Узбекистон куллари ва сув омборлари - География - Рефераты

Узбекистон куллари ва сув омборлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Ўзбекистон к ўллари ва сув омборлари Режа: 1. Ў збекистон к ў ллари 2. Ў збекистон сув омборлари 3. Ў збекистон ер ости сувлари

Ўзбекистон ҳудудида кўллар нисбатан кам бўлиб, улар нотекис жойлашган. Жумҳуриятимизда жойлашган кўлларнинг аксарияти кичик бўлиб, маҳаллий аҳамиятга эга. Ўзбекистон ҳудудидаги кўллар қозонининг (котловинасининг) пайдо бўлиши жиҳатидан бир хил эмас. Лекин уларнинг кўпчилиги текислик қисмида дарё водийларида жойлашган қайир кўлларидир. Аксинча, жумҳуриятимиз тоғли қисмидаги кўллар эса тўсиқ (тўғон), морена ва тектоник кўллардир. Ўзбекистон ҳудудидаги кўллар сони (5360 та кўл) 100% десак, шунинг 56,5% унинг текислик қисмида, 43,5% эса торли қисмида жойлашган. Лекин сув юзаси майдонининг катталиги жиҳатидан текисликдаги кўллар олдинда бўлиб, 67% ни ташкил этади. Ўзбекистон ҳудудининг текислик ва тоғли қисмида кўллар нотекис жойлашган. Жумҳуриятимиз тоғли қисмининг 1000—2000 м баландликларида (82 кўл мавжуд), камроқ, аксинча 2000—3000 м баландликларида (165 та кўл мавжуд) кўпроқ, 3000 м. дан баланд қисмида эса кўп (2083 та кўл) кўл жойлашган. Лекин бу кўллар майдони кичик бўлиб, уларнинг энг муҳимлари Исфайрам дарёҳавзасидаги Яшинкўл, Чирчиқ дарёси ҳавзасидаги Шовуркўл,. Нихнач, Каратака, Чотқол1, Чотқол2 кўли, Шоҳимардон яқинидаги Куббонкўл, Оҳангарон ҳавзасидаги Арашан, Шеробод ҳавзасида Канбешбулоқ кўли ва бошқалар. Ўзбекистон ҳудудидаги кўлларнинг кўпчилиги унинг текислик қисмида, хусусан Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Чирчиқ каби дарё водийларида, асосан, уларнинг қуйи қисмларида жойлашган. Бу кўлларнинг қўпчилиги кичик, саёз ва шўр бўлиб, баҳорда ҳамда дарё суви кўпайган вақтда сувларга тўлиб, ёзнинг охирларига ,бориб, суви жуда озайиб саёзлашиб, баъзилари қуриб, ботқоқлик шўрхокка айланиб қолади. Ўзбекистон текислик қисмидаги кўллар келиб чиқиши жиҳатидан турличадир. Баъзилари дарё водийларининг пастқам жойларида ҳосил бўлиб, ёмғир, қор, ирригаўия шохобчаларининг ташлама сувлари ёки йер ости сувларидан, баъзан эса дарёлар тошганда

сизиб борган сувидан тўйиниб туради. Бундай кўллар берк кўллар ҳисобланиб, суви шўр, баъзиларининг суви ёзда қуриб қолиб, тагида туз чўкиб қолади, баъзилари ботқоқли жойга айланади. Бу турдаги кўллар Сирдарё, Амударё ва Зарафшон дарёларининг водийлари бўйлаб жойлашган. Текисликда яна «эфемер» ёки даврий турли кўллар ҳам мавжуд. Бундай кўллар кичик, саёз бўлиб, ёмғир жала тариқасида ёқканда ёки баҳорги қорлар тез эриганда ҳосил бўлиб, сўнгра яна қўриб қолади, баъзан эса бир неча йиллар мобайнида сувга тўлмай қуриб ётади. Ўзбекистоннинг текислик қисмида эски дарё ўзанларида кўллар хам важуд. Бундай кўллар Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Қашкадарё