Халқаро ва ички давлат ҳуқуқи нисбати - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро ва ички давлат ҳуқуқи нисбати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Халқаро ва ички давлат ҳуқуқи нисбати Режа : 1. Халқаро ва ички давлат ҳуқуқининг ўзаро таъсир қилиш асослари. 2. Халқаро ва ички давлат ҳуқуқлари мунособатининг ҳозирги замон назарияси. 3. Халқаро ҳуқуқ, н ормаларининг ички давлат ҳуқуқи нормалари билан муносабати . 4. Ички давлат ҳуқуқи нормаларининг халқаро ҳуқуқ нормалари билан муносабати . 5. Халқаро ташкилотларнинг қарорлари ва давлатларнинг ички ҳуқуқи.

1. Халқаро ва ички давлат ҳуқуқининг ўзаро таъсир қилиш асослари. Халқаро ҳаётда ҳамкорликнинг ривожланиши, давлатлар ички ва ташқи сиёсатининг ўзаро муносабатларига тобора чуқур таъсир кўрсатмокда. Натижада ички давлат ва халқаро ҳуқуқнинг ўзаро таъсири кучаймоқда. Халқаро ҳуқуқ ҳамиша ўзига муайян таъсир кўрсатувчи ички ҳуқуқ билан узвий алоқада шаклланиб ва амал қилиб келди. Тарихий тараққиёт мобайнида давлатларнинг ички ҳаётига бўлган таъсир чуқурлашиб бораётган халқаро муносабатларнинг мавқеи ўсди. Демак халқаро ҳуқуқнинг ички ҳуқуқда таъсири кучаймоқда. Давлатнинг ички ҳуқуқи ва халқаро ҳуқуқнинг икки мустақил тизими бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз доирасида ҳаракат қилишга даъват этилган. Шунинг учун улар ўртасида бирор-бир юридик тобелик йўқ. Айни пайтда амал қилиш механизми ва ҳаракат қилиш доирасида улар ўз қобиқларига бурканиб қолмай, балки бу икки ҳуқуқий тизимнинг ўзаро таъсирини зарурат қилиб қўйди. Ўзаро таъсир халқаро ҳуқуқнинг ҳам, ички давлат ҳуқуқ самарадорлигини таъминлашнинг ҳам муҳим шартидир. Ички ҳуқуқ халқаро ҳуқуқни амалга ошириш воситаси сифатида тобора муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Ўз навбатида халқаро ҳуқуқ ички ҳуқуқда қайд этилган, миллий ҳуқуқий тизимларнинг ўзаро таъсирини енгиллаштирадиган давлат сиёсати, мақсад ва тамойилларини халқаро майдонда амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилади. Икки ҳуқуқий тизимнинг ўзаро таъсири маълум даражада уларнинг келишиб олишини кўзда тутади. Давлатлар бир-бирларининг суверен тенглигини, шунингдек ўз ижтимоий-сиёсий тизимларини танлаб олиш ҳуқуқини ҳурмат қилишга мажбурдир. Ички ҳуқуқ халқаро ҳуқуқни ҳурматлашга мажбур этувчи нормаларни ўзида мужассамлаштирган. Халқаро ҳамкорликнинг айниқса, иқтисодий соҳада чуқурлашуви шу ҳамкорлик билан боғлиқ ҳолда ички соҳаларини муайян даражада унификациялаш заруратини келтириб чиқармоқда. Халқаро шартномалар

