Давлат ва дин. Ўзбекистонда давлатнинг дин ва диний ташкилотлар билан муносабати - Юриспруденция - Рефераты

Давлат ва дин. Ўзбекистонда давлатнинг дин ва диний ташкилотлар билан муносабати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Давлат ва дин. Ўзбекистонда давлатнинг дин ва диний ташкилотлар билан муносабати Режа: 1. Эътиқод тушунчаси. Дин эътиқодининг ўзига хос кўриниши сифатида. 2. Ҳозирги даврда давлат ва дин муносабатлари. 3. Ўзбекистонда “Виждон эркинлиги”нинг Конституцион асослари. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳрири. 4. Диний қадриятлар тикланишининг жамият маънавий ҳаёти ривожидаги ўрни ва аҳамияти.

Эътиқод тушунчаси. Дин эътиқоднинг бир кўриниши сифатида Эътиқод (арабча “иътақада ” феълидан) ишонч, имон маъноларини англатади. Кенг маънода эътиқод инсон фаолияти учун маънавий асос, йўл-йўриқ ва мўлжал бўлиб хизмат қилувчи, ақли ҳис ва ирода воситасида англанган билим, ғоя ҳамда шу асосда шаклланадиган мақсадлар мажмуини, шунингдек уларнинг тўғрилигига ишонч билан боғлиқ бўлган психологик ҳолатни ифодалайди. Билим ва ғоялар инсоннинг ҳам ақли, ҳам қалби билан ўзлаштирилиб олингандагина эътиқодга айланади. Умуман олганда, эътиқод, шахс, гуруҳ ва оммани жипслаштирувчи, одамларни ижтимоий ҳаётнинг фаол аъзосига айлантирувчи куч ҳисобланади . Эътиқод инсоннинг фаолияти билан чамбарчамс боғлиқ бўлади. Шу боисдан эътиқодли инсон фақат амалий фаолият жараёнида ўзлигини номоён қилади. Дунёда кучли эътиқодга эга бўлган кишилар билан бир қаторда эътиқоди заиф кишилар ҳам учрайди. Қатъиятсизлик, журъатсизлик ва бефарқлик эътиқодсизликнинг асосий белгилари ҳисобланади. Бундай кишилар кўпинча бошқаларга эргашиб ёки тақлид қилиб яшайдилар. Шароитга қараб гоҳ у, гоҳ бу томонга оғиб кетадилар. Бундай эътиқодий заифлик, бўшлиқ шахс камолотига салбий таъсир кўрсатади. Агар эътиқод мутаассиб, ирқий, миллатчилик, тор сиёсий ва иқтисодий манфаатлар билан чекланган бўлса, бундай ҳолда у бузғунчилик, беқарорликка хизмат қилади, ривожланишга тўсқинлик қилади. Ҳозирги даврда ҳар бир кишининг, айниқса, ёшларнинг тараққиёт ва ҳур фикрлиликка етакловчи ишонч ва эътиқод билан бузғунчи, алдамчи, адаштирувчи ва ёлғон “эътиқод”ни фарқлаши ўта муҳимдир. Эътиқоднинг мазмунини илм ташкил қилади. Чунки киши нимага эътиқод қилаётганлигини, яъни нимага ишонаётганлигини, нимага интилаётганлигини, нимага ўз хулқ-атвори ва ижодини