каби дарёларнинг қуйи қисмидаги қадимий ўзанларида жойлашган. Бу турдаги кўлларнинг суви агар дарёдан тамомила, ажралмаган бўлса, чучук бўлади, агар дарёдан ажралиб қолса, шўр бўлади. Бундай турдаги кўлларнинг режими дарё режимига боғлиқдир. Ўзбекистон ҳудудининг текислик қисмида сўнгги йилларда одамлар томонидан вужудга келтирилган кўллар сони ортиб бормоқда. Бу турдаги кўллар экин далаларидан оқиб чиқаётган зовур сувларини экин экиладиган майдондан ташқаридаги табиий чуқурликларга ташлаш оқибатида вужудга келмоқда. Суғориладиган майдонлардан чиқариб ташланадиган зовур сувларининг тўпланишидан вужудга келган кўллар (Сариқамиш, Айдар, Арнасой, Денгизкўл, Қорақир. ва бошқалар) эса ўта шўр бўлиб, таркибида ҳар хил кимёвий заҳарли моддалар учрайди. Бу кўлларнинг сув сатҳи экин далаларини суғориш даврида кўтарилиб, қишда анча пасайиб қолади. Ўзбекистон ҳудудидаги асосий кўллар Орол, Мирзачўлдаги Арнасой, Айдар, Тузкон, Зарафшон дарёсининг қуйи қисмидаги Денгизкўл, Сомонкўл, Кунтакўл, Шўркўл, Қорақир, Ҳожиобкўл; Фарғона водийсидаги Ахсикенткўл, Дамкўл; Қуйи Амударёдаги Сариқамиш, Карп, Зийкўл, Абилкўл, Оқкўл, Судочҳе, Бўзатовкўл, Зокиркўл, Тубонкўл ва бошқалар. Бу кўллар кичик бўлиб, майдонининг катталиги бир неча юз гектардан 10,0 км 2

гача йетади. Ўзбекистон ҳудудидаги энг катта тектоник йўл билан вужудга кёлган кўл — Орол денгизидир.Орол денгизи — Туркистондаги энг катта кўл бўлиб, сув сатхи 53,4 м. бўлганда майдони 66,1 минг кв. км, ўртача чуқурлиги 16,1 м., энг чуқур йери 69,0 м, энг узун йери 492 км, энг кенг жойи 292 км, ўртача шўрлиги 10—11°/оо, сув ҳажми 1062 км3 эди. Орол кўлининг ҳамма қирғоқлари бир хил эмас. Унинг шимоли-шарқий, шарқий ва жанубий қирғоқлари текис ва паст. Аксинча, ғарбий қирғоғи баланд ва тик. Чунки Оролнинг ғарбий қиргорига Устюрт баландлигини шарқий жарлиги (чинклари) тик тушган. Баъзи йерларда Устюртнинг чинклари Орол денгизидан 190—195 м. баландликда туради. Орол денгизининг шимоли-шарқий, шарқий ва жанубий қирғоқлари паст, эгрибугри бўлиб, қўлтиқлари, кичик ороллар жуда кўп. Оролда 313 дан ортиқ катта ва кичик ороллар мавжуд. Уларнинг энг катталари — Кўкорол, Возрождение, Борсакелмас оролларидир. Бу оролларнинг майдони Орол сув сатҳининг пасайиши муносабати билан катталашиб бормоқда. 1961 йили Кўкоролнинг майдони 273 км 2 , Возрождение оролиники 216 км 2 , Борсакелмас оролиники 135 км 2 эди. 1961 йилгача (сув сатҳи 53,4 м бўлганда) Орол денгизига Амударё—38,6 км 3 ва Сирдарё—13,2 км 3 , бинобарин ҳар икки дарё биргаликда 51,8 км 3 сув олиб келиб қуяр эди. Орол юзасига тушаётган ёғинлардан эса йилига 5,8 км 3 сув вужудга келар эди. Шундай қилиб, Оролга йилига 57,8 км 3 сув келиб, 8,6 км 3 сув буғланар эди. Сўнгги йилларда Орол ҳавзасида суғориладиган йерлар майдонининг муттасил ортиб бориши, янги шаҳарлар, саноат объектларинииг вужудга келиши, аҳолининг ўсиши натижасида Амударё ва Сирдарё йил сайин Оролга кам сув қуя бошлади. Агар 1960 йили Амударё ва Сирдарё Оролга 58,3 км 3 сув қуйган бўлса, 1975 йилга келиб 10,6 км 3 (шуни 10 км 3 Амударё зиммасига, 0,6 км 3 Сирдарё зиммасига тўғри келгаи), 1985 йили 2,4 км 3 (1980 йилдан 1988 йилгача Сирдарё умуман сув қуймаган), 1986 йили 0,4 км 3 сув қуйилган. Оқибатда 1961 йилдан бошлаб Орол сув сатҳи

