Халқаро ташкилотлар ва конференциялар - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро ташкилотлар ва конференциялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

219 KB

Халқаро ташкилотлар ва конференциялар Режа : 1. Халқаро конференциялар тушунчаси 2. Халқаро ташкилотлар тушунчаси 3. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 4. Ўзбекистон БМТ таркибида 5. БМТнинг ихтисослашган ташкилотлари 6. Тинчлик ва хазфсизлик масалалари бўйича минтақавий ташкилотлар

1. Халқаро конференциялар тушунчаси Халқаро конференция ҳукуматлараро ва ноҳукумат тусида ўтказилади. Ноҳукумат ташкилотлар вакиллари ёки турли мамлакатларнинг алоҳида шахслари томонидан уюштирилган кенгашлар ноҳукумат конференциялар ҳисобланади. Икки ёки ундан ортиқ давлатлар расмий вакилларининг ана шу давлатлар манфаатларига тааллуқли у ёки бу масалаларини муҳокама қилиш учун ўтказган йиғилишлари ҳукуматлараро конференциялар ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқнинг ҳаракати фақат ана шу конференциядагина бевосита тааллуқли бўлгани учун мазкур қисмда фақат ҳукуматлараро конференциялар устида тўхталиб ўтамиз. Конференциялар музокаралардан ривожлана бориб, халқаро муносабатлар ва халқаро ҳуқуқнинг алоҳида институтига айланади. Халқаро ташкилотлардан фарқли ўлароқ халқаро конференциялар давлатларнинг муваққат коллектив органидир. Халқаро конференциялардан хал қ аро ташкилотларнинг органларини ажратиш лозим. Ҳолбуки, бу ташкилотларнинг бош органлари кўпинча конференциялар деб, юритилади (чунончи, ЮНЕСКО Бош Конференция си , Халқаро ме ҳ нат ташкилоти Бош Конференция с и) . Аксарият давлатлар учун қизиқиш туғдираётган турли масалалар сони кундан-кунга кўпайиб бормоқда. Шунинг учун бундай масалалар халқаро ташкилотлар томонидан кўриб чиқилмоқда. Масалаларнинг муҳимлигига қараб халқаро конференциялар турли даражаларда ўтказилади: давлатлар ёки ҳукуматлар бошлиқлари кенгашлари, ташқи ишлар вазирлари кенгашлари, давлатлар делегация бошлиғи сифатида бирон кишини тайин қиладиган одатдаги халқаро конференциялар, экспертларнинг кенгашлари ва бошқалар. Халқаро конференциялар у ёки бу халқаро шартномани тайёрлаш ва қабул қилиш ёки тегишли халқаро муаммоларни муҳокама қилиб,

биргаликдаги баёнотларни ишлаб чиқиш ёки бу муаммолар бўйича фикрлар алмашиш мақсадида чақирилади. Халқаро конференцияларни икки турга ажратмоқ жоиз. Булар халқаро ташкилотлар д оирасидан ташқари давлатлар томонидан чақириладиган ко н ференциялардан иборат. Ҳозирги вақтда халқаро конференцияларнинг кўпи халқаро ташкилотлар ташаббуси ва нишони остида ў т а япти. Бу ҳ олатда ҳ ам, бошқа ҳолатда ҳам мазкур конференцияга тааллу қли масалаларни ў зи ҳ ал қ ила оладиган суверен давлатлар вакилларининг кенгашлари кўзда тутилмо қ да. Биро қ конференцияларнииг ю қ орида кўрсатилган икки тури ўртасидаги фарқни рад этиш мумкин эмас. Конференция қ атнашчилари доираси тўғрисидаги масала муҳим роль ў йнайди. Суверен тенглик тамойилига биноан барча давлатлар ўзлари манфаатдор халқаро масалаларни ҳал этишда тенг ҳ уқу қ да иштирок этишлари мумкин. Шунинг учун конференцияга унинг кун тартибида турган масалаларга манфаатдор бўлган барча давлатлар таклиф қилиниши керак. Умумий халқаро шартномалар ишлаб чиқиш, бу шартномалар халқаро ҲУҚУҚ НИ жадал ривожлантиришга хизмат қилиш учун чақириладиган конференцияларга барча давлатлар таклиф қилинмоғи лозим. Ҳозирги па й тда БМТ томонидан чақириладиган конференцияларга, шунингдек бир қ атор бошқа ҳолатларда манфаатдор халқаро ташкилотларнинг вакиллари, миллий озодлик ҳаракатлари вакиллари (мисол учун Фаластин озодлик ташкилоти) кузатувчи сифатида таклиф қилинади. Халқаро ташкилотлар томонидан чақириладиган халқаро конференциялар одатда тегишли халқаро ташкилот вакили (мисол учун БМТ чақирадиган конференцияларни БМТ Бош Котиби ёки унинг вакили) томонидан очилади. Бирон-бир давлатда бўлиб ў тадиган конференцияни одатда шу давлатнинг вакили очади. Конференцияда, одатда, номзоди иштирочилар ў ртасида олдиндан келишиб олинадиган раис, шунингдек ўринбосари сайланади. Кўпинча раислик делегациялар томонидан, навбатма-навбат амалга оширилади.

Конфе ренция уни ўтказиш тартибини қабул қилади. Унинг лойиҳаси тегишли халқаро ташкилот ёки таклиф қилинган давлат томонидан тайёрланади. Иш тартиби қоидаси ғоят муҳим ҳужжат бўлиб, конференция ишининг тартибини: тузиладиган қўмиталарнинг ми қ дори, таклифлар киритиш тартиби, қарорларнинг қабул қилиниши ва бо шқ аларни белгилаб берад и . Ҳозирги замон халқаро конференцияларида қоида тариқасида қуйидаги қўмиталар тузилади: 1)конференция ишини ташкил этишнинг умумий масалалари билан шуғулланувчи бош қўмита; 2)делегациялар ваколатларининг ҳақиқийлигини текширувчи ва бу масала юзасидан конференциянинг ялпи мажлисига тегишли маъруза тақдим этувчи ваколатлар бўйича қўмита; 3)конвенцияларни му ҳ окама қилиш учун ишчи қ ў миталари; 4)моддалар матни ва умуман конвенция матнин и конференцияларда муҳокама қилингандан кейин тайёрловчи та ҳ ририй қў мита. Таҳририй қўмитадан ташқари ҳар бир ишчи қў мита ўзининг таҳририят гуру ҳ и ёки комиссиясини тузади. Ишчи қўмиталарга конференцияда қатнашаётган барча давлатларнинг вакиллари киради. Бош қўмита, ваколатлар бўйича қўмита ва та ҳ ририй қўмита конференция томонидан давлатларнинг чекланган миқдордаги вакиллари таркибида сайланади. Айрим ў та муҳим ёки ў та мураккаб халқаро конференцияларнинг иш тартиби го ҳ о юқори кўрсатилганидан кўра анча фарқ қилади. Чунончи, Европада Хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича Кенгаш уч босқичда ў тказилди. Улар турли даражада олиб борилди. Дастлабки и кки бос қ ич натижасида Якунл о вчи акт матни тўла келишиб олинди. Учинчи босқич — давлат ва ҳукумат бош л и қ лар даражасида ў тган бос қ ичда ана шу акт 1975 йил 1 августда имзоланди. БМТнинг халқаро денгиз ҳуқуқи бўйича Конвенцияси 1973 йили бошланиб, 1983 йилда тугаган учинчи конференциясида ишчи қўмиталар

билан бирга конференция жараёнида муҳокама қилинаётган айрим масала л ар бўйича “ Музокаралар учун гуруҳлар ” ташкил этилди. Улар таркибига турли гуру ҳ даги давлатлардан вакиллар киритилди. Иш тартиби қоидаси, шунингдек конференцияда қандай тиллардан фойдаланиш ҳам белгилаб олинади. БМТ томонидан чақирилган конференцияларда БМТнинг расмий тиллари, хусусан, рус, инглиз, француз, испан ва хитой тили шундай тиллар ҳисобланади. Яқин ва қ т г ача халқаро конференцияларнинг барча қ арорлари консенсус (бир овозлик) йўли билан қабул, қ илинарди. Ҳо зирги вақтда ҳам унчалик кўп иштирокчилари бўлмаган айрим конференцияларда (мисол учун 1959 йилги Антарктида бўйича ўтказилган конференцияда) шу қоида қўлланиши давом этмо қ да. Кўп иштирокчиларга эга бўлган конференцияларда, бу қоида бир ёки бир неча давлатлар гуруҳи шартнома матни қабул қ илинишига т ўғ аноқ бўлишига олиб келиши мумкин. Шунинг учу н кейинги ў н йилл и кда шундай тартиб қарор топдики, унга биноан шартномаларнинг матнлари кенг к ў ламли конференцияларда унда қ атнашган ва овоз беришда иштирок этган давлатлар вакилларининг учдан икки қисми овоз берган та қ дирда қабул қилин ган деб ҳисобланади. Мажлисда қ атнашмаган ва овоз бериш чоғида бетараф қолган вакилларнинг овози ҳ исобга олинмайди. Биро қ , бундай тартиб ў з ну қ сонларига эга. У ишлаб чиқадиган айрим қ оидалар жуда кам давлатлар иштирокида қабул қилинишига олиб келиши мумкин (го ҳ и чиндан ҳам олиб келади). Мисол учун 140 давлат иштирокида ў таётган конференцияда шартноманинг бирон-бир матнига овоз бериш чоғида 70 де легация бетараф қолса, у чоғда мана шу матнни қабул қилиш учун 47 овоз, яъни конференция барча иштирокчиларининг 38 фоизи берган овоз етарли бўлади. Агар шу тариқадаги кўпчилик овоз билан умуман шартнома қ абул қилинса, унда конференциялар к ў зланган мақсадларга эришганлиги хусусида гап бўлиши мумкин эмас. Зеро, шартнома учун овоз берган ва кейинчалик уни ратификация қилган оз давлатлар шу шартномага биноан ҳаракат қилган,

айни пайтда эса давлатларнинг кўпчилиги халқаро ҳуқуқ нинг ундан олдин амалда бўлган нормаларига риоя қилаверган б ў лур эди. Шу муносабат билан конценсус қоидаси юзага келди. Бу қоида конференцияда қатнашаётган давлатларни барча иштирокчилар учун маъ қ ул қоидалар и шлаб чиқишга, барча мумкин бўлган шартлардан фойдаланишга мажбур қилишни кўзда тутади. Конценсус якдилликка тенг маънони билдирмайди. Якдиллик чоғида конференциянинг барча иштирочилари қарор қ абул қ илиниши учун овоз берадилар. Бу билан улар матнни маъ қ уллайдилар. Конценсус қ оидаси амал қ илинга н чо ғ да овозга қ ў йиб бўлмайди ва иштирокчилардан ҳеч ким “ матннинг қ абул қилинишига эътироз билдирмайди ” маъносини билдиради. Бунда айрим вакиллар матннинг мазмуни бўйича ў з э ътирозларини билдиришлар и мумкин. Биро қ , катта конференцияда конценсусга эришиш осон эмас. Шунинг учун ғоят муҳим бўлган денгиз ҳуқуқ и бўйича БМТ III конференциясида ўзаро мувофи қ йўл топилди: аввалги конценсус қ оидаси қўлланилди. Бироқ, бунга эришиб бўлмагач, конференция овозга қў йишга ўтиши тўғрисида қ арор қабул қилинди. Бундай қ apop конференциянинг му ҳ окама қилинаётган масалалар юзасидан бошқа қарорлари каби иштирок этаётган ва овоз беришга қатнашаётган вакилларнинг учдан икки қисм овозига эга бўлиши керак Учдан икки овоз конференцияда қатнашаётган давлатларнинг кўпчилигини ўз ичига олади. Бу ғоят муҳимдир, чунки у унча кўп бўлмаган миқдордаги овоз билан қарорларнинг қабул қилиниш имкониятини йўққа чиқаради. Аслида халқаро денгиз ҳуқуқи бўйича янги халқаро Конвенция 1982 йил мобайнида овозга қ ў йиш йўли билан қабул қилинди. Бошқа конференциялар д а , аввалгидек иштирок этаётган ва овоз беришда қ атнашган вакилларнинг учдан икки овози қарор қабул қи лиш учун ҳал қилувчи а ҳ амиятга эга бўлиб к елмо қ да. Хал қ аро конференциянинг қарорлари ғоят ранг-баранг бўлиб, юридик а ҳ амияти ҳам хилма-хилдир. Олий даражадаги конференцияларда кўпинча халқаро шарт н ома характеридаги актлар унда қ атнашаётган давлат л ар ёки