ёрдами билан амалга оширилаётган бундай унификациялашдан мақсад, аввало, шундан иборатки, у турли мамлакатларнинг халқаро хусусий соҳада бир хиллигини таъминлаши лозим. 2.Халқаро ва ички давлат ҳуқуқлари муносабатининг ҳозирги замон назарияси Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ доктринаси халқаро ва ички муносабатларнинг уч асосий назариясини яратди. Булар дуалистик халқаро ҳуқуқ примати, ички ҳуқуқ приматидир. Энг кўп тарқалган назария дуалистик назария бўлиб, унга кўра халқаро ва ички ҳуқуқ ўз объекти, ҳаракат доираси, субъект ва манбалар бўйича фарқланган. Бинобарин, у ҳуқуқнинг мустақил тизимлари сифатида ҳаракат қилади. Ҳозирги замон дуалистик назариясида муайян мантиқ йўқ эмас. У давлатларнинг суверенлигидан келиб чиқиб, халқаро ва ички ҳуқуқни мустақил ҳуқуқ тизимлари сифатида қараб чиқади. Бироқ бу назария синфий чекланганлиги ва расмиятчилиги туфайли халқаро ва ички ҳуқуқ ўзаро ҳамкорлиги муаммосини тўла ҳал қила олмайди. Бу назария тарафдорлари бўлган тадқиқотчилар халқаро ҳуқуқни ҳам, ички ҳуқуқни ҳам ижтимоий муносабатлар ҳуқуқининг тартибга солувчи ролидан ажратилган ҳолда ўрганадилар. Халқаро ҳуқуқ примати назарияси реакцион давлатлар ташқи сиёсатининг тамойилларини ифодалайди. Бу назарияга кўра халқаро ҳуқуқ ички давлат ҳуқуқига қараганда юксакроқ даражада бўлиб, ички давлат ҳуқуқига нисбатан муайян приматга эга. Кўриб чиқилаётган назария вакилларининг энг муҳим далилларидан бири гуё суверен ҳокимият ва ички ҳуқуқ ҳаракатлари доираси халқаро ҳуқуққа тобе эканлигидан келиб чиқади. Бироқ, аслини олганда давлат ўз суверенитетидан келиб чиқиб, битим тузиш асосида халқаро, ҳуқуқнинг ҳаракати доирасида унинг ички ҳуқуқи билан ўзаро ҳамкор лик характерини белгилайди. Суверен давлатларга ўз иродасини

тиқиштиришга қодир бўлган давлатлар устидан турадиган ҳокимият йўқ. Бусиз эса халқаро ҳуқуқ примати концепцияси асоссиздир. Халқаро ҳуқуқ примати назарияси Иккинчи жаҳон урушидан кейин ўз таъсирининг юксак чўққисига кутарилди. Бир қатор Ғарбий Европа мамлакатлари конституциявий ҳуқуқида халқаро ташкилотлар фойдасига суверен ҳуқуқларини чеклаш имкониятини кўзда тутувчи нормалар пайдо бўлди. Бироқ бу назария реакцион давлатлар қонунчилиги ва амалиётига бирон-бир жиддий таъсир кўрсатмади. Ниҳоят, ҳозирги замон ҳуқуқшунослиги томонидан яратилган учинчи назария— ички ҳуқуқ примати назариясидир. Ички ҳуқуқнинг халқаро ҳуқуқ устидан абсолют устунлигини эълон қилиб, бу назария халқаро ҳуқуқнинг юридик кучини инкор этишга, яъни халқаро ҳуқуқий нигилизм туғилишига олиб келади. Унинг айрим тарафдорлари халқаро ҳуқуқни бор-йўғи ҳар бир давлат ўз хоҳишига кўра шакллантирадиган ва бекор қиладиган «Ташқи давлат ҳуқуқи» сифатида қараб чиқадилар. Бу назария Германияда ўтган асрнинг иккинчи ярмида герман империализмининг дунёни қайтадан бўлиб олишга тайёргарлик кўраётган чоғида амалда бўлди. Лекин у бирор-бир даражада кенг тар қ алмади» 3 Халқаро ҳуқуқ, н ормаларининг ички давлат ҳуқуқи нормалари билан муносабати Ҳуқуқий нормалаштиришларнинг хилма-хил соҳаси мавжудлигига биноан турли тузумнинг нисбий тенглик муаммоси халқаро майдонда халқаро ҳуқуқ, ички ҳаётда ички ҳуқуқ билан нормалаштирилади. Халқаро ҳуқуқда ички ҳуқуқ билан ўзаро муносабатлар асослари халқаро ҳуқуқий тамойиллар билан белгиланади. Чунончи, мажбуриятларни виждонан бажариш тамойили, давлат қонунларини чиқариш ҳуқуқини ҳам қўшиб ҳисоблаганда, ўз суверен ҳуқуқларини амалга ошириш чоғида халқаро ҳуқуқ бўйича ўз юридик мажбуриятларини мувофиқлаштириб олиши

