Кичик худудларни иктисодий географик урганишнинг назарий - услубий асослари - География - Рефераты

Кичик худудларни иктисодий географик урганишнинг назарий - услубий асослари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

42.591796875 KB

Кичик ҳудудларни иқтисодий географик ўрганишнинг назарий - услубий асослари Маьлумки, география фанининг ўзига ҳос, бетакрор, жозибали ҳусусияти унинг турли миқёсда (масштабда) тадқиқот олиб боришга эгалагидир. Бироқ таҳлиллар шуни кўрсатадики, ушбу фанда олиб борилаётган илмий изланишлар хорижий мамлакатлардан фарқ қилиб, республикамизда асосан кичик масштабли йўналаишда бўлган, яьни майдони катта бўлган ҳудудлар қамраб олинган. Кичик масштабли тадқиқотларда катта ҳудудлар қамраб олинсада, уларнинг илмий аҳамияти унча катта бўлмайди, чунки бундай қарашда барча жойларнинг географик ҳусусияти юзаки қаралиб қолинади. Мазкур тадқиқотлар асосан ахборий аҳамиятга эга ва улар статистик, кортографик маьлумотлардан кўпроқ ўқув жараёнларида фойдаланилиши мумкин. Агар катта ҳудудлар ўрганилганда “калит услуби” қўлланилса, яьни турли географик типдаги жойлар танлаб олиниб, чуқурроқ таҳлил этилса, уларнинг тааллуқли (репрезентатив) даражаси юқори ва яхши натижага эришиш имконияти туғилади. Сўнгги йилларда, бошқа фанларда бўлганидек, географияда ҳам кичик ҳудудларга ёки йирик масштабли тадқиқотларга катта аҳамият берилмоқда. Бундай тадқиқотларнинг аниқлилик даражаси, уларнинг амалий аҳамияти жойларда ижтимоий – иқтисодий ривожланиш стратегиясини белгилашда муҳим аҳамият касб этади. Одатда, тадқиқот обьекти катта бўлса, кўпроқ унинг умумгеографик ҳусусиятлари, иқтисодиёти ва унинг ҳудудий таркиби ўрганилади. Баьзан уларнинг сиёсий географик аҳамияти ҳам юқори бўлади. Тадқиқот обьекти кичрайиб борган сари унинг социал ва экологик жиҳатлари ошиб боради. Чунки бундай тадқиқотларда бевосита жойларга, кичик ҳудудларга «тушиб» борилади, аҳолига ва унинг яшаш шароити, кундалик турмуш ҳаётини ўрганишга яқинлашиб борилади. Демак, тадқиқот обьекти катталашиб