ҳуқуматлар бошл иқ лари иштирокида қ абул қи линади ва имзоланади. Натижада бу шартномалар дарҳол кучга киради. Мисол учун Буюк давлатлар ҳ укуматлари бошлиқларининг Те ҳ рон, Ялта ва Потсдам конференциялари қарорлари мана шундай актлар эди. Шу даражадаги конференцияларда “ м ў лжаллар тўғ рисида Декларация ” характеридаги актлар қабул қи линиши мумкин. Одатда улар халқаро шартнома роли ни бажармайди. 1975 йил 1 августда Европада Хавфсизлик ва ҳамкорлик тўғрисида ў тган олий даражадаги Кенгашда қабул қ илинган ва имзоланган Акт халқаро шартнома бўйича ҳам муайян юридик мажбурийликка эга. Хал қ аро шартномани ишлаб чиқиш ва қабул қилиш учун ча қ ириладиган халқаро конференциялар одатда: ш артнома (шартномалар) матни; айрим масалалар бўйича қарорлар; конференциянинг якунловчи ҳужжатларини қ абул қилади. Конференция томонидан шартнома матнининг қабул қилиниши давлатлар розилигини келиштириш жараёнининг биринчи босқичи якунланганлигини билдиради. Делегациянинг шартнома матни учун овоз бериш тегишли давлатга мазкур шартномани имзолаш ёки ратификациялаш мажбур и ятини юкламайди. Конференция томонидан қабул қилинган қарорлар давлатлар ёки халқаро ташкилотларга бериладиган тавсия характерига эга. Кўрсатилган конференциялар одатда якунловчи ҳ ужжат қабул қилиниши билан поёнига етади. Бу ҳужжатда уни характерловчи асосий далиллар: делегацияларнинг таркиби, конференция қў миталарининг миқдори ва номи, қабул қилинган шартнома, қарор ва бошқалар қ айд этилади. Якунловчи ҳужжат конференцияда қ атнашаётган давлатларнинг делегациялари бошл иқ лари томонидан имзоланади. Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича ўтказилга н к е нгашнинг якунловчи ҳужжати “ Якунловчи акт ” деб номланса ҳам, у халқаро

конференциянинг одатдаги якунловчи ҳужжатидан бошқача характерга эга. Бу норматив ҳужжатдир. 2. Халқаро ташкилотлар тушунчаси Халқаро ташкилотлар тушунчаси. Халқаро (давлатлараро) ташкилотлар — муайян мақсадларни амалга ошириш учун халқаро шартнома асосида тузилган, тегишли органлар тартибига эга бўлган, давлатларнинг — аъзоларнинг ҲУҚУҚ ва мажбуриятларига эга бўлган ҳамда халқаро ҳуқуққа биноан таъсис этилган давлатларнинг уюшмасидир. Бунда, халқаро ташкилот тушунчасини ташкил этувчи қуйидаги беш белги:  шартномага асосланганли к;  муайян мақсадларнинг мавжудлиги;  ташкилий тузум;  мустақил ҳуқуқлар ва мажбуриятлар;  халқаро ҳуқу ққ а биноан таъсис этилганлик тўғрисида гап юритиш мумкин . Шартномага асосланганлик шуни билдирадики, халқаро шартноманинг одатда кўп томонлама таъсис акти, халқаро ташкилотнинг низоми ҳисобланади. Лекин халқаро амалиётда халқаро ташкилот халқаро шартнома асосида эмас, балки халқаро ташкилот органининг қарори асосида ташкил этилган ҳоллар ҳам юз берган. Бу БМТ доирасида содир бўлган ва БМТнинг савдо ва ривожланиш (ЮНКТАД), Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг саноатни ривожлантириш бўйича (ЮНИДО) ўтказилган конференциялари ташкил этилиши билан боғлиқ. Мазкур ташкилотлар Бош Ассамблеянинг ҳуқуқига биноан БМТ Низомининг 22-моддасидаги ёрдамчи органлар тузиш ҳақидаги қоидага асосан ташкил этилган эди. Шунга қарамай, ЮНКТАД ва ЮНИДОни оддий ёрдамчи органга киритиш мумкин эмас. Бу органлар БМТ таркибида оддий вазифани бажармайди, балки халқаро ташкилотлар

тизимига эга бўлган органлардир. Бош Ассамблеянинг 2152-қарори. (1966 йил 17 ноябрь) тўғридан-тўғри саноатни ривожлантириш бўйича ташкилот Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси органи сифатида тузилди ва БМТ доирасида мухтор ташкилот сифатида иш олиб боради. Аниқ бир йўналишдаги мақсадларнинг мавжудлиги халқаро ташкилот тушунчасини белгилашда муҳим белги ҳисобланади. Ташкилотнинг мақсадлари халқаро ташкилотнинг тўла ҳуқуқлилик характерини, унинг ташкилий тизимини, унга бериладиган ҳуқуқларни белгилашда муҳимдир. Ташкилотнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари унга аъзо бўлган давлатларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларидан фарқ қилади. Халқаро ташкилотларнинг таъсис ҳужжатлари унинг низомларида белгиланган бўлиб, баъзи моддалар бевосита аъзо бўлган давлатларга, бошқа моддалари эса, халқаро ташкилотнинг ўзига тегишлидир. Мисол учун БМТ Низомининг 19-моддасида шундай қайд этилган: “Ташкилотга пул бадалларини тўлаш бўйича қарзи бўлмаган ташкилот аъзоси, агар қарзининг жами ўтган икки йил учун тўланиши керак бўлган бадал миқдорига тенг бўлса ёки ошиб кетса, Бош Ассамблеяда овоз бериш ҳуқуқидан маҳрум қилинади”. БМТ Низомининг 21-моддаси эса аксинча, бевосита ташкилотнинг ўзига тегишли: “Бош Ассамблея ўзининг ички қоидалари ва иш тартибини ўзи белгилайди. У ҳар бир сессияга раисни ўзи сайлайди”. Халқаро ташкилотнинг унга аъзо бўлган давлатлар ҳуқуқлари ва мажбуриятларидан фарқ қилувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш имконияти, биринчидан, ўз ҳуқуқига эга бўлган юридик шахс сифатида шаклланади, иккинчидан, агар ташкилотлар халқаро ҳуқуқ субъектлари билан бевосита алоқадор бўлса, халқаро ҳуқуқнинг субъекти бўлиб қолади. Уларга асосан, битимлар тузиш ҳуқуқи, имтиёз ва иммунитетларга бўлган ҳуқуқ, ваколатликка бўлган ҳуқуқ, халқаро ҳуқуққа биноан халқаро ташкилотнинг тўла ҳуқуқлилик хусусиятини билдиради. Бу ташкилотнинг Низоми ва фаолиятида халқаро ҳуқуқнинг кенг эътироф этилган тамойиллари ва нормаларга, аввало тамойилига, мос келиш заруратини билдиради.

Халқаро ташкилотларни туркумларга ажратиш. Халқаро ташкилотларни туркумлаш: ташкилотларнинг ҳуқуқий табиати; ташкилот фаолиятининг кўлами; ташкилот фаолиятининг мавзуи; халқаро ташкилот аъзолари бўлган давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий фаолияти сингари белгилари бўйича ўтказилади. Халқаро давлатлараро универсал ташкилотларнинг мақсадлари ва фаолият мавзулари барча давлатлар учун манфаатли бўлади. Чунончи, БМТнинг мақсади ва фаолият мавзуи жахрндаги барча давлатлар учун муайян манфаатга дахлдор ва шу туфайли бу ташкилот унинг Низомини тан олган барча давлатлар учун очиқ бўлиши керак. Минтақавий ташкилотлар орасида халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш ва БМТ Низомининг VIII -бобида тузилиши кўзда тутилган ташкилотлар киради. Улар алоҳида аҳамиятга эга. 52-моддада минтақавий ташкилотлар тўла ҳуқуқли бўлишлари учун улар эга бўладиган белгилар санаб ўтилади. Африка Бирлиги Ташкилоти, Араб Давлатлари Лигаси мана шундай ташкилотларга киради. Халқаро ташкилотлар барча ижтимоий-иқтисодий тузумда бўлган давлатлар кирувчи ташкилотлар ҳисобланади. БМТ ва ихтисослашган ташкилотлар шундай ташкилотлардан саналади. Ҳозирги вақтда БМТнинг халқаро ташкилотлари тушунчаси кенг тарқалган. Улар қаторига БМТ, 16та ихтисослашган ташкилот, атом энергияси бўйича халқаро агентлик (МА Г АТЕ) БМТнинг халқаро ташкилотлар тизимига эга бўлган ёрдамчи ташкилотлар, ЮНКТАД, ЮНИДО, БМТ тара ққ иёт режаси, ПРООН, шунингдек БМТнинг атроф муҳитни ҳимоя қилиш бўйича конференцияси ЮНЕП киради. Халқаро ташкилотлар халқаро тизимнинг таркибий қисмидир. Ва, табиийки, халқаро тизимнинг ривожланиши ҳал қилувчи таъсир кўрсатаетган ижтимоий тараққиёт қонунлари умумий тарзда халқаро ташкилотлар тараққиётини, уларнинг ижтимоий ва ҳуқуқий табиатини ҳам белгилаб беради.

Турли ижтимоий тузумдаги давлатлар иштирокидаги ташкилотлар жамият тараққиётининг умумий қонунлари, шунингдек турли ижтимоий тузумлардаги ривожланиш қонунларнинг тўқнашуви таъсири остида иш олиб боради. Бир ижтимоий тузумдаги давлатлар иштирокидаги ташкилотлар эса, аксинча, шу ижтимоий тузум тараққиёти қонунлари таъсири асосида ҳаракат қилади. Турли ижтимоий тузумдаги давлатлар иштирокидаги ташкилотлар умумий ҳам, маҳаллий ҳам бўлиши мумкин. Шунингдек бир ижтимоий тузумдаги давлатлар иштирокидаги ташкилотлар шу маънода маҳаллий характерга эга бўлиши мумкинки, улар барча давлатларни аъзо қилиб олмайди. У ёки бу ташкилотнинг ижтимоий табиати унда қатнашаётган давлатларнинг синфий табиати, иқтисодий тузуми характери ва улар ўртасида муайян тузум асосидаги муносабатлар билан белгиланади. Албатта бу ривожланган давлатларнинг барча ташкилотлари халқаро ҳуқуқ қабул қилган нормаларга мувофиқ келавермайди, деган сўз эмас. Турли ижтимоий тузумдаги давлатлар иштирокида тузилган халқаро ташкилотлар халқаро ҳyқyқ умумий нормалари ва маҳаллий нормалари каби турли ижтимоий тузум давлатлари ўртасида амал қилувчи нормалар сингари умумдемократик характерга эга. Лекин халқаро ташкилотлар фаолияти асосан унда қатнашаётган давлатларнинг сиёсати билаи белгиланииш туфайли у ёки бу халқаро ташкилотнинг аниқ хатти-ҳаракати умумдемократик характердаги халқаро шартнома ҳисобланган мана шу ташкилот низоми талабларига зид ҳолатда учрайди. Бу БМТ фаолиятида у ташкил топган йиллари, айниқса, ёрқин намоён бўлди. Чунки бу ерда айрим реакцион давлатлар сиқуви остида гоҳ БМТ Низомига, бинобарин, халқаро ҳуқуққа зид бўлган қарорлар қабул қилинди. Ҳозирги замон халқаро ташкилотларнинг юридик табиати, яъни асосий юридик тавсифи халқаро ҳуқуқни ривожлантиришга ҳал қилувчи таъсир кўрсатаетган ўша жамият тараққиёти қонунларига кўра белгиланади. Хусусан унинг илмий техника тараққиёти, иқтисодий ҳаёти ва бошқа

жиҳатларининг байналмиллашуви, суверен давлатларнинг мавжудлиги мустамлака тузумининГ йўқ қилиниши натижасида халқаро майдонда кўпдан-кўп янги давлатларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Бу қонунларнинг халқаро ташкилотга, шунингдек халқаро ҳуқуқда таъсири ҳамиша бир хил йўналишда бормайди. Фан-техника тараққиёти ва байналмиллашуви халқаро ташкилотларнинг жамият ҳаётига таъсирининг кўпайиши бу ташкилот ҳуқуқий доирасининг кенгайишига олиб боради. Фан-техника тараққиёти халқаро тинчликни сақлаш, инсониятнинг бундан буён ҳам яшаб қолиш муаммоси ва атроф муҳитни ҳимоя қилиш, энергетика, жаҳоннинг уммон бойликларидан фойдаланиш муаммоларини биринчи ўринга қўймоқда. Фан-техника тараққиёти билан боғлиқ ҳолда байналмиллашув жараёни давлатлар ўртасида иқтисодий, фан-техника, маданият ва бошқа соҳалардаги ҳамкорлик муаммоларини кун тартибига қўймоқда. Уларнинг ҳал этилиши мана шу ҳамкорликнинг доимий органлари ўзларига юклатилган умумжаҳон ёки маҳаллий характердаги вазифаларни самарали амалга оширишга қодир халқаро ташкилотларни ташкил этишни тақозо қилади. Мана шу вазиятдан келиб чиқиб, халқаро ташкилотлар ҳуқуқий доирасининг ўсиб бориши ғояси шубҳасиз ва қонунийдир. Шу билан бирга ҳозирги жамиятнинг мана шундай қонуниятлари суверен давлатлар мавжудлиги каби халқаро ташкилотлар ҳуқуқий доирасининг ўсиш ғоясига акс таъсир ҳам кўрсатиши мумкин. Мана шу қонуниятлар халқаро ташкилотларнинг ҳаммасида кўзга ташланади. Улар халқаро ташкилотларнинг хилма-хиллигига қарамай ҳуқуқ доирасининг сезиларли ўсиш жараёнидан ҳам уларнинг ҳаммаси бир ижтимоий тузум давлатлари иштирокида тузилганлари ҳам давлатлараро ташкилотлар бўлишига олиб келади. Ҳатто, Оврупо Иқтисодий ҳамжамияти ҳам ўзининг муайян давлат устидан турувчи ташкилот сифатидаги хусусиятларига қарамай, ўзининг туб асосида давлатлараро ташкилотдир.