йилига 40—70 см. атрофида пасая бошлади ва 1992 йилга келиб унинг сув юзаси 15,3 м. га пасайди, сув ҳажми қисқариб 302,0 км 3 га тушиб, аксинча шўрлиги ортиб, 34—37%о га кўтарилди. Шундай қилиб, 1961 йилдан 1992 йилгача Орол денгизининг 759 км 3 суви бурланиб кетди, натижада денгиз қирғоқлари баъзи қисмида 50—100 км гача чекиниб, сувдан бўшаган йерлар шўрхокка айланиб қолди. Сўнгги йилларда Орол сув сатҳини маълум юзада сақлаб қолишга қаратилган чора-тадбирларнинг кўрилиши туфайли Амударё ва Сирдарё яна Оролга кўпроқ сув қуя бошлади. 1988 йили Амударё билан Сирдарё Оролга 23,0 км3 (Амударё 16,0 км3, Сирдарё 7,0 км3) сув қуйди. Лекин Орол юзасидан эса ҳар йили (1991) 32—33 км3 атрофида сув бурланиб кетмоқда. Демак, Орол денгизи сув сатҳини ҳозирги юзада сақлаб туриш учун йилига 32—33 км3 атрофида сув қуйилиши керак. Аммо Амударё ва Сирдарё Оролга йилига кўп миқдорда сув қуяётгани йўқ. Бу эса Орол сув сатҳини ҳамон пасаяверишидан далолат беради. Чунки Оролда сувнинг киримига нисбатан сарфи ортиб кетмоқда. Амударё ва Сирдарё ҳавзасида халқ хўжалигининг турли, Орол денгизига сув кам келиши муносабати билан майдоннииг қисқариб, қирғоқ чизиғининг ўзгариши а—1960 йили сув сатҳи 53,0 м. бўлгандаги ҳолати б— 1974 йили сув сатҳи 51,0 м. бўлгандаги ҳолати в—1985 йилдаги ҳолати: г— 1989 йилдаги ҳолати: д—яқин келажакдаги ҳолати воҳаларида, айниқса, қишлоқ хўжалигида сувни тежаб, маълум қисмини зудлик билан Оролга оқизилмаса яқин келажакда (2000 йилга бориб) унинг сув сатҳи 20 м. га пасайиб, майдони 23,3 минг км 2 га тушиб, кўлда атиги 162 км 3 сув колади. Шўрлиги эса 77%о га кўтарилади. Натижада ҳозирги Орол ўрнида саёз ва ўта шўр кичик кўл вужудга келади. Орол сув сатҳининг пасайиши қуйидаги салбий оқибатларга олиб келди: бу ҳол тегара иқлимига салбий таъсир этмокда.. 3961 йил Мўйноқда январнинг ўртача ҳарорати—4,4° эди, ҳозир эса —8,3°. Натижада Орол бўйида баҳорги совуқ тушиш 10—12 кун,га чўзшшб, кузги совуқ тушиш 10—

12 кун эрта бошланмоқда, йер ости сув сатҳи пасайиб, шўрлиги ортиб, тўқайзорлар майдони кисқариб, кўллар қуриб, қайта чўллашиш жараёни тезлашмоқда. Орол атрофидаги сув тагидан чиқиб қолган йерлардаги тузлар кўчиб уларни шамол 500 км га учириб кетмоқда. Натижада Қуйи Амударёнинг суғориладиган йерларининг ҳар гектарига 0,5—1,0 тоннагача чанг аралаш туз тушмоқда. Орол денгизи сув сатҳининг пасайиши сабабли у транспорт аҳамиятини деярли йўқотди. Орол денгизидан йилига 500 минг т.