лозимлигини белгилайди. Халқаро ҳуқуқ бўйича мажбуриятларга зид қонун ёки маъмурий қоида қабул қилинган тақдирда, давлатнинг халқаро жавобгарлиги масаласи келиб чиқиши мумкин. Кўпинча шундай қонуннинг ўзигина эмас, балки амалга оширилиши халқаро ҳуқуқнинг бузилиши сифатида қараб чиқилади ва давлатларнинг жавобгарлигини келтириб чиқаради. Давлат халқаро ҳуқуқ нормаларининг ўзи томонидан бажарилмаганлигини оқлаш мақсадида ўз ички ҳуқуқ қоидаларига асослана олмайди (1969 йилги халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги Вена Конвенциясининг 27- моддасига қаралсин). Халқаро ва ички мувофиқликнииг конкрет масалаларини қараб чиқиш халқаро ҳуқуқий нормалар характерига боғлиқдир. Уларнинг кўпчилиги ички давлат имплементацияси (халқаро ҳуқуқий нормаларнинг амалга оширилиши, бажарилиши)га мутлақо эҳтиёж сезмайди. Зеро, улар халқаро муносабатлардагина ҳаракат қилиш учун мўлжалланган. Шулар қаторига, жумладан, халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари ва сиёсий тусдаги шартномалар, хусусан дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартномалар киради. Бошқа халқаро нормалар уларни ички ҳуқуқда қўшиш йўли билан амалга ошириш учун мўлжаллаган. Ўз-ўзидан бажарилувчи нормалар учун улар давлатлар томонидан қабул қилинганидан кейин ички муносабатларни, агар миллий ҳуқуқ Б унга йўл қўйган тақдирда, бевосита нормалаштириш даражасида ифодаланади. Ўз-ўзидан бажарилиши мумкин бўлмаган нормалар ўз мазмунига кўра ички давлат ҳуқуқий актида нашр этиш зарур бўлган нормалардир. Халқаро ҳуқуқнинг ҳар бир давлатга ички давлат методлари ва воситаларини, шу жумладан, ҳақиқий метод ва воситаларни ўзи белгилаб олиш ҳуқуқини берувчи, халқаро мажбуриятларни амалга ошириш методлари ва воситаларини белгилаб олувчи ҳуқуқни берувчи халқаро ҳуқуқнинг тамойилиал қоидаларини белгилашини алоҳида таъкидлаши лозим.

Халқаро ҳуқуқ давлатларга фақат мажбурият юклайди. Давлатнинг ўзи эса ўз ички соҳасида халқаро ҳуқуқий йўлланмаларни амалга ошириш воситаларини белгилайди. Буларнинг ҳаммаси, албатта, давлатлар шартномада унинг бажарилиши учун қонун ёки бошқа акт чиқариш зарурлигини кўзда тутувчи имкониятларни эътибордан четда қолдирмайди. 2. Ички давлат ҳуқуқи нормаларининг халқаро ҳуқуқ нормалари билан муносабати Давлатларнинг қонунчилиги халқаро ва ички ҳуқуқларнинг ўзаро таъсирини мувофиқлаштиришга тобора катта аҳамият бермоқда. Бунда халқаро ҳуқуқ ҳам, ички ҳуқуқ ҳам халқаро мажбуриятларни давлат ичкарисида амалга оширишнинг метод ва воситаларини белгилашни унинг ички компетенциясида эканлигидан келиб чиқади. Албатта, халқаро. шартномада бошқача махсус қоида белгиланмаган бўлсагина, шундай қилинади. Давлатлар қонунчилиги ва бу қонунчиликни амалга ошириш тажрибасини таҳлил қилиш ўз ҳаракат механизмига кўра ички ҳуқуқ халқаро (давлатлараро) муносабатларни, халқаро ҳуқуқ эса ички давлат муносабатларини нормалаштира олмайди, деган хулосанинг тўғрилигини исботлайди. Бироқ, бевосита ҳуқуқий нормалаштиришнинг мумкин эмаслиги таъсир кўрсатишнинг бошқа кўринишларини умуман инкор этмайди. Халқаро ҳуқуқда ифодаланган ички муносабатларга таъсир кўрсатиш учун қоидалар ички ҳуқуқда ўз ифодасини топмоғи лозим. Бу жараён кўпчилик ҳолатларда трансформация деб номланиб, халқаро ҳуқуқий нормаларнинг ички давлат нормаларига айланишини билдиради. Аслини олганда гап бир нормани ички нормага айлантириш тўғрисида эмас, балки бўлак ижтимоий ва ҳуқуқий муҳитда амал қилишга даъват этилган янги нормаларни яратиш тўғрисида бормоқда.

