Амударёнинг хозирги делтасида ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари - География - Рефераты

Амударёнинг хозирги делтасида ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

124.7568359375 KB

A мударёнинг ҳозирги делтасида ер ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари Жаҳондаги, жумладан Қорақалпоғистондаги инсон томонидан ўзлаштирилган ва ўзгартирилган ерларнинг катта қисми ҳамда янги ўзлаштирилаётган ерларнинг ҳам асосий қисми қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида фойдаланилаётганлиги туфайли табиий шароитни қишлоқ хўжалига мақс адларида ўрганиш бўйича жуда кўп тадқиқот ишлари олиб борилган ва олиб борилмоқда. Жумладан, Б.Б. Полынов (Исаченко, 1983) 20-нчи йиллардаёқ. ерларни мелиорация қилишни асослаш учун тупроқ хариталари етарли эмас, бунинг учун ландшафт хариталари зарур деган фикрга келган. Шу даврдан бошлаб қишлоқ хўжалик мақсадларида ландшафт тадқиқотлари кенг миқёсда олиб борила бошлади. Қишлоқ хўжалик мақсадларида ландшафт тадқиқотлари қуйидаги йўналишларда олиб борилган: ерларни ва ер ресурсларини баҳолаш, агроландшафтлар хусуси ятларини ўрганиш, ландшафтларни қишлоқ хўжалик мақсадларида синфлашти риш, агроландшафтлар хариталарини тузиш, регионал ландшафт башоратларини ишлаб чиқиш ва ҳ.к. Аммо шуни ҳам таъкидлаш лозимки, айрим ишларни ҳисобга олмаганда, бево сит а агроландшафтларни ҳар томонлама ва чуқур ў рганиш бўйича (агроландшафтлар хоссалари, барқарорлиги, ривожла ниши, синфлаштириш, башоратлашни ва ҳ.к.) тадқиқот ишлари кам олиб борилган, ишларнинг асосий қисми қишлоқ хўжалигини у ёки бу тармоғини ривожлантиришни асослаш учун олиб борилган. Агроландшафтлар жуда йирик регионлар бўйича, бутун ер юзаси доирасидаги буйича умумлашмалардан иборат аниқ, бир районда ёки кичик таксономик бирликларда олиб борилган тадқиқотлар кам, деярли йўқ ҳисобида. Агроландшафтларнинг асосий хоссалари ва уларни қишлок хўжалик ишлаб чиқариши жараёнида ўзгаришининг асосий йўналишлари В.А. Ковда (1972), Л.И. Куракова (1976), В.А. Николаев (1979), В.М. Чупахин (1982) ва бошқалар томонидан ўрганилган. Табиий ландшафтлар антропоген ландшафтларга қараганда мустаҳкамроқ бўлади. Агроландшафтларда нисбатан биологик ва геохимик айланма

ҳаракатлар, иссиқлик ва сув мувозанатининг қайта қурилиши билан тупроқ ҳосил бўлиш жараёнини ўзига хослиги, уларнинг жуда соддалиги ва муртлиги билан ажралиб туради.Л.Н. Бабушкин ва Н.А. Когай (1975 томонидан Ўрта Осиёда агроланд- шафтлар 6-гypyҳга бирлаштирилган ва 12 та агроландшафтлар синфи ажратилган. Қишлоқ хўжалик ландшафтларини Ф.Н. Милков (1972) алоҳида синф сифатида белгилайди ва уларни дала, боғ, яйлов ландшафт турларига ажратади. Таъкидлаш лозимки, қишлоқ хўжалик ландшафтларини ўрганишга жуда кўп ишлар бағишланган бўлсада, уларнинг мазмуни хали тўла ишлаб чиқилганича йўқ. Н.Н. Вельский (1972) фикрича, ландшафтлар қишлоқ хўжалиги мақсадларида ўзгартирилса, қишлоқ хўжалик ландшафтлари вужудга келади. А.И. Куракова (1983) фикрича, агроландшаф тлар бу т абиий ландшафт- ларни инсонлар том онидан ўзгартирилган-лиги ёки сунъий яратилишидир. А. Абдуқосимов (1966) воҳа ландшафтларини қуйидагича таърифини беради: "Воҳа чўлларда кўп асрлар давомида инсон фаолияти таъсирида шаклланган, дарахт, бута, улар билан қопланган суғорма деҳқончилик кенг ривожланган ўзига хо с ландшафт комплексидир". Агроландшафтларни кўп олимлар томонидан берилган таърифларнинг таҳлили асосида ва далада олинган маълумотларни ҳисобга олиб, қишлоқ хўжалик ландшафтларига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Агроландшафтлар - табиий муҳитни қишлоқ хўжа лик ишлаб чиқариши билан ўзаро т аъсирида шаклланадиган ёки шаклланган т абиий ант ропоген ва ант ропоген комплекслардир. Агроген жой - қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини маълум бир тури таъсирида шаклланадиган антропоген ёки табиий-антропоген комплекс (дала, боғ, яйлов ва х.к.), агроген урочишелар - маълум бир қишлоқ хўжалик экинлари билан банд бўлган мезорельефнинг аниқ бир вужудга келган жойнинг бир қисми (ёнғоқ, олма, ўрик ва х..к. боғлари). Агроген фациялар - бир хил рельефга, тупроққа, гидротермик шароитга эга бўлган урочишеларнинг бир қисмидир. Қорақолпоғистон Республикасида қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларнинг умумий майдони 9146.9 минг гектарни ёки республика ер фондининг