Юқорида кўрсатилган қонуниятлардан келиб чиқиб, ҳозирги замон халқаро ташкилотларини давлатлараро уюшма сифатида қуйидаги асосий юридик белгилар билан фарқлаш мумкин: 1)улар қоида тариқасида давлатлар томонидан халқаро шартнома тузиш йўли билан ташкил этилади ва мана шу шартномалар асосида иш олиб боради (Низомлар); 2)аъзо, давлатлар ўзларининг ташкилотдан чиқиш ҳуқуқини сақлаб қолади; 3)халқаро ташкилотларнинг энг муҳим тамойилларидан бири аъзо давлатларнинг суверен тенглик тамойилидир. Бу тамойил халқаро ташкилотларнинг ҳуқуқ доираси, унинг низоми, яъни суверен давлатлар томонидан тузилган эркин шартнома билан белгиланади, ташкилотнинг аъзоси бўлган ҳар бир давлат муҳокама қилиш учун таклифларни киритишда, муҳокамада иштирок этишда тенг ҳуқуққа эга, ташкилотнинг органларига тенг ҳуқуқ асосида вакил қилинади, ҳар бир давлат битта овозга эга бўлади. Ривожланган давлатларнинг бир қатор ташкилотлари айниқса, Оврупо иқтисодий ҳамжамиятлари, шунингдек асосий таъсир кўрсатиш қудрати ривожланган давлатлар қўлида бўлган халқаро молия ташкилотлари (халқаро валюта фонди, халқаро қайта қуриш ва тараққиёт банки) мавжуддир; 4)турли ижтимоий тузумга мансуб давлатлар иштирокида тузилган халқаро ташкилотларда турли ижтимоий тузумдаги давлатларнинг тинч- тотув яшаш тамойили ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бу тамойил умумий халқapo ташкилотларга тааллуқли даражада бу ташкилотларга янги аъзолар каби қабул қилиш чоғида тузумнинг хилма-хиллиги асосида камситишни тақиқлашни билдиради. Бу тамойилни бузиб, Ғарб мамлакатлари узоқ муддат ГДР ва ВСР умумий халқаро ташкилотларга қабул қилинишига монелик қилиб келди. Тинч-тотув яшаш тамойили яна турли ижтимоий тузумдаги давлатлар ўртасидаги ўзига хос тенгликни талаб қилади. Чунки мана шу тенглик бузилган тақдирда бу ташкилот бир ижтимоий тузумдаги давлатларнинг бошқа ижтимоий тузумдаги давлатларга қарши қуролга

айланиб қолади. Бу энг муҳим халқаро ташкилот — БМТ учун алохлада аҳамиятга эга. БМТнинг энг масъулиятли органи — Хавфсизлик Кенгашида шундай тенгликни таъминлаш учун барча муҳим қарорларни қабул қилиш ЧОҒИ да Кенгашга доимий аъзо бўлган давлатларнинг якдиллик тамойили белгилаб қўйилди. Доимий аъзолар таркибига турли ижтимоий тузумдаги давлатлар кирганлиги учун бу меъёр, кенгашнинг қарори фақат аъзолар ўртасидаги келишув асосидагина қабул қилиниши мумкинлигини билдиради. Бошқа умумий халқаро ташкилотларда бундай институт йўқ. Бироқ уларнинг ҳуқуқий доираси торроқ, таъсири эса БМТ ҳуқуқ доираси ва таъсиридан анча кам; 5)халқаро ташкилотларнинг қарорлари тавсия характерида бўлади. Фақат шу ташкилотлар фаолиятининг ички масалалари бўйича қабул қилинган қарорлар уларнинг низомига биноан мажбурийлик характерига эга; 6) халқаро ташкилотлар уларнинг низоми асосида халқаро ҳуқуқий субъектлиликнинг муайян ҳажмига эга бўлади. Халқаро ташкилотлар одатда олий орган; ижрочи, орган; маъмурий орган; махсус масалалар бўйича қ ў мита ва комиссияларни ўз ичига олади. Бир қатор ташкилотларда юридик органлар тузилиши ҳам кўзда тутилади. БМТ тизими ў з хусусиятига эга. У асосий ва ё рдамчи органларга бўлинади. Олий (ялпи) органлар таркибига аъзо бўлган дав л атларнинг ҳаммаси киради. Умумий халқаро ташкилотларда ҳар бир давлат қоида тариқасида аҳолисининг миқдори ва иқтисодий қудратидан қатъий назар биттадан овозга эга бўлади. Олий органнинг ҳуқуқий доирасига ташкилот доирасининг муҳим масалаларини, шу жумладан, ижрочи органларни, бош котибни сайлаш, ташкилот бюджетн и тасдиқлаш масалаларини кўриб ч иқи ш киради. Ижрочи органлар. Ижрочи орган умумий ташкилотларда тор таркибдаги орган ҳисобланади. Давлатлар фавқулодда ҳолатларда, шунингдек миллий савдо таш к илотлари, мисол учун ИНМАРСАТ кенгашида уларнинг аъзолари бўлади. Бу органларга сайловлар асосан икки мезонга биноан амалга

оширилади. Булар: одил жўғрофий тақсимот мезони ва ўзига хос манфаатлар мезонидир. Одил жўғрофий тақсимот мезони белгиланиши муносабати билан бутун ер курраси бир неча жўғрофий минтақаларга бўлинади. У ёки бу ташкилотга аъзо бўлган давлатлар ж ўғ рофий ў р н ашишига қ араб, минта қ аларга та қ симланади. Ҳар бир ми н та қ адан ижрочи органга муайян миқдордаги аъзолар сайланади. Аъзоларнинг оз-кўплиги мана шу минта қ ага кирувчи давлатлар ми қд ори билан тартибга солинади. Ҳ ар бир ж ўғр офий м инта қ а доирасида навбатма-навбат ижрочи органга сайланадиган давлатлар ажратилади. Шундай қилиб, олдин ёки кейин ташкилот аъзолари бўлган ҳамма давлатлар муай ян ж ўғ рофий минта қ ага мансублиги орқали ижрочи орган таркибига сайланади. Ташкилот олдида турган мақсадлар ва вазифаларни муваф ф а қ иятли бажариш учун ижрочи органларга ташкилот ҳуқуқ доирасида ўзига хос манфаатли давлатлар биринчи навбатда киритилиши зарур. Шу манфаатлар ҳисобга олинган ҳо лда бундай ташкилотларнинг ижрочи органларига сайловлар ўтказилади. Турли ташкилотларда ўзига хос манфаатлар мезони хил ма хил белгиланади. М исол учун халқаро денгиз кенгаши ташкилоти (ИМКО)да денгиз савдосида ў з манфаатлари биринчи ўринда туради ёки халқаро кемачилик со ҳ асида хизмат кўрсатишга ижозат катта ўрин тутади. Фаолияти савдо характерида бўлган баъзи халқаро ташкилотларда ижрочи органларга сайловлар ташкилотга энг кўп молия ёрдами кўрсатиш тамойили асосида ўтказилади. Маъмурий органлар — котибиятлардир. Котибият богю котиб (директор) томонидан бошқарилади. Котибияг ходимлари уч туркумга: олий маъмурий мансабдор шахслар; мутахассислар синфи; хизмат кўрсатувчи ходимларга бўлинади. Бош котиб олий орган томонидан 3—6 йилга қайта сайланиш имконияти билан сайланади. Котибиятнинг бошқа ходимлари Бош котиб томонидан тайинланади, Улар ў з вазифаларини тегишли ҳақ ҳисобига бажарадилар.

Ходимларни танлаш кенг жўғрофий асосда уларнинг малакаси ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилади. Халқаро ташкилотлар фаолиятида худди мана шу қоида муттасил бузиб келинади. Котибият ходимлари асосий ҳолларда ғарб мамлакатлари фуқаролари орасидан танланиб келинган. Махсус масалалар бўйича қў миталар ва комиссиялар. Улардан бири Низомда кўзда тутилган, бошқалари ёрдамчи орган сифатида муваққат ёки доимий қ и либ тузилади. Иштирокчилар таркиби миқдори жиҳатидан ҳам хилма-хил бўлади. Баъзиларининг аъзолари қилиб давлатлар белгиланади. Бошқаларининг аъзолари алоҳида шахслар тариқасида белгиланади (халқаро электр алоқаси иттифоқида тебраниш тезликларини рўйхатга олиш халқаро қўмитасининг аъзолари). Баъзилари — чекланган таркибдаги органлар, бошқаларида эса ташкилот аъзолари бўлган барча давлатлар аъзо ҳисобланади (МСЭ телеграф ва телефон бўйича халқаро қўмита). Халқаро ташкилотларнинг ҳуқуқ доираси. Халқаро ташкилотлар давлатлар томонидан аниқ мақсадлар ва вазифаларни бажариш учун тузилади. Бунинг учун муайян ҳуқуқ доирасига эга бўлади, бу ҳуқуқ доиралари Низомда қайд этилади. Ташкилотларнинг фаолияти мазкур ташкилот ҳуқу қ доирасига биноан амалга оширилсагина, т ўл а ҳуқуқли бўлади. Халқаро ташкилотларнинг ҳуқуқ доираси унинг органлари ҳуқуқ доирасида намоён бўлади. Халқаро ташкилот билан унинг органлари ҳуқуқ доирасидаг и икки жиҳатни фарқлаб олмоқлозим: ташкилот қ арамо ғ ида бўлган масалалар доирасида белгиловчи мавзу бўйича ҳуқуқ доираси ва ташкилотнинг унинг мавзу бўйича ҳуқуқ доирасига кирувчи масалалар бўйича ҳужжатларини белгиловчи ҲУҚУҚ , доирасидир. Хизмат қил адиган таъсис ҳужжати халқаро шартнома халқаро ташкилот XJIQK , доирасининг асоси ҳисобланади. Чунки ташкилот ҲУҚУҚ . доирасидаги ҳар қандай ўзгариш ёки уни органлар ўртасида кайта тақсимлаш таъсис ҳужжатида бу масала бўйича шартнома тартибида амадга оширилади.

Халқаро ташкилотларнинг қарорлари. Ташкилот, органларининг қарорлари одатда ўзининг мажбурийлик кучига қараб иккига бўлинади. Булар: мажбурий кучга эга бўлганл қарор ва тавсиялардир. Қ а рорлар ташкилотнинг ички ҳаёти билан алоқадор масалалар бўйича қабул қилинади. Бу ма с алалар бажариладиган иш қоидаларини қараб чиқиш; бюджетни тасдиқлаш ва аъзолар ўртасида ҳаражатларни та қс имлаш; ташкилотга аъзолар қабул қилиш; аъзоликдан учириш , ташкилот органларига сайловлар ва бошқалардир. Ҳамма халқаро ташкилотларда ташкилий масалалар бўйича қарорлар аъзо бўлган давлатлар учун мажбурийднр. Ташкилот фаолиятининг ў загига тааллуқли масалалар бўйича қарорларга келганда улар қоида тари қ асида тавсиялар характерига эга бўлади. Мисол, БМТ Низомининг 10-моддасига биноан Бош Ассамблеянинг қарорлари тавсия характерига э га. Бу, албатта, Бош Ассамблея қарорларининг сиёсий ва ахлокли кучини ин кор этмайди. Халқаро ташкилотларнинг мақсад ва вазифалари тушунчаларини фарқлаб олиш лозим. Халқаро ташкилотларнинг мақсадлари хилма-хилдир. БМТ халқаро тинчлик ва хавфсизл и кни сақлаш учун тузилган. ИКАО халқаро авиацияси муаммоларини ўрганиш, фуқаро авиацияси учун халқаро нормалар ва қ оидаларни ишлаб чиқиш ҳамда халқаро ҳаво йўлларида учишнинг хавфсизлигини таъминлаш; жаҳон интеллектуал мулки ташкилоти (ВОИС) авторлик ҳуқуқини халқаро майдонда ҳимоя қилиш мақсадларида таъсис этилган ва бошқалар. Мақсадлардан келиб чиқувчи ани қ вазифалар халқаро ташкилотлар томонидан муайян ҳаракатлар орқали амалга оширилади . Мазкур ҳ аракатларнинг йиғиндиси халқаро ташкилотларнинг вазифасини ташкил этади. Булар ахборот, норматив, н азорат ва амалий вазифалардир. Ахборот вазифаси халқаро ташкилотларнинг энг эски вазифаларидан биридир. У ў з вазифасини икки жиҳатдан амалга оширади: биринчидан, ҳар бир ташкилот бевосита ўзининг тузуми ва фаолиятининг асосий йўналишига тааллуқли ҳужжатлар туркумини эълон қилади; иккинчидан, ташкилот

