Сув сатҳини кузатиш - География - Рефераты

Сув сатҳини кузатиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Сув сатҳини кузатиш Режа: 1. Чуқурлик ўлчаш ишлари ва натижаларни қайта ишлаш 2. Сувнинг ҳароратини кузатиш 3. Тўлқинлар ва оқимларни кузатиш

Кўллар ва сув омборларида сув сатҳининг тебраниши улар косасида сув заҳираларининг ўзгариши билан мос равишда кечади. Бу ҳодисага, аниқроғи, кўллар ва сув омборларида сув сатҳини аниқ қайд этиб боришга уларда рўй берадиган тўлқинлар, сгон ва нагон ҳодисалари ҳам таъсир этади. Кузатишлар мунтазам равишда ҳар куни соат 8 00 ва 20 00 бошланади. Ҳавзада сув сатҳи тебраниши барқарорлашган даврда кунига бир марта – эрталаб соат 8 00 амалга оширилади. Кўллар ва сув омборларида сув сатҳини кузатиш ишлари дарёлардаги каби амалга оширилади. Бироқ уларда тўлқинланиш вақтида сув сатҳини ўлчаш аниқлигини ошириш мақсадида кўл сув ўлчаш постлари махсус қурилмалар– тўлқин сўндиргичлари билан жиҳозланади. Кўл постларида сув сатҳини кузатиш натижаларини қайта ишлаш дарё сув ўлчаш постларидаги каби амалга оширилади. Чуқурлик ўлчаш ишлари ва натижаларни қайта ишлаш Дарёлардаги каби кўллар ва сув омборларида ҳам чуқурлик ўлчаш ишлари олиб борилади. Ушбу мавзуда кўлларда чуқурликларни ўлчаш усуллари, қўлланиладиган асбоблар, бажариладиган ишлар тартиби ва ўлчаш натижаларини қайта ишлаш усуллари ёритилади. Кўллар ва сув омборларида чуқурлик ўлчаш ишларини дарёлар учун қўлланилган усул билан олиб бориш мумкин. Баъзи ҳолларда эса бошқа усуллардан ҳам фойдаланилади. Масалан, квадрат усулида, кўлларда чуқурликларни ўлчаш учун унинг планига эга бўлишимиз керак. Шу планда қирқимларнинг ўрни белгилаб қўйилади. Шу план ва унда белгиланган қирқимлардан қўшимча равишда калька қоғозга нусха кўчириб олинади. Сўнг барча чуқурлик ўлчаш натижалари унда қайд этиб борилади. Чуқурлик ўлчаш вақтида қуйидаги учта иш параллел равишда бажарилади: -чуқурликлар ўлчанади; -планда чуқурликлар ўлчанган нуқталарнинг ўрни аниқланади; -сув сатҳи кузатиб борилади.

Чуқурлик ўлчаш ишлари натижалари асосида кўл планининг нусхасида изобатлар ёки горизонталлар ўтказилади. Сўнг улар кўлнинг ассосий планига кўчирилади. План тузилгандан кейин кўлнинг қуйидаги асосий морфометрик элементлари ҳисобланади: 1) кўлнинг узунлиги - L , км, м; 2) кўлнинг ўртача кенглиги - В ўрт , м, км; 3) кўлнинг максимал кенглиги – В max , м, км; 4) қирғоқчизиғининг узунлиги – S , м, км; 5) қирғоқчизиғинингэгри-бугрилиги - К э ; 6) сувюзасимайдони - F , км 2 ; 7) кўлдатўплангансувҳажми - V , км 3 ; 8) кўлтубинингўртачанишаблиги - I , o  oo . Кўлнинг узунлиги деб сув юзаси буйлаб қирғоқ чизиғидаги бир-биридан энг узоқда жойлашган икки нуқта орасидаги энг қисқа масофага айтилади. Кўлнинг ўртача кенглиги деб кўл сув юзаси майдонининг унинг узунлигига бўлган нисбатига айтилади:L F   , м Кўлнинг максимал кенглиги кўлнинг узунлигини ифодаловчи чизиққа перпендикуляр сифатида кўл планидан аниқланади. Кўлнинг қирғоқчизиғининг узунлиги «0» изобат узунлиги сифатида кўл планидан аниқланади. Қирғоқ чизиғининг эгри бугрилиги деб қирғоқ чизиғи узунлигининг майдони шу кўл майдонига тенг бўлган доиранинг узунлигига бўлган нисбатига айтилади:   F S К 2  , бу ерда  S -қирғоқ чизиғи узунлиги бўлиб, у курвиметр ёки циркуль ёрдамида ўлчанади; F –майдони кўл юзасига тенг бўлган доиранинг юзаси. Кўл сув юзасининг майдони планиметр ёки палетка ёрдамида аниқланади.