гача балиқ овланар эди. Эндиликда балиқ деярли овланмайди, натижада, балиқ хўжалиги йилига 18,9 млн, сўм (1986 йилги маълумот) фойдадан маҳрум бўлди. Амударё ва Сирдарё делтасидаги қамишзорлар ва тўқайларнинг қуриб қолиши сабабли мўйнали хайвон ондатра жуда камайиб кетди. Натижада йилига 4,7 млн. сўмлик даромад йўқотилмоқда. Кўриниб турибдики, Орол сув сатҳининг пасайиши ҳам экологик, ҳам иқтисодий жиҳатдан жуда катта зарардир. Демак, Орол денгизини сақлаб қолиш лозим. Оролни қандай қилиб сақлаб қолиш мумкин? Бу саволга ҳозирча аниқ жавоб йўқ. Баъзилар Оролни қайта тиклаш ҳақида фикр юритса, баъзилар Оролнинг баҳридан ўтмоқчи бўладилар, яна бир гуруҳ олимлар эса уни маълум бир хажмда сақлаб қолиш тарафдоридирлар. Маълумки, Оролни асли ҳолига келтириш амри маҳол. Бунинг учун Оролга йилига қўшимча 90—100 км 3 атрофида сув керак бў.лади. Бу сувнинг ярми буғланиб кетса ярми тўпланиб, тахминан 12—13 йилда Оролни қайта тиклаш мумкин. Лекин бунчалик кўп сувни топиш мумкин эмас. Баъзилар Оролга Каспий денгизидан сув олиш керак дейдилар. Лекин Орол Каспийдан 81 м. баландда жойлашганлигини ҳисобга олинса, бу лойиҳа ҳам аниқ эмаслиги маълум бўлади. Айрим олимлар Оролга Сибир дарёлари сувини келтириш тарафдоридир. Бу лойиҳа амалга оширилса, биринчи босқичида Туркистонга 27 км 3 сув келади. Бироқ унинг асосий қисми суғоришга сарфланади, бинобарин у Орол муаммосини ҳал қилмайди. Орол сув сатҳини маълум юзада сақлаб туришнинг ягона йўли — бу унинг ҳавзасидаги махаллий сув ресурсларидан тежаб-тергаб

фойдаланишдир. Агар сув ресурсларидан тежаб фойдаладилса, бундан буён экин майдонлари кенгайтирилмаса, экинларнинг суғориш нормасига риоя қилиб, сувнинг (ариқлар тагини бетонлаб ёки полиэтиленли плёнкалар билан қоплаб) шимилиб кетиши камайтирилса, янги сув омборлари қуриш тартибга солинса, сувни кўплаб сарфловчи Қорақум, Қарши, Аму-Бухоро каби каналлар суви тежалса, зовур сувларининг бир қисми Орол томон буриб юборилса, йилига 30—35 км 3 атрофида сувни тежаш мумкин. Бу эса Орол сув сатҳини 40,0 м. юзада сақлашга имкон беради. Ўзбекистонда сўнгги йилларда сунъий сув ҳавзалари — сув омборлар кўплаб қурилган. Бу сув омборлар асосан дарё сув режимини тартибга солиб, баҳорги, қишки, кузги сувларни тўплаб, ёзда экин далаларига бериш учун қурилган мавсумий бўлиб, асосан суғориш мақсади учун барпо этилган. Ўзбекистон сув омборлари сатҳининг ўзгариши даре режимига ва сув хўжалик талабига боғлиқ. Қишлоқ хўжалик экинлари учун сув керак бўлмаганда ва айникса баҳорги дарёларнинг тўлин сув даврида омборларга сув тўпланиб унинг сатҳи кўтарялса, аксинча, ёзда тўпланган сув суғоришга сарфланиб, сув сатҳи пасайиб қолади. Ўзбекистонда сув омборлари кўп бўлиб, уларнинг энг муҳимлари Қайроққум, Туямўйин, Чорбор, Андижон, Каттақўрғон, Жанубий Сурхон, Чимқўрғон, Қуйимозор, Пачкамар, Туябўриз, (Тошкент), Каркидон, Учқизил ва бошқалар (6жадвал).