махсус ҳужжатлар, маърузалар, маълумотлар, ўзи шуғулланадиган масалалар бўйича кисқача баёнлар эълон қилади. Норматив вазифани икки маънода: халқаро ташкилотнинг халқаро мустақил ҳуқуқ нормаларини яратишда бевосита иштироки; халқаро ташкилотнинг давлатларнинг норматив жараёнида иштироки сифатида тушуниш мумкин. Ҳо зирги вақтда халқаро ташкилотларнинг давлатлариинг норматив жараёнида иштирок этиши кенг тарқалган. БМТ таркибидаги кўпгииа ҳукуматлараро ташкилотлар мана шундай нор м ативлик билан шу ғ улланади. Назорат вазифаси кейинги даврда айниқса кенг ривожланди. Кўпдан- кўп халқаро ҳужжатлар, низомлар кўп томонлама Конвенциялар, Пактлар мавжуд бўлиб, улар мана шу ҳужжатларда ифодаланган нормаларни бажаришни турли шаклда назорат қилишни, шунингдек назоратни амалга ошириш учун махсус органлар тузишни кўзда тутади. Амалий иш вазифаси халқаро ташкилотлар вазифаси орасида янгидир. У, аввало, БМТ ва унинг махсус муассасаларига тааллуқли. Унга: БМТнинг амалий иш бўйича вазифалари; БМТнинг халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш бўйича операциялари; БМТ ва унинг ихтисослашган ташкилотлари томонидан ёш ривожланаётган давлатларга техника ёрдами кўрсатиш ва бошқа айрим масалалар киради. Амалий иш вазифасининг халқаро ташкилотларнинг вазифасига қиёслангандаги ўзига хослиги шундан иборатки, бошқа вазифаларни амалга ошириш чоғида халқаро ташкилот давлатларга муайян сиёсий таъсир ўтказиб, унинг вазифаларини бажаришга рағбатлантиришга интилади, амалий вазифаларини амалга оширишда ташкилотнинг ўзи ўз вазифа ларини асосан ўз қарамоғидаги одамлар ва моддий воситалар ёрдами билан амалга оширади. Муайян савдо-сотиқ вазифалари белгиланган халқаро ташкилотлар (ИНМАРСАТ, ИНТЕЛСАТ) нинг пайдо бўлиши халқаро ташкилотлар амалий вазифаларининг ривожланишини билдиради. Халқаро ташкилотлариинг барча вазифалара унинг низомига риоя қилинган ҳолда амалга оширилмоғи керак.

Халқаро ташкилотларнинг бюджети аъзо бўлган давлатлар бадаллари ҳисобига тулдириб борилади. Ҳар бир ташкилот бадаллари бюджетга ажратиш тартибини ўзи белгилайди. БМТ бадаллари бўйича қўмита учта мезонни: 1) аҳоли жон бошига тушадиган маблағ; 2) иккинчи жаҳон уруши туфайли мамлакат иқтисодиётининг аҳволи; 3) у ёки бу мамлакат томонидан чет эл валютасини сотиб олиш имкониятини белгилаб беради. Уларга биноан ҳар бир давлат ташкилот бюджетига бадалнинг маълум фоизини тўлаши керак (Китоб охиридаги иловага қаралсин). БМТ қоидаларига ўхшаш қоидалар бошқа халқаро ташкилотларда ҳам жорий этилган. Аъзо бўлган давлатлар ўз бадалларини доимий бюджетга ҳам ташкилот фаолиятининг айрим турларини маблағ билан таъминлашни амалга ошириш мақсадида мазжуд бўлган кўнгилли фондларга ҳам қўшадилар. Доимий бюджетга бадал тушумлари ҳисобига ташкилот маъмурий фаолияти маблағ билан таъминланади. Мисол учун, БМТ халқаро ташкилотлари томонидан ривожланаётган мамлакатларга иқтисодий ва техник ёрдам аъзо бўлган давлатлар кўнгилли бадаллари ҳисобига амалга оширилади. Аъзо бўлган давлатларнинг бадалларидан ташқари ташкилот маблағлари заёмлар ҳисобига тўлаб бориши мумкин. БМТ бир неча бор, жумладан, 1948 йили БМТнинг Нью-Йоркдаги биноларини қуриш, 1957 йили Женевадаги Миллатлар Саройини қайта таъмирлаш ва бошқалар учун заёмлар ёрдамига мурожаат қилди. Бир қатор ташкилотлар, чунончи, БМТнинг савдо фаолияти асосан почта маркалари сотишдан қўшимча маблағ жамғаради. Мисол учун, 1975 йили маркалар сотишдан БМТ жамгарган маблағ 8 миллион долларга етган. Ҳозирги вақтда халқаро ташкилотлар фаолиятининг характерли хусусиятларидан бири уларнинг бюджети ғоят ўсиб бораётганлигидадир. Мисол учун, 1946 йили БМТ бюджети 19 миллион долларни ташкил этган эди. 1988—1989 йилларда 986 миллион доллар миқдорида тасдиқланди.

БМТ ўзининг байроғи, эмблемаси, шунингдек денгиз, кемаларига эга. Ихтисослаштирилган ташкилотларнинг ҳам ўз эмблемалари бор. 3. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Иккинчи жаҳон уруши тугагандан кейин иттифоқдош давлатлар биргаликдаги куч-қудратини мустаҳкамлаш ва узоқ муддатли тинчликни таъминлашга қаратиб, ташкилий жиҳатдан мустаҳкамлаш ғояси биринчи марта (умумий тарзда) собиқ Совет Иттифоқи ҳукумати билан Польша ҳукумати ўртасида дўстлик ва ўзаро ёрдам тўғрисида 1941 йил 4 декабрда қабул қилинган Декларацияда илгари сурилган эди. 1943 йил 30 октябрда Москвада ўтган собиқ СССР, АҚШ ва Буюк Британия ташқи ишлар вазирларининг конференцияси умумий хавфсизлик масаласи бўйича Декларация (кейинчалик бу Декларацияни Хитой ҳам имзолаган) қабул қилинди. Унда янги халқаро ташкилот тузиш тўғрисидаги қарор ўз ифодасини топган эди. Бу қарор 1943 йил 1 декабрда уч иттифоқдош давлат — собиқ СССР, АҚШ ва Буюк Британия давлат раҳбарларининг Техрон конференциясида ҳам таъкидланди. 1944 йил 21 августдан 28 сентябргача АҚШнинг Думбартон Окс шаҳрида ўтган экспертлар конференциясида собиқ СССР, АҚШ ва Буюк Британия вакиллари томонидан бўлғуси ташкилот Низомининг лойиҳаси асосан ишлаб чиқилди. Бу лойиҳа «Тинчлик ва хавфсизликни сақлаш бўйича умумий халқаро ташкилотни тузишга дойр дастлабки таклифлар» деб номланган эди. Кейинроқ бу лойиҳани Хитой ҳам маъқуллади. Шунга қарамай конференцияда бу масала ҳал қилинмай қолди. Улар Хавфсизлик Кенгашида овоз бериш тартиби, қарамоқдаги ҳудудлар тақдири, халқаро суд мақоми мазмунига тааллуқли эди. Бу масалалар уч иттифоқдош давлатнинг 1945 йил февралида ўтган Қрим (Ялта) конференциясида ҳал қилинди. Сан-Францискода ўтган конференцияда (1945 йил апрель—июнь) БМТ Низоми узил-кесил ишлаб ЧИҚИЛ ди ва 26 июнда имзоланди. Низомни

ташкилотнинг дастлабки аъзолари — 50 та давлат имзолади. Конференция ишида катнашмаган Польшага (алфавит тартибида) дастлабки аъзолар орасида жой қолдирилди. Ташкилот Бирлашган Миллатлар Ташкилоти номини олди. 1945 йил 24 октябрдан БМТ Низоми кучга кирди. Шундан бошлаб ҳар йили 24 октябрь Бирлашган Миллатлар куни сифатида нишонланади. «Бирлашган Миллатлар» атамаси Гитлерга қарши уюшмалар шаклланган даврда пайдо бўлиб, Бирлашган Миллатлар Декларациясида (26 давлат) ўзининг муфассал ифодасини топди. Бу Декларация 1942 йил 1 январда Вашингтонда имзоланди. Натижада у халқаро ҲУҚУҚ H И ривожлантиришда му ҳ им босқичга айланди. БМТ мақсадлари: 1) халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш ва бунинг учун тинчликни бузувчиларга қарши биргаликда чоралар к ў риш; 2) халқ л арнинг тенг ҳуқуқлилиги ва ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойили а с осида барча миллатлар ўртасида дўстона муносабатларни шакллантириш ва ривожлантириш; 3) иқтисодий, ижтимоий, маданий ва инсоний характердаги халқаро муаммоларни ҳал этишда халқаро ҳамкорликни амалга ошириш; 4) бу умумий мақсадларга эришишда миллатларнинг биргаликда ҳаракат қ илиш маркази бўлиш (1-модда)дан иборат. Кўрсатилган мақсадларга эришиш учун БМТ: — Бирлашган Миллатлар Ташкилоти аъзоларининг суверен тенглиги; — БМТ Низомидан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг улар томонидан виждонан бажарилиши; — халқаро низоларни тинч воситалар билан ҳ ал қи лиш; — БМТ Низомига мувофиқ ҳар қандай ҳолатда куч билан таҳдид қилиш ёки уни қўлланишдан воз кечиш; — БМТ давлатларининг ички ишларига аралашмаслиги; — БМТ томонидан БМТ Низомига биноан унинг аъзолари олиб бораётган ҳаракатларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш;

— БМТ мажбурий чоралар қ ў ллаган давлатларг а ёрдам кўрсатишдан тийилиб туриш; — ташкилот томонидан ҳар бир давлат унинг аъзоси бўлмаган тақдирда ҳам зарур пайтда унинг Низомига биноан ҳаракат қилиш зарурлигини таъминлаш (2-модда) тамойиллари асосида иш олиб боради. Низомда ифодаланган мажбуриятларни ўзига қабул қабул қ илган ва ташкилот фикрича бу мажбуриятларни бажариш мумкин бўлган ҳамда бажаришни иста й диган тинчликсевар давлатлар БМТ аъзолари бўлиши мумкин (4-модда). БМТга янги аъзоларни қабул ҳилиш Бош Ассамблея томонидан Хавфсизлик Кенгаши ўз доимий аъзолари якдиллиги тамойилита риоя қилган ҳолда қабул қилинган тавсия бўйича учдан икки овоз билан амалга оширилади. БМТ универсаллик тамойилига асосланганлиги, унинг фаолияти, мақсадлари ва мавзуи ялпи манфаатли бўлганлиги туфайли ҳар қандай тинчликсевар давлат ўзининг ижтимоий-иқтисодий тузумидан қатьи назар БМТ аъзоси бўлиши мумкин. Бироқ, БМТ тажрибасида шу нарса ҳам маълумки, ривожланган давлатлар — Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари «вето ҳуқуқи»дан фойдаланиб, бир қатор давлатларнинг БМТ га қабул қилинишига халақит берадилар. Шунинг натижасида Мўғулистон фақат 1961, Олмония 1973, Венгрия 1977 йилдагина БМТ га қабул қилинди. 6-моддада Низомли мунтазам бузувчи давлатларни БМТдан чиқариш имконияти кўзда тутилади. 5-модда Хавфсизлик Кенгаши томонидан эҳтиёт чоралари ёки мажбур қилувчи характердаги қарши чоралар қўлланилган давлатларга нисбатан БМТ аъзосининг ҳуқу қ лари ва имтиёзларини амалга оширишни тўхтатиб қуйиш кўзда тутилган. Миллий озодлик ҳаракатлари муваффа ққ иятлари ва халқаро майдонда кўпгина суверен давлатлар пайдо бўлганлиги муносабати билан БМТ аъзоларининг миқдори кескин ошди. 1945 йилдаги 51 аъзо эндиликда 1 92 тага етди.