мослаштираётганлигини билиши лозим. Бу илм диний ёки дунёвий ёхуд уларнинг қоришуви бўладими, ундан қатъий назар, эътиқоднинг кенг маънодаги ҳаётий мазмунини ташкил этади. Илмсиз эътиқод йўқ, бўлиши мумкин ҳам эмас. Эътиқоднинг илғорлиги ёки қолоқлиги, инсонпарварлиги ёки худбинлиги ва бошқа кўплаб хусусиятлари унинг мазмунини ташкил этувчи илмга боғлиқ. Аммо ҳар қандай илм, айниқса, кундалик билимлар эътиқод бўла олмайди. Шунингдек, амалиётда тасдиғини топмаган, фараз сифатида олға сурилган илмий тушунча ва назариялар ҳам эътиқодга айлана олмайди. Иккиланиш ва шубҳа билан қаралган илм эътиқод эмас. Илгари инсон қаттиқ ишонган тушунчалар, ғояларга нисбатан жамият ва илм-фан тараққиёти натижасида шубҳа туғилса, улар эътиқод мақомини йўқотади. Эътиқодда ишонч катта роль ўйнайди. Ишонч-эътиқод мазмунини ташкил этувчи тушунчалар, меъёрлар, ғоялар таълимотга-илм (билим) га нисбатан кучли эмоционал (ҳиссий) ижобий муносабатдир. Ишонч оиланинг тарбияси ва амалиёти натижасида, давлатнинг таълим муассасалари, ташвиқот ва ахборот воситалари орқали киши онгига таъсир этиш оқибатида вужудга келади. Ҳар қандай эътиқод диний бўлавермайди албатта. Аммо дин ҳам эътиқоднинг ўзига хос кўриниши сифатида жипслаштирувчи хусусиятга эга. Диний эътиқод бу-инсон иродасидан юқори турган зотга имон келтириш, ундан мадад олиш, асотирий воқеа-ҳодисаларнинг такрор содир бўлиши ва унга даҳлдорлик ҳамда муайян тасаввур, ақида, муқаддас китоб, пайғамбар, авлиё ва ҳоказоларга ишонч демакдир. Диний эътиқодда муайян тимсоллар (буюм, ҳаракат, сўз, матнлар) диний маъно ва мазмун касб этади. Ҳар бир дин ёки диний конфессия (йўналиш) ларнинг ўз собит эътиқодлари мавжуд. Ислом динида имони муфассал қуйидаги ақидани – Аллоҳ, унинг фаришталари, муқаддас китоблари, пайғамбарлари, охират куни, тақдир

(яхшилик ва ёмонлик Аллоҳнинг иродаси билан бўлиши) га ва ўлимдан кейин тирилишга ишонишни ўз ичига олади. Имон фақатгина диний тушунча бўлмай, балки дунёвий ва ҳаётдаги амалий тушунча ҳамдир. Имонли киши тушунчасининг ҳаётий, амалий ва дунёвий мазмунида илм-маърифат эгаси бўлиш, ўзаро ёрдам, сахий бўлиш, тўғрилик, ҳалоллик, яхшилик қилиш, эзгуликни улуғлаш, аҳдга вафо, Ватанни севиш каби юксак маънавий фазилатлар эгаси тўғрисидаги тасаввурлар ётади. Бошқача қилиб айтганда имон маълум дунёқарашга эга бўлган шахснинг ички, рухий оламини англатади. Имонли одам бошқаларнинг дилига озор бермайди, балки одамларга зиё ва нур улашиб, яхши ва эзгу амалларга ўргатиб, яратувчилик ва тараққиётга ундайди. 1.2. Дин қадимий ва мураккаб ижтимоий ҳодиса бўлиб, инсоният маънавий ҳаётининг ажралмас таркибий қисмидир. Шу сабабли ҳар қандай давлатдан динга нисбатан аниқ бир муносабат билдириш талаб қилинади. Демак, дунёвий давлат ўз сиёсатини динга муносабатини аниқлаш орқали ҳам номаён қилади. Бошқача айтганда, дунёвий давлат билан динлар ўртасидаги муносабат мазкур давлат тизими мафкурасининг маълум даражасидаги моҳиятини ҳам белгилайди. Агарда дунёвий давлатда диний эътиқод, маросим ва анъаналарга шароит яратилса, шу мамлакатнинг маънавий-маърифий тараққиётига ижобий таъсир кўрсатади. Акс ҳолда шўролар даврида бўлгандек, дин ва давлат ўртасида зиддият вужудга келиб, улар бир-бирини ривожига тўсқинлик қилади. Масалан, ўша даврда динсизлик тарғиб қилиниб, Қуръони Карим, Ҳадиси Шарифлар сингари исломнинг муқаддас китоблари таъқиб остига олиниб мадраса, масжидлар йўқ қилинди. 1911 йилда Тошкентнинг ўзида 349 масжид ва 26 мадраса мавжуд бўлса, 1990 йилга келиб 10 масжид қолган эди холос. Республика бўйича жами 80 та масжид номигагина рўйхатда турар, уларнинг ҳам тўлиқ ишлашларига имкон берилмас эди.

