, 16 боб, 294 моддадан иборат. Унда мамлакатимизда юзага келадиган барча асосий меҳнат муносабатларини тартибга солишга қаратилган тартиб-қоидалар, қонун нормалари жамланган. Меҳнат Кодекси янги, бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий меҳнат муносабатларини халқаро стандартларга мувофиқ тарзда ҳуқуқий тартибга

солиш вазифасини бажаради. Меҳнат ҳуқуқи билан алоқадор ва ушбу ҳуқуқ манбаи ҳисобланиши мумкин бўлган қонунлар қаторига «Аҳолини иш билан таъминлаш» 1 , «Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари» 2 , «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари» 3 , «Меҳнат муҳофазаси» 4 , «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунлар 5 ва бошқалар киритилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари меҳнат ҳуқуқи манбаларидан ҳисобланиб, меҳнат муносабатларининг энг муҳимлари ана шу ҳужжатлар билан тартибга солинади ва ҳуқуқий ҳужжатларнинг ушбу шакли юз берган жиддий ўзгаришларни ифодалайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 29 июндаги «2001 йил 1 августдан бошлаб иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақалар миқдорини ошириш тўғрисида»ги, 1996 йил 10 декабрдаги «Болали оилаларни давлат йўли билан ижтимоий қўллаб-қувватлашни янада кучайтириш тўғрисида»ги ва бошқа кўплаб Фармонлари шулар жумласидандир. Меҳнат ҳуқуқининг энг муҳим масалалари бўйича Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қабул қилган қарор ва фармойишлар алоҳида ўрин тутади. 1997 йил 11 мартдаги «Амалдаги қонунларни Меҳнат Кодекси талабларига мувофиқлаштириш тўғрисида»ги, 2001 йил 24 августдаги «Юридик шахс ташкил этмаган ҳолда тадбиркорлик қилаётган жисмоний шахслар иш стажини ҳисоблаш ва пенсия жамғармасига бадаллар ажратиш тартибини тасдиқлаш тўғрисида»ги ва бошқа қарорлар шулар жумласига киради. Бошқа идоравий ҳужжатлар ҳам меҳнат ҳуқуқининг манбаи саналади. Булар орасида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, Молия вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва бошқа бошқарув ташкилотлари чиқарадиган меъёрий ҳужжатларнинг салмоғи 1 Каранг: Ўзбекистоннинг янги конунлари , Т., «Адолат», 1998, 19-сон. 2 Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., «Адолат», 1997, 7-сон. 3 Ўша ерда, 1993, 6-сон. 4 Ўша ерда, 1994, 8-сон. 5 Ўша ерда, 2001, 23-сон.

катта. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан тасдиқланган ички меҳнат тартиби нинг Намунавий қоидалари 6 , «Хотин-қизлар меҳнати қўлланилиши таъқиқлаган меҳнат шароити ноқулай бўлган ишлар рўйхати» 7 , «Меҳнат дафтарчаларини юритиш тартиби тўғрисидаги Йўриқнома» 8 ва бошқалар шулар жумласидандир. Вазирликлар ва идоралар томонидан чиқариладиган меъёрий характерга эга бўлган, бошқа фуқаролар ва юридик шахслар учун ҳуқуқ ва мажбуриятларни юзага келтирувчи меъёрий ҳужжатлар белгиланган тартибда Адлия вазирлигида ҳуқуқий экспертизадан ўтказилиб, давлат рўйхатидан ўтказилганидан кейингина юридик кучга киради 9 . Ўзбекистон Республикасининг маҳаллий ҳокимият органлари тўғрисидаги қонунига мувофиқ туман, шаҳар, вилоят (Тошкент шаҳар) ҳокимликлари томонидан ўз вако латлари доирасида қабул қилинган қарорлар ушбу ҳудудлардаги барча шахслар учун мажбурий кучга эга ва мазкур маҳаллий ҳокимият органлари меҳнатни ташкил этиш, муайян шароитлар белгилаш ва бошқа масалаларга оид меҳнат ҳуқуқининг манбаи саналувчи меъёрий ҳужжатлар чиқаришлари мумкин (масалан, корхоналар иш режимини белгилаш ва ҳ.к.). Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 4-моддаси, 2-қисмида таъкидланганидек, «қонунлардагига нисбатан қ ўшимча меҳнат ҳуқуқлари ва кафолатлари бошқа норматив ҳужжатлар, шу жумладан шартнома йўсинидаги ҳужжатлар (жамоа келишувлари, жамоа шартномалари, бошқа локал ҳужжатлар), шунингдек ходим ва иш берувчи ўртасида тузилган меҳнат шарномаси билан белгиланиши мумкин», яъни ходимлар учун меҳнат ҳуқуқлари ва кафолатлари камида қонунларда белгиланган даражада бўлиши лозим ва бу ҳуқуқлар ҳажми жамоа шартномалари, жамоа келишувлари, 6 Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 14 июнда 746-сон билан рўйхатга олинган «Намунавий ички меҳнат тартиби қоидалари». 7 Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000 йил 5 январда 865-сон билан рўйхатга олинган «Аёллар меҳнатини қўллаш тўлиқ ёки қисман тақиқланган ноқулай меҳнат шароитига эга ишлар рўйхати». 8 «Меҳнат дафтарчаларини юритиш тартиби тўғрисидаги Йўриқнома» Т., 1998 йил. Алоҳида нашр. 1998 йил 29 январда 402-сон билан рўйхатга олинган (2001 йил 19 майдаги 402-2 тартиб рақами билан қўшимча ва ўзгартиришлар киритилган). 9 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 9 октябрдаги 469-сонли «Вазирликлар, Давлат қўмиталари ва идоралар меъёрий ҳужжатлари қонунийлигини таъминлаш тўғрисида»ги қарори ва унга 2000 йил 19 майда киритилган ўзгартириш.