БМТ ташкилий тизими ўзига хос хусусиятга эга. Бу ўзига хослик унинг органлари икки турга — асосий ва ердамчи органларга бўлинишдан иборат. Низом 6 та асосий органни назарда тутади. 300 га яқин ёрдамчи органлар БМТ бутун тарихи мобайнида асосий органлар томонидан.ташкил қилинган. Асосий органлар: Бош Ассамблея, Хавфсизлик Кенгаши, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш, Васийлик бўйича кенгаш, Халқаро Суд, Котибиятдан иборат. Бу ҳамма органларга тааллуқли бўлса ҳам улар ўз аҳамияти ва ҳуқуқий ҳолатига кўра фарқ қилади. Уларнинг энг муҳимлари Бош Ассамблея ва Хавфсизлик Кенгашидир. Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш ҳамда Васийлик Кенгаши ўз фаолияти натижаларини узил-кесил тасдиқлаш учун Бош Ассамблеяга. тақдим этиб, унинг раҳбарлиги остида иш юритади. Бош Ассамблеяда аъзо бўлган барча давлатлар иштирок этувчи ягона органдир. Унда ҳар бир давлат ўзининг катта-кичиклиги, қудрати ва аҳамиятидан қатъий назар тенг ҳуқуқлидир. Ассамблеянинг кенг ваколатлари мавжуд. БМТ Низомининг 10-моддасига кўра у Хавфсизлик Кенгаши қараб чи қ адиган масалаларда н бўлак ҳар қандай масалани муҳокама қилиши мумкин. Бош Ассамблея давлатларнинг иқтисодий, ижтимоий, маданий ва инсоний соҳаларда халқаро ҳамкорликни таъминловчи олий органлардир. У халқаро ҳуқуқ ва уни кодификациялашни ривожлантиришни рағбатлантиради. Бош Ассамблея БМТ ички ҳаёти билан боғлиқ бир қатор жиддий ваколатларга эга. У Хавфсизлик Кенгаши доимий бўлмаган аъзоларини, Иқтисодий ва Ижтнмоий Кенгаш аъзоларини са й лайди, Бош Котибни тайинлайди (Хавфсизлик Кенгаши тавсиясига кўра), Хавфсизлик Кенгаши билан бирга Халқаро Суд аъзоларини сайлайди. БМТ бюджетини тасди қ лаб, ташкилот мол ия вий фаолиятини назорат қилади ва бошқаради. Бош Ассамблеянинг халқаро тинчлик ва хавфсизлик масалалари бўйича ваколатларига келганда шуни айтиш мумкинки, Бош Ассамблея, аввало, тинчлнк ва хавфсизликни мустаҳкамлаш ишида ҳамкорликнинг умумий тамойилларини, шу жумладан, қуролсизланишни белгилаш ва қуролларни тартибга солиш тамойилини қараб чиқади. Ҳарбий ёки ноҳарбий

характердаги хатти-ҳаракатлар амалга оширилиши зарур бўлган барча масалалар Бош Ассамблея томонидан Хавфсизлик Кенгашига топширилади (11-модда). Бош Ассамблея ўзининг навбатдаги йиллик мажлисига тўпланади. Бу мажлислар сентябрнинг 3 - сешанба с ида очилади. Бундан ташқари Хавфсизлик Кенгаши ёки ташкилот аъзоларининг кўпчилик талаби билан махсус ёки фавқулодда махсус сессиялар чақирилиши мумкин. 1997 йилга келганда 52 навбатдаги, 11 та махсус ва 6 та фавқулодда мажлис ўтказилган эди. БМТнинг ҳар бир аъзоси мажлисга беш кишидан кўп бўлмаган делегат ва 5 ўринбосар, зарур миқдорда маслаҳатчи, эксперт ва бошқалардан иборат ўз делегацияларини юборишлари мумкин. Ҳ ap бир давлат бир овозга эга. и нглиз, араб, испан, хитой, рус, француз тиллари Бош Ассамблеянинг расмий ва иш юритиш тили ҳисобланади. Бош Ассамблея ҳар бир мажлисининг иши ялпи мажлислар ва қўмиталарнинг мажлислари шаклида ў тади. Бош Ассамблеяда 7 асосий қўмита мавжуд. Булар: си ё сий масалалар ва хавфсизлик масалалари; (биринчи қўмита) махсус сиёсий, иқтисодий ва молия масалалари; и ж тимоий гуманитар, маданий, васийлик ва ўз- ў зини бош қ аролмайдиган ҳудудлар масалалари; маъмурий ва бюджет масалалари; ҳуқуқий масалалар бўйича қўмиталардир. Бошқа қў миталарда БМТнинг ҳамма аъзолари вакилликка эга. Бош Ассамблеянинг энг муҳим масалалар бўйича қарорлари Ассамблея мажлисига қатнашаётган ва овоз беришда иштирок этаётган аъзоларнинг учдан икки овози билан қабул қилинади. Бу масалаларга: халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлашга нисбатан тавсиялар, бюджет масалалари, ташкилотга янги аъзолар қабул қ илиш ва бошқа масалалар киради. Бош Ассамблея қарорлари тавсиянома характерига эга. Ташкилий, маъмурий ва бюджет масалаларига тааллуқли қарорлар мажбурий ҳисобланади.

Бош Ассамблея бир қатор ёрдамчи органлар: халқаро ҳуқуқ Комиссияси, қуролсизланиш бўйича Комиссия, космик фазодан тинч мақсадларда фойдаланиш бўйича Комиссия, мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик бериш тўғрисидаги Декларацияни амалга оширишнинг бориши тўғрисидаги масала бўйича махсус Қўмита ва бошқаларга эга . Хавфсизлик Кенгаши БМТнинг энг муҳим органи ҳисобланади. У 15 аъзодан иборат. Беш аъзо доимий вакилликка эга. Россия Федерацияси, А ҚШ , Буюк Британия, Франция ва Хитой Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоларидир. Бош Ассамблея икки йил муддат билан (ҳар йили 5 тадан аъзо) 10 та доимий бўлмаган аъзоларни сайлайди. Бунда ташкилот аъзоларининг халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш ташкилотнинг бошқа мақсадларга эришишга қ ўшаётган ҳиссаларининг даражаси, шунингдек одил жу ғ рофий тамойилга биноан доимий бўлмаган аъзолари сайланади. Доимий бўлмаган аъзолик 10 та ўринни жаҳоннинг жўғрофий минтақалари ўртасида та қс имлашнинг қуйидаги режаси белгилаб қўйилган: Африка ва Осиё давлатларида н 5 та, Лотин Америкаси ва Қариб денгизи минтақаларидан 2 та, Ғарбий Оврупо ва бошқа давлатлардан (бун д а Канада, Австралия, Янги Зеландия кўзда тутилади) 2 та, Шар қ ий Оврупо мамлакатларидан 1 та. Хавфсизлик Кенгаши зиммасига халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш учун асосий масъулият юкланган (24-модда). У аъзо бўлган давлатлар учун мажбурий хусусиятга эга бўлган қарорлар қабул қилиши мумкин (25- модда). Хавфсизлик Кенгаши тинчликка қарши ҳар қанда й даражадаги хавфни тинчликни бузиш деб қарайди ва шундан келиб ч и қ и б, тавсиялар ёки қарорлар чиқаради. Уларда халқаро тинчлик ва хавфсизликни муста ҳ камлаш ёки тиклаш учун қандай чоралар курилиши мумкинлиги белгилаб берилади (39-модда). Хавфсизлик Кенгаши тинчликни бузган ёки қуролли кучлардан фойдаланиш билан боғлиқ (иқтисодий муносабатларни, темир йўл, денгиз, ҳаво, почта, телеграф, ради о ёки алоқанинг бошқа воситадари шунингдек

дипломатик алоқаларни узиш 41-модда) бўлмаган агрессия актлари содир қилган, шунингдек қуролли кучлардан фойдаланиш билан боғлиқ, яъни ҳаво, денгиз ёки куруқликдаги қ ў шинлар билан агрессия актига йўл қў йган давлатларга нисбатан мажбур қилувчи чоралар тўғрисида қарорлар қабул қилиш ҳуқуқига эга. Бу қарорлардан керак бўлган тақдирда босқичи давлатга хал қ аро қуролли кучларни қў ллаш вазифаси ҳам келиб чиқади (42-модда). Мажбур қилиш чораларини қўллаш Хавфсизлик Кенгашининг фақат ўзигагина тегишли ҳуқуқ доирасидир. Қуролли кучлардан фойдаланиш билан боғлиқ мажбур қилиш чораларини қўллаш ва аъзо бўлган давлатлар Хавфсизлик Кенгашига қуролли кучлар ажратиб бериш мажбуриятини оладилар (43-модда). БМТ Низомида қуролли кучларга моҳир раҳбарликни амалга ошириш учун махсус ёрдамчи орган — ҳарбий штаб қўмитаси тузиш кўзда тутилган. Бу қўмита Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари штаблари бошлиқлари таркибида тузилади (штаб 1946 йил ташкил этилган бўлиб, 1948 йил ўз фаолиятини тўхтатди). Қуролли кучларни тузиш ва улардан фойдаланишга тааллуқли Низом қоидалари амалда ғарб давлатларининг мавқеи туфайли бажарилмай қолди. БМТ Низомининг қўпол равишда бузилишига 1950 йил Кореяда, 1956 йилда Яқин Шарқда, 1960 йили Конгода БМТ қуролли кучларидан фойдаланиш чоғида йўл қўйилди. Ҳозирги пайтда БМТ қуролли кучлари Кипрда, Шарқда, Ливанда, Камбоджада жойлашган. Мажбур қилиш чораларидан ташқари Хавфсизлик Кенгаши зиммасига давлатлараро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш ҳам киради. БМТ Низомининг VI -бобига биноан низоларда қатнашаётган томонлар Мазкур низоларнинг давом этиши, халқаро тинчлик ва Хавфсизликка таҳдид солиши мумкин бўлса, аввало ўзлари бу мунозарани тинч воситалар ёрдамида ҳал этишга уриниб кўришлари, битимга келинмаган ҳолдагина уни Хавфсизлик Кенгашига топширишлари керак.

БМТ Низомининг 27-моддасига биноан Хавфсизлик Кенгашининг иш тартиби масалалари бўйича қарорлари Хавфсизлик Кенгашининг 9 аъзоси овоз берган тақдирда қабул қилинган ҳисобланади. Иш тартибига тааллуқли бўлмаган масалалар бўйича қарорлар қабул қилиш учун 9 та доимий бўлмаган аъзоларнинг овози ва Кенгашнинг 5 та доимий аъзолари овозларинг ҳам қўшганда. (Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзоларининг якдиллик тамойили) асосий кўпчилик бўлиши зарур. Шунинг учун агар доимий аъзолардан биттаси, у ёки бу таклифни қувватламай, иш тартибига тааллуқли бўлмаган характердаги масала бўйича таклифга қарши овоз берса, таклиф қабул қилинмаслиги мумкин. Бу “Вето ҳуқуқи”дир. Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзоларидан биттаси ёки бир нечтаси овоз беришда бетараф қолиши қарор қабул қилинишига монелик қилмайди. Мунозарали масалаларни тинч йўл билан бартараф қилиш бўйича Хавфсизлик Кенгаши қарорларини қабул қилиш чоғида БМТ Низоми VI - боби бўйича 9 овоз талаб этилади. Бунга Хавфсизлик Кенгаши доими Й аъзоларининг овози ҳам қўшилади. Бироқ, келишмовчиликда қатнашаётган давлат бу пайтда, агар у кенгаш таркибига кирган давлатлардан бири бўлса, овоз беришдан тийилиб турмоғи лозим. Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС) халқаро иқтисодий ва ижтимоий ҳамкорлик соҳаларида аниқ вазифаларни амалга оширади ва Бош Ассамблея раҳбарлиги остида иш олиб боради. ЭКОСОС ииқтисодий, ижтимоий ҳамкорлик масалалари бўйича тадқиқотлар ўтказади. Уларнинг натижалари тўғрисида маърузалар тайёрлайди ва кўрсатилган масалалар бўйича Бош Асамблеяга ихтисослашган ташкилотлар учун тавсияно малар тайёрлайди. Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш халқаро Конвенцияларни Бош Ассамблея тасдирига тақдим этиш учун лойиҳа тариқасида тайёрлаш, ўз ҳуқуқ доирасига кирган масалалар бўйича халқаро конференциялар чақириш, ихтисослаштирилган ташкилотлар билан ҳамкорлик тўғрисида битимлар тузиб, улар фаолиятини марказлаштиришга ваколат берилган.