Қашқадарё вилоятида 2 тагина масжидга рухсат берилган, Бухоро Мир Араб мадрасасида саноқли талабалар ўқитиларди. Ўша даврда диний байрам (ҳайит) лар таъқиқланганидан миллий маънавият ва маданиятимиз зарар кўрди, турли норозиликларга олиб келди. Бундай диний эътиқодларнинг чекланиши аста-секин бошқа ижтимоий иллатлар билан қўшилиб, ўша жамиятнинг емирилишига ҳам сабаб бўлди. Дин ва дунёвий давлат муносабатлари тўғрисида фикр юритилганда дунёда 3 хил давлат тури борлигини кўришимиз мумкин: 1. Дин асосий ғоя ва мафкура деб эътироф этиладиган давлатлар. (Эрон, Покистон, Саудия Арабистони кабилар). 2. Айрим динларга устувор мавқе берадиган давлатлар, масалан, ислом динини устувор деб билувчи араб ёки мусулмон давлатлар Миср, Индонезия ва бошқалар, ёки Германияда ҳам христиан динининг протестантизм йўналиши устувор деб ҳисобланади. 3. Давлат тизими секуляристик (дунёвийлик устун бўлган давлат) бўлиб, унга бирон бир динга устуворлик ҳуқуқи берилмайдиган давлатлар киради. Масалан: АҚШ, Франция, Ўзбекистон. Ўзбекистон давлати дунёвийлик асосида шаклланган ва барча динлар тенг ҳисобланиб, диний бағрикенглик ривожланган. Ҳамма динларга ҳурмат билан қаралади. Шунга қарамасдан, аҳолисини 92% и мусулмонлиги сабабли ислом динига алоҳида эътибор берилади. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, дунёвий давлат сифатида, дин давлатдан ажратилган бўлса-да, лекин диндор жамиятдан ажратилмаганлиги боис барча динлар, шу жумладан, ислом динига бўлган муносабат тубдан ўзгаради. Давлат ва диний ташкилотлар ўртасидаги муносабат тўғри йўлга қўйилди, яъни виждон эркинлигига эътибор қаратилди. Динга ишонувчилар ва ишонмайдиганлар ўртасидаги муносабатлар тўғри йўлга қўйилди. Бу БМТ устави ҳамда 1948 йилда

қабул қилинган инсон ҳуқуқлари умумий декларациясига мос тушади. Қисқаси, дин дунёвий давлат тизими билан нафақат муроса қилиш, балки умуммиллий тараққиёт йўлида, у билан самарали ҳамкор бўлиши мумкин. Дин ва жамият ҳаётидаги диалектик алоқадорликдан дин ва дунёвий давлат муносабатини белгилаб берувчи бошқа бир тамойил - дин соҳасида кечаётган ўзгаришларни холис ва илмий ўрганиш, башорат қилиш ва шундан келиб чиқиб, ижобий жараёнлар ривожига янада кенгроқ имконият яратиш, салбий ҳолатлар олдини олишдир. Давлатнинг динга муносабатини ифодаловчи бошқа бир тамойил шундан иборатки, давлат динни халқ маънавиятининг узвий қисми сифатида тан олади. Шундан келиб чиқиб, унинг ривожи учун тегишли шарт-шароит яратишга ҳаракат қилади. И. А. Каримовнинг Олий Мажлиснинг ўн тўртинчи сессиясида сўзлаган нутқида бу тамойил ўзининг ёрқин ифодасини топган: “Мамлакатимизни демократик тамойиллар, илм-фан ютуқлари, юксак технологиялар асосида модернизация қилиш билан бирга, муқаддас динимизни, миллий ўзлигимизни асраб-авайлаб яшашни мақсад қилиб қўйганмиз”. Дунёвий давлатнинг динга бўлган муносабатида диндорларнинг ҳуқуқий мақоми ва давлат томонидан ўтказилаётган тадбирларда диний конфессиялар ҳақидаги қонунларнинг ҳаётга татбиқ этилишидек икки муҳим жиҳат ҳам бор. Конституциямизда бу масалалар ўз ечимини топган ва у дунёдаги ривожланган мамлакатлардаги ҳуқуқий-меъёрий талабларга тўла жавоб беради. Ҳар қандай динга эътиқод қилувчи ва ҳеч қандай динга эътиқод қилмайдиган кишилар учун бир хилдаги шартлар қўйилишини таъминловчи Конституциямизнинг 31-моддасида, жумладан шундай дейилади: “Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон ҳоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик

ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди”. Мазкур қоидада дунёвий давлатнинг динга муносабатини ифодалайдиган асосий тамойиллар ўз ифодасини топган: -диндорларнинг диний туйғуларни ҳурмат қилиш: -диний эътиқодларни фуқароларнинг ёки улар уюшмаларнинг хусусий иши деб тан олиш; -диний қарашларга амал қилувчи фуқароларнинг ҳам, уларга амал қилмайдиган фуқароларнинг ҳам ҳуқуқларини тенг кафолатлаш ҳамда уларни таъқиб қилишга йўл қўймаслик; -маънавий тикланиш, умуминсоний ахлоқий қадриятларни қарор топтириш ишида турли диний уюшмаларнинг имкониятларидан фойдаланиш учун улар билан мулоқот қилиш йўлларини излаш зарурати; -диндан бузғунчилик мақсадларида фойдаланишга йўл қўйиб бўлмаслигини эътироф этиш. (Қаранг: И.А. Каримов Ўзбекистон ХХ1 аср бусағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. Ўзбекистон, 1997 йил 43-44-бетлар). Давлатнинг динга муносабатидаги асосий хусусияти – бу диннинг сиёсатга аралашмаслигидир. Зеро, ҳар қандай дин, биринчи ўринда маънавий ахлоқий жиҳатни ўз ичига олади. Ўзбекистонда “Виждон эркинлигининг конституцион асослари. Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳрири Ҳеч қайси дин ўзида халқнинг ижтимоий – иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатларини барчасини қамраб олишга даъвогарлик қилмайди. Акс ҳолда у дин бўлмай қолади. Худди шу асосда Республикамиз Конституциясининг 57-моддасида диний-сиёсий партиялар тузиш тақиқланган. Ўзбекистон давлатининг дунёвийлик, диний бағрикенглик, барча динларга бир хилда муносабат, жамият тараққиётида дин билан

ҳамкорлик қилиш хусусиятлари ушбу тамойил асосида амалга оширилади. Чунки конституциявий дунёвий-маърифий давлатда виждон эркинлиги қонуни диний эътиқод ва дунёқарашидан қатъий назар ўз сиёсий ҳоҳишларни билдиришда барча фуқароларнинг тенг иштироки тамойилларига риоя қилади. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Қонун 1991 йилда қабул қилинган бўлиб, 1993 йилда киритилган баъзи қўшимча ва ўзгаришлар билан 1998 йилга қадар амал қилиб келди. 1990 йилларнинг бошларида ҳукуматимиз томонидан берилган имкониятларнинг суистеъмол қилиниши, масжидлар қуришнинг кампанияга айланиб кетиши оқибатида уларнинг сони 89 тадан 5000 тагача етди. Уларнинг аксариятининг ҳужжатлари тўлиқ расмийлаштирилмаган, малакали имомлар билан таъминланмаган (95,8 фози диний маълумотсиз) ва зарур шароитлар бўлмаган ҳолда фаолият юргизиб, турли “пешво”лар масжидларни ўз уяларига айлантиришга ҳаракат қилдилар. Баъзи диний ташкилотларнинг раҳбарлари хорижий фуқаролар бўлиб, аслида ҳеч қандай диний маълумотга эга бўлмай, молиявий ёрдам кўрсатиш ҳисобига республика ҳудудидаги диний ташкилотларга раҳбарлик қилиб олиб, бузғунчилик, миссионерлик фаолияти билан шуғулланар эдилар. Уларнинг асосий мақсадлари турли йўллар ва усуллар билан сафларини маҳаллий миллат вакиллари ҳисобига кенгайтиришдан иборат эди. Давр талаблари асосида “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги Қонуни тубдан ўзгартириш зарурати туғилди ва 1998 йил 1 май куни янги таҳрирда қабул қилинди. Янги таҳрирдаги қонун олдингисидан нима билан фарқ қилади ва қандай ўзгаришлар киритилган эди? Ушбу қонунга киритилган ўзгаришлардан бири қонуннинг 8- моддасида диний ташкилотнинг очилиши учун олдингисида 10 нафар