боришида унинг иқтисодий – сиёсий аҳамияти юқори бўлса, ҳудунинг кичрайиб боришида унинг ижтимоий – иқтисодий, ҳусусан, социал ва экологик аҳамияти ортиб боради. Таькидлаш жоизки, “кичик ҳудуд” тушунчаси ҳам нисбийдир. Бунда тизим – таркиб ёндашувига асосланилса, ҳар қандай тизимнинг таркибий, ички қисми унга нисбатан кичикроқ бўлаверади. Масалан, Ўзбекистон Республикасини биз алоҳида геосиёсий тизим сифатида қарасак, унинг алоҳида минтақа ёки вилояти унинг таркибий қисмлари ҳисобланади. Худди шунга ўхшаш бошқача даража маьмурий вилоят тизим сифатида қаралса, уни ташкил этувчи маьмурий бирлик кичик ҳудудлар сирасига киради. Ушбу мақолада кичик ҳудуд сифатида қишлоқ туманлари танлаб олинган.Тўғри, баьзи қишлоқ туманларининг майдони (масалан, Қўнғирот, Тахтакўпир, Томди, Учқудуқ ва бошқалар) ҳатто бошқа вилоят ёки баьзи мамлакатлардан ҳам катта бўлиши мумкин. Бундай ҳудудий тафовутлар жойнинг табиий шароити, унинг хўжалик жиҳатидан ўзлаштирилиши, ихтисослашуви, демографик салоҳиятига боғлиқ. Кўпинча катта майдонни эгаллаган қишлоқ туманлари келажакда бир қатор янги туманлар шакллантиришига имкон яратса, ўта кичик туманлар қўшилиб кетиши мумкин. Қишлоқ туманларининг йирик масштабли географик тадқиқот сифатида танлашнинг қуйидаги асослари мавжуд: - Табиий шароити ва табиий ресурсларининг умумийлиги; - Тарихий географик ривожланиш ҳусусиятлари; - Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма бирлиги; - Аҳоли ва аҳоли манзилгоҳларининг жойланиш тизими; - Хўжалигининг ихтисослашуви; - Маьмурий бошқариш органларининг м а в жудлиги ; - Тегишли статистик маьлумотларни олиш имкониятлари ва бошқалар. Кичик ҳудудларни географик ўрганишда тизим-таркиб, комплекс ёндашув, тарихий, географик таққослаш, картографик, статистик усуллардан фойдаланилади. Шу билан бирга, бошқа миқёсдаги тадқиқотлардан фарқ

қилиб, бундай илмий ишларда социологик, сўров, анкета ва эксперт усулларига катта аҳамият берилади. Қуйида қишлоқ туманларининг юқорида кўрсатилган усулларида фойдаланиш моҳияти қисқача кўриб ўтилади. Иқтисодий ва социал географияда тизим-таркиб ёндошувидан фойдаланишда турли даражада тармоқ тизим-таркибидан ҳудуд тизим- таркибига ва, аксинча, ҳудудий таҳлилни тармоқ таркиби билан биргаликда тадбиқ этиш муҳим. Бу тадқиқотчидан кенг ва қамровли фикрлашни, турли миқёсда мушоҳада юритишни талаб қилади. Маьлумки, ҳар қандай тизим-таркиб, энг аввало, икки хил, яьни тармоқ ва ҳудудий кўринишда бўлади. Ҳудудий тизим-таркибга мисол: мақсад Қуйи Амударё минтақасини ижтимоий-иқтисодий ўрганиш. Демак, унинг биринчи даражали таркибий қисмлари Қорақалпоғистон Республикаси ва Хоразм вилояти, иккинчи даражадаги қишлоқ туманлари ва шаҳарлари, учинчи даражадагиси эса қишлоқ фуқаролар йиғинларидан иборат. Ҳар қандай тадқиқот обьекти унга даставвал алоҳида тизим сифатида қарашни тақозо этади, унинг бошқа бир тизимининг қисми эканлиги белгиланган мақсаддан келиб чиқиб, иккинчи даражали масала ҳисобланади. Тизимлар, таркибий қисм ёки тизимчалардан, улар эса ўз навбатида элементлардан ташкил топади. Элементлар бирламчи бўлиб, улар тадқиқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда бошқа бўлинмайди. Тизим-таркиб усули ўта мураккаб, лекин шунга мувофиқ ундан фойдаланиш жуда самаралидир. Тизим-таркиб таҳлили хўжалик ва унинг тармоқларини ҳудудий ташкил этилиши билан чамбарчас боғлиқ. Шунинг учун ҳам у мамлакатнинг минтақавий сиёсатини ишлаб чиқаришда ҳам зарур. Комплекс ёндашув ҳам география фанининг муҳим методологик жиҳатларидан ҳисобланади. Комплекслилик тадқиқот обьектига атрофлича, ёндашув, уни алоқадорликда кўришни тақозо этади. Бинобарин, комплекс ёндашув тамойили ҳар доим воқеа ва ҳодисаларни ўрганилаётган тадқиқот

