Шохимандонсой сув ресурсларидан фойдаланишнинг хозирги холати - География - Рефераты

Шохимандонсой сув ресурсларидан фойдаланишнинг хозирги холати

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

705.349609375 KB

Шоҳимардонсой сув ресурсларидан фойдаланишнинг ҳозирги ҳолати Трансчегаравий сув ресурсларидан фойдаланишда доимо келишмовчиликлар бўлиб келган. Ҳозирги кунда ҳам Ўрта Осиё минтақасидаги трансчегаравий сув ресурсларидан фойдаланишда ечилиши зарур бўлган муаммолар мавжуд. Айниқса, Фарғона водийсидаги бир неча трансчегаравий кичик дарёлар сув ресурсларидан фойдаланиш ва уларни бошқаришдаги муаммоларни ҳал этиш долзарб масалалардан ҳисобланади. Ўрта Осиё давлатлари ўз мустақилликларини қўлга киритгандан сўнг, янги ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар йўналиши дарё сувларидан фойдаланишда ҳам кўринади. Қишлоқ хўжалигида амалга оширилаётган ислоҳотлар бевосита сув ресурсларидан фойдаланиш ҳолатига ўз таъсирини ўтказиши табиий ҳолдир. Шу туфайли, трансчегаравий сув ресурсларидан адолатли, ҳуқуқий келишувлар асосида фойдаланиш ва бошқариш муҳим аҳамият касб этади. Трансчегаравий сув ресурсларидан рационал фойдаланиш ва уларни барқарор бошқариш мақсадида Швецария тараққиёт агентлиги кўмагида Давлатлараро Мувофиқлаштирувчи Сув хўжалиги Комиссиясининг “СРИБ- Фарғона” лойиҳаси доирасида “Трансчегаравий кичик дарёлар” (ТКД) бўлими фаолият олиб бормоқда. “ТКД” лойиҳасининг асосий мақсади Фарғона водийсидаги трансчегаравий кичик дарёлар сув ресурсларини барқарор бошқаришни таъминлашдан иборат. Лойиҳанинг мақсади сув ресурсларини интеграллашган ҳолда бошқариш (СРИБ) тамоилларига асосланади. Лойиҳа ҳозирда Фарғона водийсидаги Шоҳимардонсой (Қирғизистон-Ўзбекистон) ва Хожабақиргансой (Қирғизистон-Тожикистон) кичик дарёлари бўйича амалга оширилмоқда. Лойиҳани амалга оширишда ҳуқуқий, ташкилий, теҳник вазифалар белгиланган. Мазкур мақолада Шоҳимардонсойнинг айрим гидрологик кўрсаткичларига ва сув тақсимоти

ҳолатига, сувдан фойдаланишда юзага келган айрим вазиятларга эътибор қаратилади. Шоҳимардонсой Сирдарёнинг Фарғона водийсидаги чап ирмоғи ҳисобланади. Дарё манбаи Олой тизмасининг шимолий ёнбағрида жойлашган тоғ музликларига тўғри келади. Унинг умумий узунлиги 112 км бўлиб, ҳозирда Сирдарёгача етиб бормайди. Ҳавза майдони 1300 км 2 ни ташкил этган Шоҳимардон дарёси Қирғизистон ва Ўзбекистон республикалари худудларидан оқиб ўтади. Шу сабабли дарё трансчегаравий сув ресурси ҳисобланади. Иккала давлат ҳам дарё сувидан асосан қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланади. Шоҳимардон дарёсининг ўртача кўп йиллик сув сарфи 10.8 м 3 /с ни ёки 316 млн.м 3 ни ташкил этади . Дарёнинг ўртача йиллик максимал сув сарфи - 13.34 м 3 /с (422 млн.м 3 ) 1998 йилда кузатилган бўлса, ўртача йиллик минимал сув сарфи 7.70м3/с (242 млн.м3) 1974 йилга тўғри келади. Дарё оқими ўзгарувчанлигининг катталиги сабабли сувдан фойдаланиш ҳолати дарёнинг кўп сувли йилларида қониқарлидек кўринсада, кам сувли йилларда вазият анча кескинлашади. 1980 йилда Шоҳимардан дарёси сув ресурсларининг давлатлараро тақсимоти бўйича тузилган қайдномада келтирилган нисбат ҳозирга келиб талабга жавоб бермай қолган. Яъни, унда Шоҳимардон дарёси йиллик сув миқдорининг 27%идан Қирғизистон Республикасига фойдаланиши белгиланган бўлса, 67%и Ўзбекистон Республикасига ҳиссасига тўғри келади. 1-2-жадвалларда 2002-2006 йилларда Шоҳимардон дарёсидан Қирғизистон ва Ўзбекистон республикалари суғориладиган ерларига олинган ўртача сув миқдорлари берилган. Дарёдан Қирғизистон республика суғориладиган ерларига ўртача 90.745 млн.м 3 сув олинган. Режага нисбатан бу кўрсаткич 93.1%ни ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси суғориладиган ерларига апрел-октябр ойларида (вегетация даври) олинган сув миқдори 105.541 млн.м 3 бўлиб, режага нисбатан 82.0% ни ташкил