бошқа локал ҳужжатлар меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос ва мустақил манбаи ҳисобланади. Корхоналарда қабул қилинадиган жамоа шартномалари, ички меҳнат тартиби қоидалари, мансаб йўриқномалари ва бошқалар локал нарматив ҳужжатларнинг типик кўринишларидандир. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 10-моддасига кўра, «Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган конвенциясида ходимлар учун меҳнат тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга нисбатан имтиёзлироқ қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома ёки конвенциянинг қоидалари қўлланилади». Яъни Ўзбекистон иштирок этган икки томонлама халқаро шартномалар ҳам меҳнат ҳуқуқининг мустақил манбаларидан саналади. Меҳнат муносабатлари қонунлар ёки бошқа қонун кучига эга ҳужжатлар билан тартибга солинмаган ҳолларда одатдаги муомала тамойиллари, урф бўлган қоидалар асосида масала лар ҳал этилишига ҳам йўл қўйилади. Аммо бу урф-одат тамойиллари қонунчиликка зид бўлмаслиги, камситиш, ҳуқуқларни чеклашга олиб келмаслиги шарт. Европа ва Америка қитъасидаги айрим давлатлардан фарқли ўлароқ, мамлакатимизда суд амалиёти (суд прецеденти) меҳнат ҳуқуқининг манбаи ҳисобланмайди. Аммо Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг қарорлари қонунларни тўғри тушуниш, амалга тўғри қўллаш, суд хатоликларининг олдини олиш, қонунчиликни мустаҳкамлашда жуда катта аҳамиятга эга бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги 12-сонли «Судлар томонидан меҳнат шартномасини бекор қилишга оид қонунларни қўлланилиш амалиёти тўғрисида»ги қарори шулар жумласидан саналади 10 . 2-§. Меҳнат ҳуқуқи манбалари саналувчи норматив ҳужжатларни вақт, ҳудуд ҳамда шахсларга нисбатан амал қилиши 10 Қаранг : «Ўзбекистон Республикаси Олий суди қарорлари тўплами». II жилд, Т., 1999, 58-бет.

Ҳар қандай норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғри қўлланилиши, ижтимоий муносабатларни самарали тартибга солиши, ҳуқуқларни ҳимоя қилиш юзасидан белгиланган вазифаларни тўлиқ бажариши учун, энг аввало, уларнинг амал қилиш доирасини яхши тушуниб етмоқ, ҳар бир ҳуқуқий ҳужжат қаерда қўлланиши, қачон қўлланиши ва кимларга нисб атан қўлланиши лозимлигини аниқ-равшан тасаввур этмоқ, белгилаб олмоқ шарт. Қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатлари вақт давомида, ҳудуд доирасида ва шахслар орасида амал қилади. Одатда, қабул қилинган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар кучга киритилган пайтидан бошлаб, то бекор қилингунига қадар Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида, барча юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан амал қилади. Бироқ, ҳуқуқий-норматив ҳужжатларнинг бевосита ўзида ёки бошқа махсус ҳуқуқий актларда уларнинг вақт, ҳудуд ва шахслар орасида амал қилишининг алоҳида қоидалари белгилаб қўйилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси эълон қилинган санадан, яъни 1992 йил 8 декабрдан бошлаб Ўзбекистоннинг барча ҳудудида, барча юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан амал қила бошлади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг вақт, ҳудуд ва шахслар орасида амал қилишга оид қоидалар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексини амалга киритиш тартиби тўғрисида»ги қарорида белгиланишича: «Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси Кодекс амалга киритилганидан кейин, яъни 1996 йил 1 апрелдан эътиборан юзага келган меҳнатга оид муносабатларга нисбатан қўлланилади». Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар вақт доирасида юридик кучга кирган пайтдан бошлаб, то бекор қилингунича ёки унинг ўрнига бошқа ана шундай қонун ҳужжати қабул қилингунига қадар амалда бўлади. Қонунлар ва қонун ҳужжатларининг ҳудуд бўйлаб амал қилиши муайян маъмурий-ҳудудий чегаралар билан чегараланган. Умумий қоидага кўра давлат қонунчилик, бошқарув ва маҳаллий давлат ҳокимияти органи қабул қилган ҳуқуқий