31.9 % ни ташкил қилади. Қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиладиган ерлар республика учун энг қимматли ер фонди ҳисобланади. Бу эса нафақат уларнинг қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини таъминлаш, балки агроландшафт ҳамда қулай табиий муҳит яратиш билан ҳам боғлиқдир. Қорақалпоғистонда қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиладиган ерларнинг ер турлари бўйича тақсимоти қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ихтисослашуви билан белгиланади. Минтақа қишлоқ хўжалиги табиий шароитидан келиб чиққан ҳолда суғорма дехқончилик ва яйлов чорвачилигига асосланади. Қишлоқ хўжалиги ер турлари орасида пичанзор ва яйловлар катта ҳудудни эгаллайди. Қорақолпоғистонннинг арид иқлими шароитида қишлоқ хўжалигини фақат суғориш орқалигина ривожлантириш мумкин. Пичанзор ва яйловлар катта худудни (4709439 га) эгаллаган бўлишига қарамасдан сув муаммоси туфайли улардан фойдаланиш бир қатор муаммаларни келтириб чиқаради. Бу ерда сув билан таъминланган пичанзор ва яйловлар 27188 гектарни ташкил қилади.

Жадвал Қ ора қа лпо ғ истон Республикаси туманларидаги суғориладиган ерла р нинг мелиоратив холати № Туманлар2008 йил ҳисоботи бўйича Су ғ ориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати Ердан фойдаланиш аҳволи Грунт сувлари сатҳини кутарилиши натижасида мелиоратив холати ёмонлашган ерлар, га Шурланиши даражаси юкори ерлар, га Тошлоқ ва гипс қ,атлами бор ерлар, га Сув таъминоти етишмайдиган ерлар, га Қишлоқ хўжалиги экинлари экилиб келинаётган ерлар, га 2000 йилдан бери фойдаланилмаётган ерлар, га 1 Амударё 6209 1420 (22, 8%) 2893 (46,5%) 1896 (30,5%) 1399 4810 2 Беруний 6717 2404(35, 7%) 2823 (42%) 1490 (22,1%) 1480 5237 3 Қўнғирот 12845 1090 (8,5%) 2993 (23,3) 178 (1,4) 8584 (66,8%) 921 11924 4 Қ ора ў зак 14137 2724 (19,3%) 5709 (40,3) 5704 (40,3%) 2393 8744 5 Кегейли 14222 1833 (12,9%) 6873 (48,3%) 5516 (38,8%) 1183 13039 6 Конли кул 9313 5044 (54,2%) 1390 (14,9%) 2879 (30,9%) 1252 8061 7 Мўйнок 2449 241 (9,8%) 673 (27,4%) 1535 (62,7%) 822 1627 8 Нукус 5341 1506 (28,2%) 2783 (52,1%) 1052 (19,7%) 2894 2447 9 Тахтикўпир 17388 2649 (15,2%) 4882 (28%) 9857 (56,7%) 3024 14364 10 Тўрткўл 6884 1330 (19,3%) 3420 (49,7%) 2134 (31%) 339 6545 11 Хўжайли 6466 2639 (40,8%) 1472 (22,8%) 2355 (36,4%) 3123 3343 12 Шуманой 6811 3589 (52,7%) 2093 (30,7%) 1129 (16,6%) 3850 2961 13 Эллик қ аъла 6783 1360 (20%) 4042 (59,6%) 1381(20,4 %) 1251 5532 Жами 132677 30480 (23%) 50171 (37,8%) 178 (0,1) 51848 (39%) 29541 103136 Қишлоқ хўжалиги ер турлари орасида энг юқори баҳога сазовор ерлар суғориладиган қишлоқ хўжалиги ерлари ҳисобланади. Суғориладиган қишлоқ хўжалиги ерлари республикамиз иқтисодиётини ривожлан-тиришда биринчи даражали аҳамиятга эга.