Кўлда тўпланган сув ҳажми қуйидаги аналитик ифодалар билан ҳисобланади: V n n n n h F h F F h F F h F F             3 2 ... 2 2 1 2 1 1 0 ёки V  ( 2 ... 2 210 n F F F F     )  h  V , бу ерда: F 0 , F 1 ,…, F n –изобатлар билан чегараланган майдонлар;  h - изобатлар қадами; h n –охирги изобат билан максимал чуқурлик орасидаги фарқ. Юқоридаги морфометрик кўрсаткичлар, жумладан сув сатҳи, кўлнинг сув юзаси майдони ва кўлдаги сув ҳажми орасидаги боғланиш графикларини тузиш муҳим амалий аҳамиятга эга. Сувнинг ҳароратини кузатиш Кўл ва сув омборлари ҳарорати ҳақидаги маълумотлардан уларнинг ҳарорат ва музлаш режимларини ҳисоблаш ҳамда прогнозлашда, сув ва иссиқлик балансини тузиш каби қатор илмий-амалий масалаларни ҳал этишда фойдаланилади. Сув ҳавзаларининг ҳарорат режими уларнинг турли қисмларида турлича бўлиб, ҳавзанинг ўлчамига, чуқурлигига ва очиқ ёки берклигига боғлиқ бўлади. Шу туфайли кўллар ва сув омборларида сувнинг ҳарорати уларнинг қирғоқ бўйи зоналарида ва очиққисмларида ўлчаб борилади. Ўлчаш учун жой танлашда ҳавзанинг ўлчамига, чуқурлигига, планда жойлашишига ҳамда унинг ҳарорат режими қай даражада ўрганилганлигига эътибор қаратилади. Қирғоқ бўйи зоналарида сувнинг ҳарорати баҳорда муз қоплами эригандан сўнг бошланиб, кузда муз қоплами ҳосил бўлгунча давом этади. Шу давр давомида сувнинг ҳарорати сув юзасидан 0,1 метр чуқурликда ҳар куни соат 8 00 ва 20 00 да ўлчаб борилади. Кўл ва сув омборларининг очиқ қисмларида сувнинг ҳароратини ўлчаш қуйидагича ташкил этилади: -ўлчаш (рейд) вертикалларида; -гидрологик қирқимларда;

-термик профилларда. Ўлчаш (рейд) вертикали ҳавзадаги доимий жой бўлиб, унда св режимининг элементлари ва метеорологик ҳодисалар доимий равишда кузатиб борилади. Ўлчашлар чуқурлиги 200 метргача бўлган ҳавзаларда ҳар 5 кунда(5,10,15,20,25) ва ойнинг охирги кунида бажарилади, 200 метрдан катта чуқурликка эга бўлган ҳавзаларда эса ҳар ойнинг 10-,20- ва ойнинг охирида амалга оширилади. Барча ўлчаш вертикалларида сувнинг ҳарорати ҳавзанинг юза қисмида ва турли чуқурликларда ўлчанади. Гидрологик қирқимда бир неча вертикаллар белгиланиб, уларда комплекс гидрометеорологик кузатишлар юқорида қайд этилганидек амалга оширилади. Термик профилда сув юзаси ҳарорати бир вақтда бир нечта нуқталарда ўлчанади. Бу ишлар сув юзаси муздан халос бўлган даврларда амалга оширилади. Ўлчаш ишларида сув термометри, микротермометр, микро электро термометр, чуқурлик термометрлари, термобатиграфлар каби асбоблар ва қурилмалардан фойдаланилади. Кўл ва сув омборларида сувнинг ҳароратини ўлчаш маълумотларини қайта ишлаш қуйидаги икки босқичда амалга оширилади: 1) ўлчаш натижаларини бирламчи қайта ишлаш; 2) ўлчаш натижаларини махсус чизмаларда умумлаштириш. Қайта ишлаш натижаларидан амалиётда кенг фойдаланилади. Тўлқинлар ва оқимларни кузатиш Кўл ва сув омборларининг тўлқин режимини ўрганиш улардан фойдаланишда ҳамда кўпгина амалий масалаларни ҳал этишда муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, сув ҳавзаларида тўлқинларнинг пайдо бўлиши кўпчилик ҳолларда шамол билан боғлиқдир. Шу туфайли тўлқинларнинг ўлчамлари шамолнинг тезлигига ва йўналишига, унинг давомлилигига, ҳавзанинг чуқурлиги ва шаклига боғлиқ.