актлар Ўзбекистоннинг бутун ҳудудида, тегишли маҳаллий давлат ҳокимияти юрисдикцияси чегараларида амал қилади. Аммо, норматив- ҳуқуқий ҳужжатнинг ўзида ёки уни амалга киритиш тартибларини белгиловчи бошқа ҳуқуқий актда унинг тор ҳудудларда, муайян тармоқда амал қилишлиги кўрсатиб қўйилиши мумкин. Қонун ва қонун ости меъёрий ҳужжатларини шахслар ўртасида амал қилиши хусусида ҳам улар республиканинг барча жисмоний ва юридик шахсларига нисбатан татбиқ этилишини, махсус белгилаб қўйилган ҳолларда фақат жисмоний шахсларга (масалан, ишга жойлашиш ҳуқуқини берувчи нормалар) нисбатан қўлланиши мумкинлигини қайд этиш лозим. Шунингдек, меҳнат ҳуқуқининг айрим нормалари ходимларнинг айрим тоифаларига (масалан, ҳомиладор ва уч ёшга тўлмаган боласи бўлган аёллар, ўсмирлар, ногиронлар ва ҳ.к.лар) қаратилиши мумкин. Бундай ҳолда бу нормалар фақат ушбу шахслар ўртасидагина амал қилади. Ўзбекистон Республикасининг «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги Қонуни 11 билан норматив ҳуқуқий ҳужжатлар тушунчаси, уларга қўйиладиган талаблар, улар нинг вақт, ҳудуд ва шахслар ўртасида амал қилиши хусусиятлари, уларга шарҳ берилиши тартиблари белгилаб қўйилган. Ушбу қонунда давлат органлари қабул қиладиган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар тегишли ваколатли органлар томонидан ҳисобга олиб борилиши, мунтазам нашр этилиши кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, Давлат қўмиталари ва идоралари томонидан қабул қилинадиган меъёрий ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда амалга киритишнинг махсус тартиби белгилаб қўйилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 9 октябрдаги 469-сонли «Вазирликлар, Давлат қўмиталари ва идоралар меъёрий ҳужжатларнинг қонунийлигини таъминлаш чоралари тўғрисида»ги қарорига 12 му вофиқ ушбу органлар томонидан қабул қилинган меъёрий актлар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида ҳуқуқий экспертизадан ўтказилиб, давлат рўйхатига олинган 11 Қаранг : «Халқ сўзи» газетаси. 2001 йил 4 январ. 12

кундан бошлаб ўн кун ўтгач кучга киритилиши белгиланади 13 . Ана шундай экспертизадан ўтказилмаган ва давлат рўйхатига олинмаган норматив-идоравий ҳужжатлар юридик кучга кирмаслиги ва уларда жисмоний ҳамда юридик шахслар учун мажбуриятлар келиб чиқмаслиги, улар асосида ҳуқуқий жавобгарлик қўллаш мумкин эмаслиги қатъий белгилаб қўйилган. Корхоналарнинг бевосита ўзида қабул қилинадиган ёки минтақа, тармоқ доирасида ишлаб чиқиладиган локал норматив ҳуқуқий ҳужжатларнинг вақт, ҳудуд ва шахслар ўртасида амал қилиши ҳам давлат органлари норматив ҳ ужжатлари қўлланилишига ўхшаш бўлсада, аммо улар муайян корхона ҳудудида қўлланишга мўлжалланганлиги, унинг вақт доирасида амал қилиши ушбу корхона иш берувчиси ва ходимлар вакиллик органлари ўзаро келишиб белгилайдиган муддатлар билан чекланиши, ушбу локал норматив-ҳуқуқий актлар ушбу кархонадаги барча ходимларга, корхонанинг иш берувчисига тарқалиши билан улардан фарқ қилади . 13

Похожие

Сув ҳуқуқининг манбалари

Ўзбекистон республикаси фуқаролик ҳуқуқининг манбалари

Хорижий давлатлар конституциявий ҳуқуқининг манбалари

Ислом ҳуқуқининг асосий хусусиятлари, аҳамияти, манбалари, институтлари

Фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, тамойиллари, тизими. Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари. Фуқаролик ҳуқуқий муносабат