Ҳозирги кунда Орол денгизи сатхи пасайиши ва шунга боғлиқ холда Амударё ҳавзасидаги ер усти ва ер ости сувлари меъёрининг ўзгариши натижасида қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган ерлар сифатининг ўзгариши кузатилмоқда. Денгиз сатхи пасайишининг давом этиши Қорақалпоғистонда ер ресурслари сифатининг салбий томонга ўзгаришининг бош омилига айланди. Шу билан бирга қишлоқ хўжалиги ерлари сифатининг ёмонлашуви табиий муҳитга антропоген таъсирининг ўсиши билан ҳам фаоллашди. Қорақалпоғистон Республикасида суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини қуйидаги жадвалда кўриш мумкин. Маълумки, Қорақалпоғистон Республи-касида ер ости сувлари мамлакатимизнинг бошқа худудларига қараганда ер бетига яқин жойлашган. Бу ерда йирик суғориладиган худудларда ер ости сувлари сатхи 1-3 метргача ўзгаради. Кичикроқ суғорма майдонларда эса улар 3 метрдан пастда жойлашган. Грунт сувларнинг сатхи ҳудуднинг ўзлаштирилганлик даражаси, сув билан таъминланганлиги ва дренаж тизимларининг ҳолатига боғлиқ. Шўрланиш даражаси юқори ерлар 50171 гектарни ташкил қилиб, унинг юқори кўрсаткичлари Чимбой (8125 га), Кегейли (6873 га), Қораузак (5709 га) туманларига тўғри келади. Қорақалпоғистонда тошлоқ ва гипс катламли худудлар унчалик кўп тарқалмаган бўлиб, бундай ерлар фақат Қўнғирот туманида мавжуд. Амударё сув оқимининг камайиши билан Қорақалпоғистонда сув таъминоти етишмайдиган ерларининг майдони кенгайди. Суғориладиган ерлар мелиоратив холатининг ўзгаришига, булардан ташқари, ерга солинадиган минерал ўғитларнинг таркиби ва ҳажми хам таъсир кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Табиатини муҳофаза қилиш давлат қўмитаси 1999 йилдан бошлаб ифлослантириш манбалари мониторинги (ИММ) Дастури бўйича тупроқни ифлослантириш манбаларини кузатиб боради. Заҳарли моддалар кўмилган жойлар, минерал ўғитлар ва заҳарли кимёвий воситалар омборлари, нефт махсулотлари базалари, саноат корхоналари ҳамда объектларга яқин бўлган ҳудудлар халқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар ИММ объектлари ҳисобланади.

Қорақалпоғистон худудида минерал ўғитлар сақланадиган омборлар жами 17 та бўлиб, Беруний ва Чимбой туманларида 3 тадан омборхона мавжуд. Заҳарли кимёвий моддалар омборхоналарининг энг юқори кўрсаткичи Тахиатошга тўғри келади (4 та). Хўжайли, Чимбой, Амударё, Кегейли туманларида хлорорганик пестицидлар билан тупроқнинг ифлосланиши даражаси белгиланган меъёрдан 5 баробардан кўпдир. Қорақалпоғистонда тупроқларнинг ифлосла- нишида Тахиатош иссиқлик электр станциясидан чиқаётган чиқиндиларнинг хам зарари бор. Тахиатош иссиқлик электр станциясида захарли чиқиндилар ҳосил бўлиши, фойдаланиши ва уларни жойлаштириш тўғрисида 2006 йил Давлат статистик хисоботининг маълумоти бўйича, корхона ҳудудида зарарсизлантирилмаган захарли чиқиндилар 163.5 тоннани ташкил қилган бўлиб, чиқиндилар асосан мис, қўрғошин ва нефт шламларидан иборат бўлган. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш зарур. Юқорида таъкидлаганимиздек, Қорақалпоғистонда ер ости сувлар сатхи ер бетига яқин. Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш учун грунт сувлари сатхини маълум бир меъёрда сақлаб туриш лозим. Буни фақат етарли узунликдаги ва самарали ишловчи дренаж тизимлари орқалигина амалга ошириши мумкин. Бундан ташқари алмашлаб экиш хам яхши натижа беради. Алмашлаб экиш шамол ва сув эрозиясига қарши курашишнинг муҳим воситаларидан ҳисобланади. Қорақалпоғистонда кўпгина қишлоқ хўжалиги ерлари шамол эрозиясидан зарар кўради. Бинобарин, шамол эрозиясига қарши курашиш керак.

Похожие

Шохимандонсой сув ресурсларидан фойдаланишнинг хозирги холати

Навоий вилоятида туризмни ривожлантиришнинг географик асослари

Кичик худудларни иктисодий географик урганишнинг назарий - услубий асослари

Табиий географик районлаштириш

Европанинг географик ўлкалари