ЭКОСОС 54 аъзодан иборат. Бу аъзолар асосан Бош Ассамблея томонидан ҳар йили. учдан бири янгиланиб турадиган, уч йиллик муддат билан сайланадиган давлатлардан иборат. Кенгашдан чиқиб кетган давлат кейинчалик янги муддатга қайта сайланиши мумкин. Анъанага кўра Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари ЭКОСОСга ҳар бир навбатдаги муддатда сайланади. Кенгашга сайлов одил жуғрофий тақсимот тамойили асосида ўтказилади. Африкадан 14 давлат, Осиёдан 11 давлат, Лотин Америкасидан 10 давлат, Ғарбий Оврупо ва бошқа давлатлардан 13 давлат ва Шарқий Овруподан 6 давлат навбатдаги муддатга сайланади. Кенгашнинг навбатдаги, мажлислари йилига икки марта ўтказилади. Бундан ташқари махсус мажлислар ҳам чақирилиши мумкин. Кенгашнинг қарорлари иштирок этувчилар ва о в оз беришда қатнашувчи аъзоларнинг оддий кўпчилиги билан қабул дилинади. Кенгашда ўз фаолияти мобайнида анчагина ёрдамчи органлар ташкил этилган. Булар: мажлис олиб борувчи (иқтисодий, ижтимоий ва мувофиқлаштирувчи) қ ў мита, доимий қўмита, табиий бойликлар қ ў митаси, ривожланиш ва ривожлантириш қўмитаси, жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши кураш қўмитаси, ноҳукумат ташкилотлар қўмитаси ва бошқалар; ишчи комиссиялар ва ёрдамчи (маълумот, аҳолининг жойлашиши бўйича, наркотик воситалар, хотин- қ излар аҳволи ва бошқалар) бўйича комиссиялардир. Кенгаш таркибида минтақавий-иқтисодий комиссиялар алоҳида ўрин тутади. Васийлик Кенгаши Бош Ассамблея раҳбарлигида васийлик остидаги ҳудудлар бўйича мажбуриятлар қандай бажараётганлигини назорат қилиши лозим эди. БМТ Низомига кўра Васийлик Кенгашига васийлик ос тидаги ҳудудларни бошқараётган давлатлар; васийлик остидаги ҳудудга эга бўлмаган Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари; Бош Ассамблея томонидан қул остида васийлик остидаги ҳудудлари бўлмаган давлатларнинг миқдори бир хил бўлиши учун уч йил муддатга сайланадиган БМТ аъзолари бўлган давлатлар киради. Васийлик Кенгашини шакллантиришнинг бу

тартибига ҳозир риоя қилиш мумкин эмас. Чунки васийликдаги барча 11 та ҳудуддан фа қ ат биттаси — Тинч уммон ороллари (Микронезия) қолди. У — А ҚШ васийлигидадир. Халқаро суд БМТнинг асосий судлов органи ҳисобланади. У икки вазифани: давлатлар ўртасидаги низоларни қараб чиқиш ва БМТ органлари ва ихтисослаштирилган ташкилотларга юридик масалалар бўйича консультатив хулосалар бериш вазифасини бажаради. Котибият Бош котиб ва зарур ми қ дордаги ходимлардан иборат. У Бош Ассамблея томонидан Хавфсизлик Кенгаши тавсияси бўйича кайта сайланиш имконияти билан 5 йиллик муддатга сайланади, Бош котиб котибият барча ходимларининг БМТ Бош органларига хизмат кўрсатиш бўйича олиб борадиган ишларига ра ҳ барликни амалга оширувчи ташкилотнинг энг асосий маъмурий мансабдор шахси ҳисобланади. Бош котибнинг вазифаси маъмурий ижрочилик характерига эга. Бош котиб, шунингдек сиёсий характердаги ваколатларга ҳам эга. Лекин бу ваколатлар фақат шу билан белгиланадики, у халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлашга хавф туғдириши мумкин бўлган ҳар қандай масалани Хавфсизлик Кенгаши эътиборига ҳ аво л а қилиш ҳуқуқига эга (БМТ Низ о ми 99-модда). Бош котиб ҳ ар йили Бош Ассамблеяга ташкилотнинг иши тўғрисидаги маърузаномани тақдим этади. У БМТ вакили сифатида БМТ шиори остида чақириладиган халқаро канференциялар ишида қатнашади. Котибият барча органлар мажлиси ишини техник ж и ҳатдан таъминлаш, ҳисоботларни эълон қ илиш ва тарқатиш, архивларни ca қлаш , ташкилотнинг расмий ҳужжатлари ва ахборот ҳужжатлари чиқаришни амалга оширади. У БМТ аъзолари томонидан тузиладиган халқаро шартномаларни рўйхатдан ўтказади ва чоп этади. Котибият ходимлари уч туркум: олий маъмурий мансабдор шахслар; Бош котиб ва унинг ўринбосарлари; мутахассислар синфининг халқаро мансабдор шахслар и ; техник ходимлар (котиблар, курьерлар)га бўлинади. БМТда ҳозирги вақтда турли даражадаги 16 минг кишидан кўпроқ ходим

бор. Хизматга олиш доимий ва муддатли шартнома тартибида амалга оширилади. Х о димларни Бош котиб Бош Ассамблея белгилайдиган қоидалар асосида танлайди. Танлаш чоғида котибият ходимларининг ишчанли к билимдонлик ва софдиллик даражаси таъминланмо ғ и кера к. Танлаш имкони борича кенгроқ жўғрофий асосда амалга оширилмо ғ и лозим. Котибият ва унинг ходимлари вазифалари халқаро характерга эга. Бу шуни билдирадики, Бош котиб ҳам, котибиятнинг бошқа ходимлари ҳам қандайдир бирон-бир мамлакатдан ёки ҳокимиятдан (ташкилотдан) четда турган ҳукумат ва ҳ окимиятдан кўрсатмалар с ў рашга ёки олишга ҳа қли эмас. Котибият ходимлари имтиёз ва иммунитетларга эга. БМТнинг қарорго ҳ ли — Нью- Й оркда. Женевада эса БМТ котибиятининг Оврупо б ў лими жойлашган. БМТ фаолиятининг тўрт асосий йўналишини ало ҳ ида қ араб чиқиш мумкин. Булар: —халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш; —ижтимоий-и қ тисодий ва инсон ҳуқуқларини ҳимоялаш соҳаларида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш; —мустамлакачилиқ ирқчилик ва апартеидга қарши курашиш; —халқаро ҳуқуқни кодифи к ациялаш ва тобора ривожлантиришдан иборат. БМТ фаолияти унинг бутун тарихи мобайнида, айниқса, собиқ СССР тарқаб кетгунга қадар икки қарама-қарши ижтимоий-иқтисодий тузум давлатларининг кескин сиёсий кураши остида ўтди. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш со ҳ асида БМТ бир қатор халқаро низоларни бартараф этиш, агрессияларнинг олдини олиш, ҳарбий ҳаракатларни тўхтатишга ёрдам беради 1970 йили халқаро хавфсизликни мустаҳкамлаш тўғрисида Декларация, 1974 йилда эса Бош Ассамблея томонидан агрессия тушунчасини аниқлаш тўғрисида ҳужжат қабул қилди, к ейинчалик Бош Ассамблея ўзининг барча мажлисларида бу Декларация амалга оширилишин и нг б о риши тўғрисидаги масалани муҳокама қилиб, Декларация қоидалари мустаҳкамланган ва ривожлантирилтан

қарорлар қабул қилинди . 1976 йили ривожланган давлатлар БМТга муносабатларда куч ишлатмаслик тўғри си да жа ҳо н шартномаси ло й иҳасини киритди. 1978 йили ноядро давлатлар хавфсизлигини кафолатлашни мустаҳкамлаш тўғрисида халқаро Конвенция тузиш таклифи киритилди ва ҳозирги пайтда ядро қуроли бўлмаган давлатларнинг ҳудудларида бундай Қ уролларни жойлаштирмаслик тўғрисида қарор лойиҳаси ишлаб чи қ илди. Қ уролсизланиш халқаро тинчлик ва муста қ илликни таъминлашнинг энг муҳим воситаси эканлигидан келиб чиқиб, БМТ ривожланган давлатлар ташаббуси билан бу масалаларга катта эътибор берди. Чунончи, 1990 - 1996 йилларда қуролсизланиш масаласи бўйича Бош Ассамблеянинг махсус мажлиси ў тказилди. 1977 йили Бош Ассамблеянинг XXXI мажлиси қарорига биноан атроф му ҳ итга таъсир кўрсатувчи воситалардан ҳарбий ёки бирон- бир бошқа кўринишдаги душманлик мақсадларида фойдаланишни тақиқлаш тўғрисидаги Конвенция имзолаш учун очиқ деб эълон қилинди. Ўзининг 50 йилдан кўпроқ тарихи мобайнида БМТ халқаро иқтисодий ва ижтимоий ҳамкорликнилг бир қатор масалаларини ҳал этишда муайян ижобий роль уйнади. Бу соҳада кўпгина янги органлар пайдо бўлди ва уларнинг ҳуқуқ доираси кенгайди. Бош Ассамблея нинг халқаро ташкилотлар тизимига эга бўлган Ю Н КТАД, ЮНИДО, ПРООН сингари ёрдамчи органлари ташкил этилди. Улар ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий эҳтиёжлари ва манфаатлари билан бевосита алодадордир. 1974 йили БМТ Бош Ассамблеясининг VI махсус мажлиси халқаро иқтисодий муносабатларни қайта қуриш масалаларини кўриб чиқди. Мажлисда иккита муҳим ҳужжат: халқаро иқтисодий янги тартиботни ўрнатиш тўғрисдаги Декларация ва янги халқаро иқтисодий тартибии ўрнатиш бўйича ҳаракатлар режаси қабул қилинди. Ривожланган давлатлар ташаббуси билан 1960 йил 14 декабрда қабул қилинган мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик бериш тўғрисидаги Декларация БМТнинг мустамлакаларни тугатиш соҳасидаги фаолиятини рағбатлантирди. Ўша пайтда янги орган — 1960 йил

Декларадиясини амалга оширишнинг боришини назорат қилувчи махсус қўмита таъсис эътилди, мустамлакани тугатиш билан боғлиқ масалаларнинг салмоғи кескин ошди, бу масалалар атрофида сиёсий кураш кучайди. Хавфсизлик Келгаши томонидан Африка жанубидаги мустамлака ва ирқчи режимга нисбатан санкциялар қўлланиши тўғрисида қарорлар қабул қи линди. 1990 йили мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик бериш тўғрисидаги Декларация қабул қилинган куннинг 30 йиллиги муносабати билан шу нарса таъкидланади: ўтган муддатда 59 васийлик остидаги ва ўзини-ўзи бошқара олмайдиган 140 миллион киши яшаб турган ҳудудлар мустақилликка эришди. БМТнинг халқаро ҳуқуқни кодификациялаш ва тобора ривожлантиришдаги фаолияти Бош Ассамблея томонидан ёки унинг қарорлари бўйича чақириладиган конференцияларда бир қатор энг муҳим халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг қабул қилинганлиги билан бевосита б ОҒЛИҚ . 1970 йилги халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларация, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Декларация, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги Пактлар, денгиз ҳуқуқи бўйича Конвенция ва бошқалар шулар жумласидандир. БМТ олдида тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш, қуролланиш пойгасини тугатиш ва қуролсизланиш, мустамлака тузуми қолдиқларини тўла бартараф этиш билан боғлиқ кўпгина ҳал қилинмаган масалалар турибди. БМТ халқаро форум бўлиб, давлатларнинг замонамизнинг энг муҳим масалалари бўйича музокаралар олиб бормоқда, қарорлар қабул қилмоқда ва давлатларнинг мавқелари мувофиқлаштириб олинмоқда. 4. Ўзбекистон БМТ таркибида Мустақил Ўзбекистон Республикаси 1992 йил 2 мартда БМТ га якдиллик билан аъзоликка қабул қилинди. Ўзбекистоннинг БМТ дек нуфузли халқаро ташкилотнинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлиши унинг жаҳон ҳамжамиятидаги обрў-эътиборининг ошишига, халқаро мунособатлардаги фаолиятининг

кенгайиб боришига олиб келди. Шунингдек Ўзбекистон БМТ га аъзо бўлиши билан бирга миллий хавфсизлигимизни таъминлашнинг ишончли таянчига эга бўлди. Ўзбекистоннинг тинчлиги ва хавфсизлигига қарши бирон-бир куч таҳдид солса, у БМТ га мурожаат қилишга, унинг ёрдами ва қўллаб- қувватлашини олишга ҳақлидир. Қолаверса, Республикамизнинг бу нуфузли ташкилотдаги иштироки фақат мамлакатдагина эмас, балки Марказий Осиёда ҳам тинчлик ва барқарорликни сақлаш гаровидир. БМТ нинг жаҳондаги барча эркпарвар ҳалқлар тақдирида тутган оламшумул тарихий ролини Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов БМТ Бош Асамблеясининг 48-сессиясида қилган маърузасида қуйидагича тарифлаб берган эди. “Бизнинг тасаввуримизда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти барча давлатларнинг, минтақаларнинг, бутунжаҳон ҳамжамиятининг энг муҳим муаммоларини муҳокама қилиш ва ечиш учун тузилган ноёб ташкилотдир”. 1 БМТ га аъзо бўлганидан буён ўтган давр мобайнида мамлакатимизнинг бу халқаро ташкилот билан алоқалари тобора кенг тус олиб бормоқда. 1993 йили мамлакатимизда иш бошлаган БМТ ваколатхонасининг аҳамияти каттадир. Ваколатхона БМТ нинг тараққиёт дастури, қочоқлар ишлари бўйича олий комиссар бошқармаси, болалар фонди, наркотикларни назорат қилиш бўйича дастур, бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, аҳоли шунослик фонди каби кўплаб ихтисослашган ташкилотларни ўз таркибига бирлаштирди, ва улар фаолиятини мувофиқлаштириб келмоқда. БМТ билан ҳамкорлик тўла тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро ишонч асосига қурилган. Бундай ҳамкорлик иқтисодиёт, ижтимоий соҳа, маданиятни тиклаш ва бошқа соҳаларни ҳам қамраб олади.Республикамиз БМТ билан ҳамкорликни ва ўзаро мунособатларни тобора чуқурлаштириш ташаббускори бўлиши билан бирга бу халқаро ташкилотларнинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишни таъминлайдиган қудратли ташкилотга айланиши тарафдоридир. Бунинг учун БМТ ўзтузилмаларини ўзининг 1 И.А.Каримов. Биздан озод ва обод ватан қолсин. “Ўзбекистон”, 1994 й. 139 бет.