Трансформация ў зида имплементациянинг муҳим воситасини гавдал а штиради. Трансформация, айни қ са, бизнинг давримизда муҳим ва мураккабдир. Унинг ёрдам и билан халқаро ҳуқуқ йўл-й ў ри қ лари тамойилиал жи ҳ атдан бир-биридан фар қ қ илувчи ижтимоий-сиёсий тузумлар шароитида амалга оширилади. Ички ҳуқуқ нормаларининг халқаро шартномалар қ оидалари билан тез- тез содир бўлиб турадиган коллизияси жиддий амалий аҳамиятга эга. Трансформация мавжуд тузумдан бирига амал қилувчи давлатлар қо нунчилиги ва амалиёти бу масалага катта эътибор беради. Тўғридан-тўғри трансформация шуни билдирадики, давлат т о мо ни дан тузилган ва кучга кирган шартнома қонун кучини касб этади. Бу тузумга амал қилувчи давлатлар кўпинча ҳу к уматнинг махсус нашрида эълон қилинган, ички қонуннинг уларга зид бўлмаган қ оидалардан кучли эканли гини белгиловчи тартибни жорий этади . АҚШ Конституциясининг VI моддасида айтилганидек АҚШнинг барча шартномалари мамлакатнинг олий ҳуқуқи бўлиб, ҳар бир штатнинг судьялари, ҳатто, агар Конституцияда ёки айрим штатларнинг қонунларида унга қарама-қарши қарорлар учраган тақдирда ҳам мана шу ҳуқуққа буйсунмоғи лозим. Алоҳида штатлар эмас, балки федерация қонунларига келганда Америка судлов тажрибаси уларни шартномалар Билан тенг кучга эга бўлган нормалар сифатида қараб чиқади. Натижада кейинги қонун олдинги шартномани инкор этиши, бинобарин, халқаро мажбуриятларни йўққа чиқариши мумкин. Баъзи ҳолларда тўғридан- тўғри трансформацияни инкорпорация деб ҳам аташади. Ёки шартномада қайд этилган мамлакатнинг ички ҳуқуқига бевосита қўшиб қўйилади. Воситалашган трансформация шартнома қоидалар фақат Қонун чиқарувчи орган томонидан махсус актни нашр этиш натижасидагина ички ҳуқуқ нормаси кучига эга бўлади (Буюк Британия, Канада, Нигерия). 1979 йили қабул қилинган Нигерия Конституциясининг 12- моддасида таъкидланадики, федерация билан ҳар қандай бошқа мамлакатлар ўртасидаги шартнома қонун

кучига эга бўлмайди. Бундан миллий Ассамблея ҳуқуқи мужассамлашган шартнома тузиш тажрибаси истиснодир, албатта. Тўғридан-тўғри трансформация чоғида шартноманинг тўхтатиб қўйилиши ёки ўзгартирилиши ички ҳуқуқда тегишли ўзгартиришлар қилинишини дарҳол тақозо этади. Воситалашган трансформацияга кўра бундай ўзгартиришлар қонунчиликда ҳам ифодалангаи бўлиши лозим. Аралаш трансформация том маънода дастлабки икки тузум элементларини ўзида мужассамлаштириб, энг кўп тарқалгандир. Шуни таъкидлаш керакки, кўпгина мамлакатларда трансформациянинг аниқ тизими тўла шаклланган эмас. Трансформация тизимларидаги хилма-хилликка қарамай, давлатлар, умуман халқаро ҳуқуқнинг ички ҳуқуқ таъсири жараёнини тўла назорат қилишга интиладилар. Бу ўринда реакцион давлатлар ўз Конституцияларига зид равишда кўшимча трансформациялашган шартнома нормаларини иккинчи ўринга, ички қонундан кейин кўядилар. Халқаро ҳуқуқни амалга ошириш учун тузилган ич ки нормалар шу давлат ҳуқуқи тизимига кириб, унинг синфий моҳиятини белгилайди. Тегишли процессуал шаклларда амалга оширилади. Шунга қарамай бу тоифадаги нормаларда ўзига хос хусусиятлар йўқ эмас. Улар алоҳида тартибда яратилади. Агар қонун белгиланган бўлса, ички ҳуқуқнинг бошқа нормалари олдида афзаликка эга бўлади. Бу нормалар ўзи ҳаракатда бўлган бутун давр мобайнида халқаро шартномалар билан алоқадорлигича қолади. Уларни мана шу шартномаларнинг қоидалари ҳисобга олинган ҳолда қўллаш ва тушунтириб бериш зарур. Буларнинг ҳаммаси кўриб чиқилаётган нормаларни ички давлат ҳуқуқи нормаларининг алоҳида тури сифатида ажратиш ва трансформацион норма сифатида белгилаш учун асос бўлади.