обьектининг мақсадидан келиб чиқиб, у билан бевосита алоқадор бўлганлигини таҳлил қилади (Солиев А., 1999). Ҳар қандай воқеа ва ҳодиса маьлум бир босқичда, маьлум замонда ва муайян бир жойда содир бўлади. Бундай воқеа, ҳодисаларнинг пайдо бўлиши, қандай шароитда ривожланганлиги, сабаб ва оқибатларини таҳлил қилмасдан туриб асосий мақсадга эришиши қийин. Фақат ўтмишни таҳлил этиш орқали ҳозирги аҳволни ва келажакда рўй бериши мумкин бўлган ҳодисаларни олдиндан кўра билиш мумкин. Демак, географик тадқиқотларда тарихий ёндашувнинг аҳамияти ҳам катта. Масалан, Хоразм давлатининг пайдо бўлиши, Хиванинг ушбу давлатнинг пойтахти вазифасини бажариши, Хоразм вилояти қишлоқ туманларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш муаммоларини ўрганишда, шунингдек аҳолисининг асосий машғулотлари, касби-кори, давлатнинг, шаҳарлар чегараларини ўзгариб бориши ушбу усул ёрдамида аниқланади ва, албатта, олинган натижаларни инобатга олиш уларнинг келажаги тўғрисида тассавурга эга бўлиш имкониятини беради. Социологик усул статистика маьлумот олишни иложи бўлмаган воқеа ва ҳодисаларни ўрганишда муҳим бўлган усуллардан бири ҳисобланади. Бу усул ўз ичига анкета, эксперт, сўров усулларни олади. Чунончи, аҳолининг яшаш шароити ва турмуш тарзи, аҳолига турли ҳил хизмат кўрсатишнинг реал ҳолати, социал ва экологик муаммоларини ўрганишда жуда самара беради. Масалан, оилада нечта фарзанд бўлиши керак, аҳолининг миграцияга лаёқатини аниқлашда анкета усули қўлланилади. Минтақаларда юзага келган экологик вазиятни таҳлил қилиш ва ҳулосалар чиқариш, аҳолига тиббий, маданий-маиший савдо ва бошқа хизмат кўрсатиш даражасини ўрганиш ва баҳолашда сўров усулидан ҳам фойдаланилади. Жумладан, ўрганаётган тадқиқот обьектидан келиб чиққан ҳолда қишлоқ туманларининг ижтимоий – иқтисодий ривожланишини ушбу усул ёрдамида баҳолаш лозим. Демак, бунинг учун маҳсус билим ва кўникмага, малакага эга бўлган мутахассислар, экспертлар танлаб олинади. Уларга ишнинг мақсад ва вазифаси, дастури атрофлича тушунтирилади.

Экспертлар гуруҳи шундай тузилиши керак; экспертлар битта соҳага эмас, балки бир неча соҳаларга тегишли бўлса юқори натижа беради. Шунингдек, кўпчилик илмий тадқиқот ишларида экстраполяция усулидан ҳам фойдаланилади. Бу усул ҳодиса ва воқеаларни прогноз қилишда осон ва қулайлиги билан ажралиб туради. Экстраполяция усулида келажакда ҳам ҳозирги ҳолат сақланиб қолиши асос қилиб олинади. Ушбу усулнинг аниқлилик даражаси бошқа усулларга нисбатан пастроқ бўлсада, у ҳар қандай тадқиқот ёки усулларда ҳам қисман ҳисобга олинади.

Похожие

Ўзбекистоннинг табиий географик районлаштирилиши. Табиий географик районлаштиришнинг баъзи бир услубий масалалари

Куйи Амударё минтакасининг иктисодий географик муаммолари

Навоий вилоятида туризмни ривожлантиришнинг географик асослари

Амударёнинг хозирги делтасида ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари

Узбекистон иктисодий-ижтимоий география курси укитишнинг методикаси. Дуне давлатлари ижтимоий-иктисодий географиясини укитиш методикаси