этмоқда. Айнан шу давр – апрел-октябр ойларида Қирғизистон Республикасига суғорилодиган ерларига олинган сув 68.075 млн.м3 ни ташкил этган. Бу кўрсаткич апрел-октябр ойларида белгиланган режага нисбатан 107,4% ортиқ олинганлигини кўрсатади. 2002-2006 йй.да Шоҳимардон дарёсидан Қирғизистон Республикаси суғориладиган ерларига олинган сув миқдори, млн.м 3 Ой Йил IV-X I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Р ежа 5,66 5 4,97 7 5,21 2 4,374 7,70 8 10,60 8 16,06 2 14,41 5 9,549 6,971 6,14 9 5,811 97,50 4 65,31 4 Ф акт 2,53 6 1,16 5 3,47 3 5,671 7,58 5 13,39 6 14,28 8 13,26 3 10,77 1 8,772 5,80 1 4,023 90,74 5 68,07 5 %, Ф / Р 44, 8 23,4 66,6 129,6 98, 4 126, 3 8 9 , 0 92,0 112, 8 125,8 94,3 69,2 93, 1 107, 4 2002-2006 йй.да Шоҳимардон дарёсидан Ўзбекистон республикаси суғориладиган ерларига апрел-октябр ойларида олинган сув миқдори, млн.м 3 Ой Йил IV-X I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Р ежа 11,93 8 18,6 58 22,1 82 33,2 5 23,3 12 10,5 04 8,93 8 128,78 4 Ф акт 9,80 8 8,56 9 6,17 1 3,74 8 8,56 6 24,0 59 29,0 66 21,8 56 10,3 99 7,84 8 9,55 4 13,8 63 153.5 07 105,54 1 %, Ф / Р 31,4 45,9 108 87,4 93,8 99,0 87,8 82,0 Шоҳимардон кичик дарёси сув ресурсларидан фойдаланишда ва унинг тақсимотида бир қанча номутаносибликлар мавжудлиги юқоридаги таҳлилдан кўриниб турибди. Буларнинг олдини олиш учун дастлаб дарё

сувини ўлчашни тўғри йўлга қўйиш лозим. Шоҳимардонсой оқимининг йиллараро ўзгаришига назар ташласак (1-расм) охирги йилларда дарё оқимининг ошганлигини кузатиш мумкин. Аммо шу даврларда сув тақчиллиги кўпроқ кузатилади. Буни, авваламбор, Шоҳимардонсой оқимини аниқлаш турли постларда амалга оширилганлиги ва гидрологик постнинг фаолияти тўҳташи билан охирги 5 йилликда дарё оқими каналларга олинган сув миқдорларини қўшиш орқали ҳисобланганлиги натижасида хатоликлар юзага келганлиги билан изоҳлаш мумкин. Шунингдек, дарёнинг йил ичида тақсимланишида новегетация даври оқимининг ортганлиги билан изоҳланади. Сув тақсимотини тўғри йўлга қўйиш учун суғориладиган худудлар майдони, экин турлари ва оқим меъёри кўрсаткичларини аниқлаштириш зарур бўлади. Шоҳимардон дарёси суви билан Қирғизистоннинг 4108 гектар ва Ўзбекистоннинг 12 142 гектар ер майдони суғорилади. Янги ўзлаштирилиши кўзда тутилаётган ерлар, экин турлари ва суғориш маданияти ҳам сув тақсимотини белгиловчи омиллардан ҳисобланади. 1-расм. Шоҳимардон ТКД оқимининг йиллараро ўзгариши (1911-2006 1-расм. Шоҳимардон ТКД оқимининг йиллараро тақсимланиши (1911-2006-йй.)200240280320360400440 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Т , йилW , млн.м3 ўртача кўп йиллик - 316 млн.м3 йиллик

Юқорида кўриб ўтган масалалар Ўрта Осиё минтақаси сув ресурсларидан фойдаланишдаги кичик дарёнинг муаммоларининг айримлари ҳисобланади. Мазкур масалалар билан бир қаторда Шоҳимардон кичик дарёси ҳавзвсида юзага келган ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, экологик муаммоларни ҳал этиш натижасида Фарғона водийсидаги бошқа трансчегаравий сув ресурсларидан фойдаланиш ҳолатини яхшилаш имкониятлари туғилиши табиий

Похожие

Амударёнинг хозирги делтасида ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари

Сув омборлари

Сув сатҳини кузатиш

Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Иктисодий ва социал географиянинг хозирги замон мазмуни