Сув ҳавзаларининг тўлқинланиш режимини кузатиш ва ўрганиш уларнинг қирғоқ бўйи зоналарида ва очиқ қисмларида амалга оширилади. Сув ҳавзаларининг қирғоқбўйи зоналарида тўлқинларни кузатиш учун шамол кўп бўладиган ва шу билан бирга тўлқинларга ҳалақит берадиган, яъни ороллардан ва саёз қисмлардан ҳоли бўлган жой танланади. Бу жойда махсус будка ўрнатилиб, у теодолит, дурбин билан жиҳозланади. Унга, яъни будкага яқин жойда, ҳавзанинг қирғоғидан 150-200 метр ичкарида тўлқин ўлчагич таёқча ўрнатилади. Қирғоқ бўйидан амалга ошириладиган кузатишларда қуйидагилар аниқланади: -тўлқиннинг ўртача даври; -тўлқин текисликлари орасидаги энг катта фарқ; -тўлқиннинг тарқалиш йўналиши; -шамолнинг тезлиги ва йўналиши; -сув сатҳи. Сув ҳавзаларининг очиққисмларида тўлқинларни кузатиш ва ўрганиш махсус жиҳозланган қайиқларда ёки бошқа сузиш воситаларида амалга оширилади. Кўл ва сув омборларида тўлқинларни ўрганишда тўлқин ўлчагич таёқчанинг турли хилларидан, Иванов тўлқин ўлчагич – перспектометридан, электроконтакли таёқчадан, қайиқ волнографидан ва бошқа асбоблардан фойдаланилади. Кузатишлар натижаларини қайта ишлаш қуйидаги босқичларда амалга оширилади: 1) кузатиш дафтарчасини бирламчи қайта ишлаш ва ойлик жадвални тузиш; 2) тўлқинни ўзи ёзар қурилма лентасини қайта ишлаш; 3) тўлқин элементларининг таъминланиш эгри чизиғини чизиш; 4) натижалар асосида тегишли стандарт шаклларни тузиш ёки тўлдириш.

Кузатишлар натижаларини қайта ишлаш натижасида тўпланган маълумотлар кўл ва сув омборларидан фойдаланишда муҳим аҳамиятга эга.

Адабиётлар: 1. Барышников Н.Б., Галактионов И.И., Скородумов Д.Е. Методические указания по курсу «Гидрометрия».-Л. Гидрометеоиздат,1975. 2. БыковВ.Д., ВасильевА.В. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1965. 3. ЖелезняковГ.В. Гидрологияигидрометрия. -М.: Высш. шк, 1981. 4. КарасевИ.Ф., ВасильевА.В., СубботинЕ.С. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1991. 5. КарасевИ.Ф., ШумковИ.Г. Гидрометрия. -Л.  Гидрометеоиздат, 1985. 6. КарасевИ.ФРечнаягидрометрияиучетводныхресурсов. -Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

Похожие

Дарёларнинг сув сатҳи режими ва уни кузатиш

Сув омборлари

Ўзи ёзар сув ўлчаш қурилмаси лентасини қайта ишлаш

Узбекистон куллари ва сув омборлари

Сангзор дарёсининг сув ресурсларини бахолаш