Ў збекистон ер ости сувлари Ўзбекистон йер ости сувлари умумий сув ресурсининг бир қисми сифатида халқ хўжалик тараққиётида муҳим аҳамиятга эга. Бу сув ресурсларидан ота-боболаримиз жуда қадимдан (кориз, қудуқ ва булоқ сувларидан) фойдаланиб келганлар. Ўзбекистон ҳудудидаги барча тор жинслари у ёки бу даражада ўз таркибида сув сақлайди. Маълумотларга кўра Ўзбекистон йер ости сувларининг динамик заҳираси (миқдорй) секундига 1038,1 м 3 ни ташкил этади. Лекин уларнинг ҳаммасида ҳам сувнинг миқдори, оифати бир хил эмас. Бу эса энг аввало ўша жойнинг комплекс табиий шароитига — геологик тузилишига, релефига, иклимига ва табиатнинг бошқа унсурлари хусусиятларига борлиқдир. Ўзбекистон ҳудудидаги йер ости сувларини жойлашиш шароитига қараб грунт суви, қатламлар орасидаги сув ва минерал иссиқ сувга бўлиш мумкин. 1. Грунт сувлари йер ости сувининг знг устки қатлами ҳисобланиб, йер бетига яқин жойлашган. У одатда сув ўтказмайдиган қатламнинг устида йиғилади. Бу йерга сув йер юзидан — ёғинлардан, дарё, кўл, ариқ, сув омборларидан сизиб келади ва тўйинтириб туради. Чунки грунт сувининг устки қисмида сув ўтказмайдиган жинслар деярли йўқ. Грунт сувлари босим кучига.эга эмас, улар фақат оғирлик кучи таъсирида сизиб юради. Ўзбекистон ҳудудида грунт сувлари унинг табиий шароитига, хусусан литологик таркиби ва релефига боғлиқ ҳолда қуйидаги учта минтақада (зонада) ҳосил бўлади: тор минтақаси; тоғ олди ва тоғ оралиқларидаги минтақа; чўл (текислик) минтақа тоғ минтақасидаги грунт сувлари қор, муз, ёмғир сувларининг шимилишидан вужудга келиб, асосан чучук, тоза бўлади. Шу сабабли грунт сувнинг тўпланиш миқдори тоғларнинг ҳамма қисмида бир хил эмас. Энг кўп грунт сувининг тўпланиши Ўзбекистон торларининг

1500 м. дан 3000—3500 м. баландликларига тўғри келади. Чунки бу баландликларга энг кўп ёғин тушади, натижада грунт сувининг энг кўп оқим модули шу минтақага тўғри келиб, бир кв. км. майдондан секундига 3 литрдан 12 литргача йетади. Аксинча, бу кўрсаткич 1500 м. баландликкача бўлган жойларда 0,10 дан 1—3 л (сек) км 2 ташкил қилади. Тоғ минтақасидаги грунт сувлари табиий шароитга боғлик; ҳолда бир қисми бўлак, сизот тариқасида йер юзасига чиқса, яна бир қисми йер остидан тоғ олди, тоғ оралиқ минтакасига (Фарғона, Чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё ва бошқа водийларга) ҳатто улардан ўтиб текислик чўл минтақасига (Мирзачўл, Қарши чўли, Қизилқум) қараб силжиб кетади. Ўзбекистон тоғли минтақасида грунт сувининг миқдори анча катта. Агар Туркистон тоғларида унинг микдори секундига 1250 м 3 (йилига 39,4 км 3 ) бўлса, шунинг секундига 105 м 3 Ўзбекистон тоғлари зиммасига тушади. Ўзбекистон тоғларидаги 105 м3/сек. йер ости сув миқдорининг 80% булоқ тариқасида ёки дарё водийларига сизиб чиқади. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида бир секундда вужудга келган 105 м 3 йер ости сувини 100% десак, ўшани 31,4% Тошкент олди, 23,8% Сурхондарё, 13,5% Қашқадарё, 11,6% Зарафшон, 6,7% Нурота-Туркистон, 5,25% Мирзачўл, 5,9 Фарғона ва 2% га яқини Марказий Қизилқум гидрогеологик минтақасига (районига) тўғри келади. Тоғ олди ва тоғ оралиридаги минтақадаги грунт сувлари хам ёғинлардан, дарё, канал (ариқ), кўл, сув омборлардан сизган сувлардан ҳамда тоғ минтақасидан оқиб (сизиб) келаётган сувлардан тўйинади. Бу минтақадаги грунт сувнинг (табиий шароитга борлиқ ҳолда) бир кисми чучук, бир қисми эса шўр. Релефи нишаб грунт сувнинг силжиши нисбатан тез бўлган Фарғона, Чирчиқ-Оҳангарон, Зарафшон, Қашқадарё ва Сурхондарё водийларидаги грунт сувлари тоза ва чучук. Аксинча, релефи текис грунт сувнинг силжиши суст, иқлими қурук, иссик бўлган Марказий Фарғона, Мирзачўл, Қарши чўли ва Қуйи Зарафшон каби жойлардаги грунт суви шўрлашган. Чунки оқим суст бўлгач грунт суви йер юзига яқин жойлашади,

ёғингарчилик кам бўлиб, ҳароратнинг юкорилиги туфайли буғланиш катта, оқибат натижада туз тўпланиб, тупроқни хам шўрлаштириб юборишига сабабчи бўлади. Бундай жойларда зовур қуриб грунт сув сатхинн пасайтириб, тупрокни шўрлашидан сақлат керак. Тоғ олди ва тоғ оралиридаги минтақада грунт сувининг микдори анча катта. Факат тоғ олди минтакасидаги йер ости сувининг динамик миқдори секундига 295 м 3 ни тагакил этади. Фарғона водийсининг ўзида йиллик миқдори 3,0 км 3 бўлиб, шуни 60% га якини Ўзбекистон худудига тўғри келади. Текислик чўл минтақасидаги грунт сувлари асосан тоғ ва тоғолди минтақадан сизиб келаётган сувлардан, босим остида пастки қатламлардан сизиб чиқаётган йер ости сувларидан, қисман оқар сувлардан бўлаётган сизишидан ва ёғин сувларидан тўйинади. Текислик чўл минтақасида ёғин кам, буғланиш катта бўлганлигидан унинг микдори грунт сувнинг тўйинишида катта салмокқа эга эмас. Текислик чўл минтақасида грунт сувнинг бир йердан иккинчи йерга силжиши жуда секин, йилига бир неча метрга боради, аксинча, буғланиш катта, бинобарин, унинг таркибида ҳар хил тузлар мавжуд бўлади. Бу минтақадаги грунт сувлари таркибида натрий хлорид тузи энг кўп учрайди, шунингдек, гидрокарбонатли ва сулфатли сувлар хам мавжуд. Шу сабабли текислик чўл минтақадаги грунт сувлари ичишга ярамайди. Чунки унинг ҳар литрида 910 граммгача ҳар хил эриган тузлар бор. Бундай грунт сувлари Қизилқумда, Сандуқли қумлиги, Устюртда, Орол атрофида, Қуйи Амударёнинг суғориладиган йерлари атрофида кенг тарқалган. Маълумотларга қараганда Амударёиинг қуйи қисмидаги ва Орол атрофидаги бир литр грунт сувлари таркибида 100 граммгача, Қизилқумда 50 граммгача ҳар хил тузлар борлиги аниқланган. Қатламлар орасидаги сувлар. Нисбатан чуқурда, сув ўтказмайдиган икки қатлам жинслар ораоидаги бўшлиқларда сузиб юрувчи сувга қатламлар орасидаги сувлар дейилади. Бундай сувли қатламлар икки-уч ва ҳатто ўн-ўн бешдан ортиқ қатламлардан иборат бўлиши мумкин. Ўша қатламлар