5. Халқаро ташкилотларнинг қарорлари ва давлатларнинг ички ҳуқуқи Халқаро ташкилотларнинг давлатлар ҳамкорлигини йўлга қуйишдаги ролининг кучайиши, улар қабул қилган қарорлар билан бу ташкилотларда қатнашувчи мамлакатларнинг ички ҳуқуқи ўртасида ўзаро таъсирнинг чуқурлашувига олиб келади. Ташкилотларнинг қарорлари ички ҳуқуқни ривожлантиришга жиддий таъсир кўрсатмоқда. Ўз навбатида ички ҳуқуқ халқаро ташкилотлар қарорларини амалга оширишнинг тобора муҳим воситасига айланмоқда. БМТ Бош Ассамблеясида қабул қнлинадиган резолюциялар юридик жиҳатдан давлатлар учун мажбурий. эмас, бироқ уларнинг айримлари ички давлат ҳуқуқига, ҳатто конституциявий ҳуқуққа ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Бунинг яққол намунаси сифатида 1948 йили қабул қилинган инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясини тилга олиш кифоя. Кўпгина мамлакатларнинг конституцияларида мана шу Декларацияга тўғридан-тўғри асосланиш к ў зга ташланади. Кўпинча конституцияларнинг инсон ҳ уқуқига бағишланган бўлимлари Декларациянинг асосий қоидаларини ифодалайди. Мустақил Ў збекистон Республикасининг 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Конституцияси инсон ҳуқуқл ари Умумжаҳон Декларациясининг асосий қоидалари асосида қ абул қ илинга н. Бош Ассамблеянинг кўпгина резолюциялари ички давлат ҳуқуқига тааллуқли қоидаларни ифодалайди. Чунончи I960 йили қабул қилинган диний камситишнинг барча шаклларини тугатиш тўғрисидаги. Деклара ция давлатлардан диний камситишни келтириб чиқарадиган ва қонун кучи билан мустаҳкамлайдиган қонун-қоидаларни бекор қилишни талаб этади. БМТ Хавфсизлик Кенгаши ўз ваколати доирасида давлатлар учун юридик мажбурият юклайдиган қарорлар қабул қилади. Агар бу қарорларни амалга ошириш учун ички давлат нормалари чиқариш зарурати туғилса, бундай норма чиқарилиши ҳамда бундай давлатлар ўз ҳокимияти остида

бўлган барча кишилар ва ташкилотлар бу нормаларни бажаришларини таъминлашга мажбур. Мазкур нормаларни асоссиз равишда бекор қилиш Хавфсизлик Кенгаши қарорларини бузиш ҳисобланади. Хавфсизлик Кенгаши халқаро ҳуқуққа ва Кенгаш қарорларига зид давлат актларини қоралаб, қонунсиз эканлигини эълон қилиб, бир қатор қарорлар қабул қилди. Жумладан, 1968 йилда Хавфсизлик Кенгаши қа бул қилинган резолюция Исроилнинг Иерусалимнинг юридик мақомини ўзгартиришга қаратилган ҳамма қонун чораларини бекор деб эълон қилди ва бу чоралар ана шу мақомни ўзгартира олмаслигини таъкидлади. Хавфсизлик Кенгаши, Жанубий Африка қонунларини Намибия ҳудудида тарқатиш қонунга зид эканлигини кўрсатувчи ўз қарорларини бир неча бор таъкидлаган эди. Европа Иқтисодий ҳамжамияти органларининг қарорлари унга аъзо бўлган мамлакатлар ички ҳуқуқига сезиларли таъсир кўрсатади. 1957 йили Европа Иқтисодий ҳамжамиятини тузиш тўғрисидаги Шартнома ҳамкорликнинг олий органлари Кенгаш ва Комиссия қарорлар, кўрсатмалар қабул қилишини белгилайди. Қарорлар кенгашга аъзо давлатларнинг ҳар бирида ички ҳуқуқ нормалари устидан устунликка эга. Кўрсатмалар давлатларга муайян натижаларга эришишни юклайди. Бунда шундай натижаларга эришишнинг шакл ва воситаларини белгилашни ана шу давлат органлари ихтиёрига қолдиради. Бошқача қилиб айтганда, кўрсатмалар тўғридан-тўғри ички давлат таъсирига эга эмас. Қарорлар уларга қаратилган давлатларга ички ҳуқуқ субъектларини қўшиб ҳисоблаганда ҳам мажбурий бўлади, тўғридан-тўғри ички давлат таъсирига эга бўлади.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро ҳаво ҳуқуқи

Халқаро гуманитар ҳуқуқи

Халқаро экология ҳуқуқи

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Халқаро космик ҳуқуқи