диндорнинг имзоси талаб қилинган бўлса, янги қонунда диний ташкилотнинг очилиши учун 100 нафар диндорлар имзоси, кераклиги қайд этилади. Бундай ўзгартириш киритилишга сабаб оз сонли диндорлар ҳам масжид ва черковлар очиб олиб, кишиларни динга, эътиқодга чақириш эмас, балки ўзларининг асл мақсади-бузгунчи ғояларни олиб кириш эди. Янги таҳрирдаги қонундаги иккинчи тамойил диний ташкилотларнинг раҳбарлари диний маълумотга эга бўлиши шарт деб кўрсатилган эди. Диний маълумотга эга бўлган кишилар бўлмаган тақдирда давлатнинг диний қўмитаси рухсати билан бўлиши шарт деб такидланади. Қонуннинг 9-моддасида марказлаштирилган ҳолатда диний таълим берилиши ва фақат лицензияси берилган ва адлия вазирлиги руйхатидан ўтган диний ўқув юртлари фаолияти кўрсатиши белгилаб қўйилди. Янги қонуннинг 14- моддасида жамоат ташкилотларида диний ибодат кийимида (ҳижоб) юриш тақиқланиши, қайд этилган. Бунга айрим эркакларнинг аёл кийимини кийиб, ҳижобга кириб, жиноят кўчасига киришлари сабаб бўлди. Қонуннинг 5-моддасидаги яна бир муҳим тамойиллардан бири, бир диндан бошқа динга ўтишга тарғиб қилувчи ҳатти-ҳаракат бўлган миссионерлик (прозелитизим) фаолияти таъқиқланади. Бунга сабаб, ҳар- хил динга даъват этувчиларнинг кўпайиб кетиши, динлараро низоларни келиб чиқиш ҳавфини олдини олиш эди. Шунингдек, Қонуннинг 5-моддасида яна таъкидланадики, «Ўзбекистон Республикасида дин давлатдан ажратилган. Ҳеч бир динга ёки диний эътиқодга бошқаларига нисбатан бирон бир имтиёз ёки чеклашлар белгиланиш йўл қўйилмайди... диний ва ўзга мутаассибликка ҳамда экстремизмга, муносабатларни қарама-қарши қўйиш ва кескинлаштиришга, турли конфессиялар ўртасида адоватни авж

олдиришга қаратилган ҳатти-ҳаракатларга йўл қўйилмайди», деб қатъий белгилаб қўйилди. Хулоса қилиб айтганда, Республикамиз Конституцияси ва тегишли қонунларда ҳамда диний ишлар қўмитаси фаолиятида дин ва диний эътиқодга берилган ҳуқуқ ва эркинликлар қурилаётган ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамиятида виждон эркинлиги, дин ва диний ташкилотларнинг ўрни, функцияларига конституцион мақом ва ҳуқуқларнинг тўлиқ берилганлигини ифодалайди. Диний қадриятлар тикланишининг жамият маънавий ҳаёти ривожидаги ўрни ва аҳамияти Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда диний ташкилотларнинг сони ўсди. 1990 йилда Республикада 119 та диний ташкилот, 2 та диний ўқув юрти мавжуд бўлган бўлса, бугунги кунда 2186 та диний ташкилот эркин фаолият кўрсатмоқда. Улардан энг йириги Ўзбекистон Мусулмонлари идораси, Рус Проваслав черковининг Тошкент ва Ўрта Осиё Епархияси, Евангил христиан баптистлар черкови, Рим –католик черкови, Тўлиқ Инжил христианлар черкови, Ўзбекистон Библия жамияти, шунингдек, 1987 масжид, 163 та христиан черкови, 8 та яхудий синагоглари, 7 та Бахоийлар жамоаси, 9 та Кришнага англаш жамияти 1 та Будда ибодатхонасида фуқаролар эмин-эркин ибодат қилишлари учун барча шароитлар яратилган. (Қаранг: Ўзбекистон мусулмонлари идораси таълим тизими. Т.: 2003 йил.20-бет). Узоқ давом этган мафкуравий тазйиққа қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан-авлодга ўтиб келган тарихий қадриятлар ва ўзига хос анъаналарни сақлаб қолишга мувофиқ бўлди. Буюк истиқлол эса уларнинг ҳар томонлама ривожи учун имкониятлар очиб берди. Энг аввало, асрлар давомида умуммиллий қадрият даражасига кўтарилган диний байрамлар-Рамазон ва Қурбон ҳайитларининг Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари (1991 йил 11 апрелдаги 193-сонли; 1991йил 20 июндаги 221-сонли ) билан дам олиш