раҳбарлик идораларини ва ихтисослашган ташкилотлари ишини тубдан қайта қуриш ғоясини изчиллик билан амалга оширшиш мақсадга мувофиқдир. Президентимиз БМТ фаолиятини ҳозирги давр талаблари асосида қайта қуриш ишларини қўллаб-қувватлаб, бу иш “...миллий минтақавий ва жаҳоншумул муаммоларни ҳал қилишдаги дунё давлатлари саъй- ҳаракатларини мувофиқлаштириш ва бирлаштиришда уларнинг аҳамиятини кучайтиришга иймоним комил” деган фикрни билдирган эди. Зеро кейинги ўн йиллик даврида БМТ нинг энг нуфузли органи бўлган Хавфсизлик Кенгашида халқаро ҳуқуқ нормаларини бузаётган давлатларга қўлланиладиган санкциялар айрим ривожланган давлатлар томонидан бузилмоқда Шунинг учун ҳозирги пайтда БМТ га аъзо давлатлар жумладан Ўзбекистон БМТ тузилишини қайта кўриб чиқиш, Бош Асамблея қабул қилаётган қарорларнинг мажбурий характерга эга бўлиши, Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзо давлатлари сонини ошириш, вето ҳуқуқини йўқ қилиб, қарорларни кўпчилик овоз билан қабул қилиш таклифи билан чиқмоқдалар. Ўрта Осиёда БМТ нинг наркобизнесга қарши кураш юзасидан ҳамкорликни мувофиқлаштирувчи минтақавий марказ тузиш зарурати туғилди. Ўзбекистон ўз ҳудудидаги гиёҳванлик экинларининг ҳатто энг майда манбаларини ҳам йўқ қилиш учун фаол ҳамкорлик қилишга киришди. Орол денгизининг ҳалокати бутун дунё учун олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатлар келтириб чиқармоқда. Ўзбекистоннинг таклифи билан БМТнинг Орол денгизи бўйича махсус комиссияси тузилди. Минтақамиздаги мамлакатлар Оролни қутқариш халқаро жамғармасини туздилар. БМТ Оролни асраб қолиш тўғрисидаги халқаро лойиҳани ҳар томонлама қўллаб-қувватламоқда. Эндиликда Ўзбекистоннинг БМТ ва унинг ихтисослашган ташкилотлари билан ва кўп томонлама ҳамкорлиги кенг тус олмоқда. Бу ҳамкорликда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш ҳам етакчи ўринлардан бирини

эгалламоқда. БМТ мамлакатимизда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасида олиб борилаётган ишларга беғараз ёрдам бермоқда. Бу ёрдам БМТнинг инсон ҳуқуқлари ва бошқарув тизимини қўллаб-қувватлаш дастурига асосланган ҳолда амалга оширилмоқда. Ўзбекистонда демократиялашаётган жараёнларнинг чуқурлашиб бориши мамлакатимизнинг БМТ билан алоқалари ва ҳамкорлигининг янада кенгайиб боришига асос бўлмоқда. 5. БМТнинг ихтисослашган ташкилотлари Халқаро маъмурий иттифоқлар ихтисослаштирил ган ташкилотларнинг дастлабки кўриниши бўлган эди. Булар: жаҳон телеграф Иттифоқи, жаҳон почта Иттифоқи, саноат мулкчилигини муҳофаза қилиш учун халқapo Иттифоқ ва бошқалардир. Кейинчалик Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тузилганида бир қатор энг йирик маъмурий иттифоқлар ихтисослаштирилган ташки лотлар мақомини олди ва эндиликда шу асосда иш олиб бормоқда. «Ихтисослаштирилган ташкилотлар» тушунчаси БМТ Низомининг 57- моддасида тўла таърифлаб берилган. Унда шундай дейилади: 1. ҳукуматлараро битимлар орқали ташкил этилган ва уларнинг таъсис ҳужжатларида белгилаб берил ган халқаро масъулият билан — иқтисодий, ижтимоий, маданий, маориф, СОҒЛИҚНИ сақлаш ва шунга ўхшаш соҳаларда масъулият билан боғлиқ хилма-хил ихтисослашган ташкилотлар 63-модда қоидаларига мувофиқ равишда халқаро ташкилот билан алоқадор бўлади. 2. Халқаро ташкилот билан кўрсатилган тартибда, алоқада бўлган бундай ташкилотлар кейинги моддаларда «ихтисослаштирилган ташкилотлар» деб номланади. Модданинг мазмунидан кўриниб турибдики, ихти сослаштирилган ташкилотларга тўрт асосий белги хосдир. Улардан: 1) таъсис ҳужжатларининг ҳукуматлараро характерда эканлиги; 2) бу ташкилотларнинг ҳуқуқ доирасидаги кенг халқаро масъулияти;

3) Низом қоидалари кўзда тутилган соҳалар (иқтисодий, ижтимоий, маданий ва бошқа соҳалар) фаолиятини амалга ошириш; 4) БМТ билан алоқадир. Охирги белги мазкур ташкилотларни бошқа халқapo уюшмалардан фарқлаб, уларни халқаро ташкилот ларнинг мустақил гуруҳи сифатида ажратади. Ҳозирги пайтда БМТнинг 16 ихтисослашган ташкилоти бор. Улар қуйидагилардир: 1. Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ); 2. Ҳукуматлараро денгиз кенгаши ташкилоти (ИМКО); 3. Электр алоқаси халқаро иттифоқи (ЭАХИ); 4. Жаҳон почта иттифоқи (ЖПИ); 5. Жаҳон метериологик таш к илоти (ЖМТ); 6. Жаҳон соғлиқни сақлаш т а шкилоти (ЖССТ); 7. Маориф, маданият ва фан масалалари бўйича Бир лашган Миллатлар ташкилоти (ЮНЕСКО); 8. Фуқаро авиацияси халқаро ташкилоти (ИКАО); 9. Интелектуаль мулкчилик жа ҳ он ташкилоти (ВОИС); 10. Бирлашга н Миллатлар ози қ -овқат ва қишлоқ х ў жалик ташкилоти (ФАО); 11. Халқаро валюта фонди (ХВФ); 12. Қайта тиклаш ва халқаро тара ққ иёт банки (КТХТБ); 13. Халқаро молия корпорацияси (ХМК); 14. Савдо ва тараққиёт бўйича БМТ Конференция с и (ЮНКТАД); 15. Саноат тараққиёти бўйича БМТнинг ташкилоти (ЮНИДО); 16. БМТнинг ривожланиш программаси (ПРООН). БМТ ва ихтисослашган ташкилотлар БМТ Низомига биноан Бош Ассамблея ва иқтисодий ҳ амда ижтимоий Кенгаш ихтисослаштирилган ташкилотларга нисбатан бир қатор ҳуқуқларга эгадир. Бу ҳуқуқларнинг энг му ҳ имлари: 1) БМТнинг ихтисослаштирилган ташкилот лар сиёсати ва фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича тавсиялар бериш ҳуқуқи (52-модда);

2) Бош Ассамблеянинг Ихтисослаштирилган ташкилотлар билан ҳар қандай молиявий ва бюджет битимларини қараб чиқиш, тасдиқлаш, ва «Ихтисослаштирилган ташкилотларнинг маъмурий бюджётларини манфаатдор ташкилотларга тавсиялар бериш мақсадларини кўзлаб, текшириб чиқиш» ҳуқуқи (17 - модда, 3 - банди); 3) Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгашнинг «ихтисослаштирилган ташкилотлар фаолиятини улар билан маслаҳатлар ўтказиш йўли би лан мувофиқлаштириш ва бундай — муассасаларга тав сиялар ҳамда Бош Ассамблея ва ташкилотлар аъзолари тавсиялари орқали мувофиқлаштириш» ҳуқуқи (63- мод да, 2-банди), «ихтисослаштирилган ташкилотлардан мунтазам ҳисоботлар олиш учун зарур чоралар қўллаш» (64-модда, 1-банди) ва «Ихтисослаштирилган ташкилотларда масалаларни муҳокама қилиш» чоғида ўз вакилларига эга бўлиш (70-модда) дир. БМТнинг бу ташкилотлари, айниқса, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш амалга ошираётган бевосита алоқаларга қарамасдан ихтисослаштирилган ташкилотлар ўзига хос мустақил халқаро ташкилотлардир. БМТнинг ихтисослаштирилган ташкилотларига аъзо бўлиш учун БМТга аъзо бўлиш мажбурий эмас. БМТ ихтисослаштирилган ташкилотларининг ташкилий тизими уларнинг ҳужжати билан белгиланади. БМТ ихтисослаштирилган ташкилотлари фаолияти қуйидаги шаклларда ривожланади: 1) махсус соҳаларда давлатларнинг муносабатларини тартибга солиш учун бир хил нормалар ва қоидаларни яратиш мақсадида махсус масалалар бўйича халқаро Конвенция ва иш тартибларини (алоқа, СОҒЛИКНИ сақлаш, маданият, метериология ва шунга ўхшашлар) ишлаб чиқиш; 2) бу соҳаларда давлатларнинг фаолиятини марказлаштириш; 3) ривожланаётган ёш мамлакатларга техник ёрдам кўрсатиш; 4) ахборотлар айирбошлаш ва бошқалар.

60-йиллардан бошлаб ихтисослаштирилган ташкилот лар фаолиятида янги ижобий ғоялар кўзга ташланади ва муайян инқилобий ўзгаришлар содир бўлади. Бир қатор ташкилотлар (ХМТ, ЮНЕСКО, ЖССТ) да муҳим сиёсий масалалар, аввало давлатлар ўртасида тинч, дўстона муносабатларни ривожлантириш, мустамлакачилик ва унинг оқибатларини тугатиш, ирқчилик ва апартеидга қарши кураш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бошқаларга тобора катта эътибор бериладиган бўлиб қолди. ЖПС, ЭАХИ, ЖМТ сингари ихтисослашган ташки лотлар фаолиятида ижобий жиҳат шундан иборатки, улар давлатлар ўртасида алоҳида махсус соҳаларда муттасил алоқалар ўрнатишни ривожлантиришга имконият яратди. Мисол учун, ЖМТ жаҳон об-ҳаво хизматини барпо этишга катта ёрдам кўрсатади. БМТнинг ихтисослаштирилган ташкилотлари билан бир қаторда универсал характердаги айрим бошқа хал қ аро ташкилотлар, аввало атом энергияси бўйича хал қаро агентлик (МАГАТЭ) билан муста ҳ кам ало қ ададир. Бу агентлик 1956 йилда ташкил этилди. Низомга биноан унинг асосий мақсади атом энергиясидан тинчликни муста ҳ камлаш, СОҒЛИҚ ва жаҳонда фаровонлик учун тинч йўл билан тезро қ фойдаланишга эришишдан иборат. Агентлик атом энергиясини ривожлантириш ва унинг тинч мақсадларда амалда фойдаланилишига эришишга к ў маклашиш учун вакил қи линган. У ўзининг ҳуқуқий мав қ еи бўйича БМТ ихтисослаштирилган таш килотларига жуда яқин туради, лекин шу ташкилотнинг ўзи муайян иш фаолиятида БМТ билан алоқадор б ў либ, шундай ташкилотнинг ўзига ў хшама й ди, балки Бош Ассамблея билан тузилган ало ҳ ида битим асосида ва агентлик Низомидан келиб чиқадиган қоидаларга биноан ўзига хос ташкилот ҳисобланади. МАГАТЭ аъзолари фа қ ат давлатларнинг ў зигина бўлиши мумкин. Агентликнинг ра ҳ барий органлари: 1) агентликнинг аъзолари бўлган барча давлатларнинг вакилларидан иборат Бош комиссия; 2) 34 аъзодан ибо рат бошқарувчилар кенгашидан иборат. Уларнинг ў н иккитаси агентлик Низомида кўзда тутилган муайян мезонларга биноан кенгашнинг ў зи