куни деб эълон қилингани ва улар оммавий равишда, эмин-эркин нишонлана бошланганини таъкидлаш зарур. Дин соҳасида оламшумул аҳамият касб этган уламоларнинг меросини ўрганиш, аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан, бебаҳо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ниҳоятда муҳим ижтимоий ҳодиса бўлиб қолди. Имом Бухорий, Баҳоуддин Нақшбанд, Нажмиддин Кубро, Имом Термизий, Имом Мотуридий, Бурхониддин Марғиноний, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Хожа Аҳрор Валий каби мутафаккирларимизнинг юбилейлари ўтказилди. Улкан ва бой маданиятимизнинг узвий қисми бўлмиш ислом маданияти ва ахлоқи масалаларини чуқур ўрганиш илмий тадқиқотларда марказий ўринни эгаллади. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсиви, Имом Бухорийнинг ҳадислар тўплами 4 жилдда, Бурҳониддин Марғинонийнинг “ал-Ҳидоя”, Имом Термизийнинг “Сунан ат-Термизий”, Абу Лайс Самарқандийнинг “Танбеҳул-ғофилин” асарлари, Библия (Янги Аҳд), шунингдек, Қадимий Аҳднинг баъзи қисмлари (Сулаймон ҳикматлари, Рут, Эстер ва Юнус пайғамбарлар тарихи) илк марта ўзбек тилига таржима қилиниб, нашр этилганлигини ҳам ана шундай ижобий натижалар сирасига қўшиш мумкин. Эски масжид, мақбара ва зиёратгоҳлар таъмирланиб янгилари бунёд этилди, диний билим юртлари тармоғи кенгайтирилиб, сифат ва савияси такомиллаштирилди.

Адабиётлар : 1. И.А. Каримов Хавфсизлик ва тинчлик учун курашамиз. 10-жилд. Т. Ўзбекистон. 2002 йил 2. И.А. Каримов Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърфий дунё билан ҳамкорлик йўли. 11-жилд Т. Ўзбекистон. 2003 йил 3. И.А. Каримов Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч қудратимизга, халқимизнинг ҳамжихатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ. Т. Ўзбекистон. 2004 йил 4. И.А. Каримов “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” Т. “Ўзбекистон” 2005 5. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон 2003 йил 6. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”(янги таҳрирда)ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни Т. Адолат 1998 йил 7. Инсон ҳуқуқлари. Универсал ҳалқаро хужжатлар тўплами. Т. 1996 й 8. Отамуродов С. Мамашокиров , А. Холбоев. Марказий Осиё: ғоявий жараёнлар ва мафкуравий таҳдидлар Т. 2001

Похожие

Дин ва халкаро ҳукук

Mусулмон хукукининг дин, шариат ва фикх билан узаро нисбати

Давлатнинг моҳияти ва белгилари

Mусулмон дунёси ва Ўзбекистоннинг диний экстремизм ва ҳалқаро терроризмга қарши кураши

Хукукни укитиш методикаси тушунчаси ва бошка фанлар билан муносабати