томонидан тайинланади (атом энергияси технологияси соҳасида ривожлантириш даражаси, материалларни ишлаб чиқариш дара ж аси, ж ўғ рофий тамойил ва бошқалар) қ олган 22 аъзо бош конференция томонидан сайла н ади; 3) Бош директор ра ҳ барлигида агентлик котибияти. МАГАТЭнинг манзилго ҳ и — Вена шаҳридир. МАГАТЕ фаолиятининг асосий йўналишлари: 1) атом энер гиясидан тинчлик мақсадларида фойдаланиш тўғрисида илмий ва техник маълумотлар алмашиш; 2) ривожланаётган мамлакатларга атом энергиясини тинч мақсадларда фойдаланиш, миллий режаларини ишлаб чиқариш ва амалга оширишда техник ёрдам кўрсатиш; 3) илмий тадқиқот ишлари; 4) хавфсизлик нормалари ва қоидаларини ишлаб чиқиш; 5) ядро ёқилғисини етказиб бериш; 6) 1968 йилги ядро қуролларини тарқатмаслик тўғрисидаги шартнома бўйича ядровий давлатлар то монидан ҳам, ноядровий давлатлар томонидан ҳам мажбуриятлариинг бажарилишини назорат қилишдан иборат. 1. Тинчлик ва хазфсизлик масалалари бўйича минта қавий ташкилотлар Давлатлар минтақавий битимлар ва шу асосда ҳар қандай масала бўйича минтақавий ташкилотлар тузмоқлари мумкин. Бироқ минтақавий битимлар ва ташкилотларнинг мана шу тури орасида БМТ Низоми, тинчлик ва хавфсизликни таъминлашга қаратилган би тимлар ва ташкилотларни алоҳида фарқлайди. БМТ Низоми бундай битимлар ва ташкилотларга нисбатан улар ҳуқуқий мақбуллиги шартлари ҳисобланган бир қатор талаблар қўяди. Улар: 1) минтақавий ташкилотлар битимлари ва фаолиятнинг БМТ Низоми мақсадлари ва тамойилларига мослиги; 2) минтақавий ташкилотларнинг ҳаракатлари, унга кирган давлатлар жойлашган муайян жўғрофик

райондагина тарқалиши мумкинлиги; 3) БМТ Низомининг 51-моддасита биноан, жамоа мудофаа ҳодисаларидан ташқари, минтақавий битимлар кучидан келиб чиқиб, мажбурий чоралар қўлланиш мумкин. Улар: а) Хавфсизлик Кенгаши ваколати бўйича ва б) БМТ Низомининг 107, 53- (1-банд) моддаларига асосан собиқ душман давлатларига нисбатан мустаҳкамлаш учун асосий масъулият зиммасига юклатилган орган сифатида Хавфсизлик Кенгаши ҳамиша минтақавий битимлар кучи асосида амалга оширилаётган ёки белгиланаётган ҳаракатлар тўғрисида тўла ахборот бўлиб турмоғи лозим (54-модда). а) Араб Давлатлари Лигаси (АДЛ) АДЛ 1945 йили ташкил қилинган. Унинг таркибига: 21 араб давлати ва Фаластин Озодлик Ташкилоти киради. 1979 йил мартида Миср томонидан Исроил билан тинчлик шартномаси деб аталувчи шартнома имзолан г ач, Мисрнинг аъзолиги тўхтатиб қў йилган эди. Лига асосида араб бирлиги ғояси ётади. Бу ғоя араб халқ л арининг ў з миллий озодлиги учун узоқ давом этган кураш натижасида туғилган. Унинг ма қ сади иқ тисодий, молиявий, маданий, ижтимоий со ҳ аларда ва соғлиқ ни сақлаш со ҳ асида я қ ин ҳамкорликни ташкил этишдан иборат. Лига ў з аъзоларининг агрессиянинг олдини олиш ва агрессиядан бирликда мудофаани ташкил этиш бўйича жамоа хавфсизлигини таъминлаш вазифасини бажаради. У, шунингдек , ў з аъзолари ўртасида низоларни тинч йўл билан ҳал этиш воситаси сифатида майдонга чиқ ади. АДЛ доирасида органларнинг бутун бошли бир тарк и би и ш олиб боради. Кенгаш унинг олий органи ҳ исобланад и . Унга Лиганинг ҳамма аъзоларининг вакиллари киради. Кен г аш ҳ ар йили икки марта чақирилади. Кўп г ина масалаларни ҳал этиш учун кенгашда я қ инлик талаб кнлинади. Унда қабул қ илинган қарорлар барча аъзолар учун мажбурийдир. Агрессиянинг олдини олишга тааллуқли масалалар бўйича қарорлар якдиллик би лан қабул қилинади ва мажбурий характерда бўлади.

Иқтисодий ҳамкорлик масалалари иқтисодий кенгашнинг ҳуқуқий доирасига киради. Иқтисодий кенгашда и қ тисод масалалари билан шуғулланувчи вазирлар вакил қилингаи. 1950 йилги биргаликдаги мудофаа ва иқтисодий ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома асосида ташкил этилган ҳ арбий ташк и лот; таш қ и ишлар ва мудофаа вазирларидан иборат ўзаро мудофаа кенгаши; бош штаб вакилларидан иборат доимий ҳар б ий қўмита; штаб бо ш ли қ лари маслаҳат кенгаши; доимий ҳарбий котибият; қ уролли кучларнинг бирлашган қў мондонлиги органларига эга. Бош Котибият аъзо давлатларнинг беш йилда қайта сайланиш ҳуқуқи билан беш йиллик муддатга сайланадиган Бош котиб томонидан бош қ арилади. АДЛ қ а рорг оҳ и Ко ҳ ира бўлиб, 1979 йили Тунисга, 1989 йили яна Қоҳирага кўчирилади. Араб давлатлари Ли г аси фаолияти реакцияга, мустамлакага қ арши ха рактерда бўлиб, Я қ ин Шар қ да тинчликни мустаҳкамлашга қ аратилга н . Унинг фаолияти Лига аъзоларининг айримлари ўртасида мавжуд низолар ва қарама- қ аршиликлар натижасида анча сустлашса ҳам, лекин Я қи н Шарқдаги аҳволга таъсири сезиларлидир. б) Африка Бирлиги Ташкилоти (АБТ) Ташкилот 1963 йили Африка давлатларининг Аддес-Абебада ў тган халқаро конференциясида ташкил этилган. Конференция бу ташкилотнинг таъсис ҳужжати ( н изом и ) ҳисобланган Африка Бирлиги Ташкилотининг Хартиясини қабул қ илд и . АБТнинг ташкил этилиши ҳамкорликда иш олиб боришга эҳтиёж сезаётган, миллий озодлик ҳаракати туфайли Африкада вужудга келган кўпгина янги суверен давлатларнинг муваффақиятлари та қо зоси бўлди. Ҳ озирги вақтда АБТда 50 та давлат бирлашган. Унинг Низомига биноан ташкилотнинг мақсади қуйидагилардан иборат: Африка давлатлари ҳамкорлигини муста ҳ камлаш ва сиёсат, фан, техника, маориф ҳамда маданият, СОҒЛИҚНИ сақлаш, мудофаа, хавфсизлик соҳаларида ҳаракатларни

мувофиқлаштириш; уларнинг суверенитети, ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилиш; Африка қитъасида мустамлакачиликнинг ҳар қандай кўринишларига бар ҳ ам бериш. Шу мақсадларга эришиш учун Низом хусусан қуйидаги тамойилларни илгари суради: 1) БМТ Низомининт тамойиллари, 2) сиёсий мақсадда қ отилликни қ оралаш; шунингдек қ ўш ни ва бошқа ҳар қандай давлат томонидан олиб бориладиган қў порувчили к ишларини сўзс из қоралаш; 3) ҳар қандай ҳ арбий уюшмаларга қўшилмаслик сиёсати. АБТнинг асосий органлари: 1) Давлат ва ҳ укумат бошлиқлари Ассамблеяси; 2) Вазирлар Кенгаши; 3) Бош котибият; 4) Воситачили к тинчликни сақлаш ва ажрим бўйича комиссиядан иборат. АБТ Қароргоҳи — Адд е с-Абеба. АБТ тизимида анчагина автономия даражасига эг а бўлган аъзоликка қ илиш қ ў митаси ало ҳ ида ўрин тутади. Унинг вазифаси Африкада миллий озодлик ҳ аракат и га ёрдам кўрсатиш бўйича олиб борилаётган ишларни мувофи қ лаштиришдан иборат. Қўмитанинг қарор г оҳи — Доруссалом (Танзания)да жойлашган. АБТ Африка халқларини мустамлакачилик ва ирқчиликдан тўла озод қилиш ишига катта ҳисса қ ў шмо қ да ва кўп жиҳатдан Африка давлатларининг мустақиллигини муста ҳ камлашга, ялпи тинчлик ва хавфсизлик ни қарор топтиришга ёрдам бермо қ да. Бироқ бу таш килотнинг фаолиятида қийинчиликлар оз эмас. Айрим Африка давлатларида сиёсий ҳолатлар бир- биридан ан ча фарқ қилади. Бир қатор Африка давлатлари ҳ ануз собиқ метрополияга қ арамдир. Буларнинг ҳ а ммаси АБТ фаолияти самарадорлигини сусайтиради. в) Америка Давлатлари Ташкилоти (АДТ) АДТ Америка иттифо қи доирасида ташкил этилди, 1947 йили Рио де Женейрода Америка давлатларининг биргаликдаги мудофаа тўғрисидаги шартномаси имзо ланди. 1948 йили эса Боготода мазкур ташкилотнинг Низоми Қабул қилинди. 1967 йили унга бир қатор ўз гартиришлар киритилди.

Ҳозирги пайтда АДТ таркибига 27 давлат — Лотин Америка с и давлатлари ва АҚШ киради. Америка давлатлари ташкилоти минтақавий ташки лот сифатида юзага келди. Низом аъзо бўлган давлат ларнинг жамоа хавфсизлиги тўғрисидаги қоидани ў зида ифодалайди. Бирон-бир давлатнинг АДТ аъзоларидан бирининг ҳудудий бутунлиги ва сиёсий мустақиллигига қарши агрессия акти қо лган барча аъзоларга нисбатан агрессия акти сифатида қораланади ва қуролли кучлар н и қў ллаш учун асос бўлади. Бир оқ АДТ таъсис ҳ ужжатлари фа қ ат ҳарбий ҳужум чоғидагина эмас, бал ки қуролли ҳужум тариқасида бўлмаган агрессия ҳ олатида ҳам жамоа ҳ аракатларини кўзда тутади (1967 йил шартномасининг 8-моддаси). Бу БМТ Низомининг минта қ авий ташкилотларга улар томонидан қуролли кучларни қўллаш масалаларида қ ў ядиган шартларни бу зишдан иборатдир. АДТ қу йидаги ташкилий тизимга эга: Бош Ассамб лея аъзо бўлган барча давлатлар вакил қилинган олий орган. У ҳ ар йили чақирилади. Бош Ассамблея ташки лот сиёсати, фаолияти ва бюджетни, унинг органлари тизими ва вазифасини белгилайди. Таш қ и ишлар вазирлиги масла ҳ ат кенгаши барча давлатларни қизиқтирувчи шошилинч характердаги масалаларни, масалан, АДТ аъзоси бўлган давлатга қуролли ҳужум актини қ араб чиқиш учун ташкил этилган. Унинг ҳузурида мудофаа маслаҳат қ ў митаси таъ сис этилган. Барча аъзо — давлатларнинг вакилларидан иборат доимий Кенгаш ижрочи орган ҳисобланади. Унинг ҳузурида бир қатор ёрдамчи кенгашлар ва қ ў миталар ташкил этилган. АДТ Бош котибияти бе ш йиллик муддатга сайланадиган Бош котиб томонидан бошқарилади. АДТ доирасида турли хилдаги бир қатор мннтақавий характерда бўлган ихтисослашган ташкилотлар иш олиб боради. АДТ қароргохи— Вашингтондир. г) Жануби-Шар қ ий Осиё давлатлари Ассоциацияси (АСЕАН)

1967 йилда беш давлат: Индонезия, Малайзия, Син гапур, Таиланд ва Филиппин давлатлари ташқи и шлар вазирлари конференциясида ташкил топди. 1984 йили бу ташкилотга Бруней давлати ҳам аъзо бўлиб кирди. 1995 йилдан Вьетнам ҳам шу ташкилотнинг еттинчи аъзосидир. 1976 йили Жануби-Шарқий Осиё давлатларининг д ў стлик ва ўзаро ҳамкорлик тўғрисида Бали, оролида имзоланган шартнома асосида мазкур ташки - лотнинг Низоми тасди қ ланди. Ассоциациянинг асосий ма қ сади Жануби Шарқий Осиёда тинчлик ва бар қ арорликни таъминлаш ҳ амда и қ тисодий, социал ва бошқа соҳалар бўйича ҳамкорликни ташкил этишдан иборат. АСЕАНнинг раҳбарий органлари— Давлат ва ҳукумат бошли қ лари Кенгаши, та шқ и ишлар вазирликларининг Кенгашидан иборат. Бу икки орган ҳар йили ў з йи ғ илишини ўтказиб туради. Шунингдек , Бан к о г да жойлашган Доимий қў митаси ва Жакартадаги Котибияти ҳамда ў н битта тармо қ лараро (савдо, саноат, қишлоқ х ў жалиги, транспорт, молия ва бошқалар бўйича) қўмиталари бор.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро жиноят

Халқаро низоларни халқаро ҳуқуқий воситада ҳал этиш

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти

Халқаро ва ички давлат ҳуқуқи нисбати

Давлат ва дин. Ўзбекистонда давлатнинг дин ва диний ташкилотлар билан муносабати