орасидаги сувлар босим кучига эга бўлса, артезиан сувлари деб юритилади. Артезиан сувлари мавжуд бўлган тегаралар (жойлар) артезиан хавзаси деб юритилади. Артезиан ҳавзасида босими кучли бўлган йерларида қудуқ кавланса суви ўзи отилиб чиқади. Сув олиш учун кавланган бундай қудуқлар артезиан кудуқлари деб юритилади. Артезиан сувлари кўпинча тоза ва чучук бўлади. Ўзбекистон ҳудудида бир қанча артезиан хавзалари жойлашган. Уларнинг энг муҳимлари Фарғона, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё, Тошкент олди, Мирзачўл, Қизилқум, Қарши ва бошқалар. Артезиан сувлари анча чуқурдан, 100—400 м ва ундан ҳам чукурдан чиққанлиги туфайли сувнинг сифати (чучук ва шўрлиги, совук ва иссиклиги) ҳамма йерда бир хил эмас. Агар артезиан сувлари йер юзасига яқин қатламлар орасида жойлашса (сув қатламлардан ўтиб алмашиниб турса), суви чучук ва совуқ бўлади. Аксинча, сувли қатлам нисбатан чуқурда жойлашса, сувнинг силжиши жуда секин бўлади, бинобарин, суви иссиқ, бироз минераллашган бўлади. Минераллашган термал сувлар. Бундай йер ости сувининг тури анча чуқурда (1500—3500 м ва ундан ҳам чукурда), асосан мезозой ва палеозой даври ётқизиқлари орасида жойлашган. Бундай сувларнинг тўйинишида ювилар сувлар муҳим аҳамияга эга. Шу сабабли уларнинг харорати 40—70° га йетиб, таркибида ҳар хил минераллар эриган ҳолда учрайди. Минерал сувлар таркибида карбонат кислотаси, водород сулфиди, йод, бром, бор, литий, барий, стронўий, радиоактив моддалар ва бошқа тузлар эриган ҳолда мавжуд. Ўзбекистон худудида сўнгги йилларда 100 дан ортиқ шифобахш термал минерал сувлар аниқланди. Минерал сувларнинг баъзилари тектоник ёриқлар оркали йер бетига иссиқ булоқлар тариқасида чиқса, кўп ҳолларда қудуқлар орқали чиқарилади. Ўзбекистонда кавланган қудуқлар орқали бунёд этилган бир неча шифобахш минерал сувлар мавжуд. Уларнинг энг муҳимлари водород сулҳфидли (сероводородли) шифобахш сувлар (Чимён, Полвонтбш, Хонобод, Шўрсув, Шимолий Сўх, Андижон, Учқизил, Кўкайти, Лалмикор,

Хаудоғ ва бошқа, йодли сувлар (Чортоқ, Наманган), радонли (Арасон Булоқ, Жайронхона), кам минераллашган ишқорли (вделочник) термал сувлар (Тошкент, Ванновск-Қизилтепа ёки Фарғона), сулфат-хлорнатрийли сувлар (Мохоса, Қоракўл, Газли ва бошқа) Юқорида қайд қилинган шифобахш минерал сувлардан турли касалликларга учраган беморларни даволашда, иштаҳа очишда, коммунал хўжаликда, рекреаўион мақсадда ва бошқа соҳаларда фойдаланилмоқда. Ўзбекистон йер ости сувларининг миқдори анча катта бўлиб, ишлатилиш миқдори секундига 906,9 м 3 ни ташкил этади (7жадвал). Ўзбекистон ҳудудидаги ишлатилиш миқдори (секундига) 906,9 м 3 йер ости сувининг 606,9 м 3 /сек. ни чучук, қолган 300 м 3 /сек. ни минераллашган сув ташкил этади. Уша минераллашган йер ости сувининг ҳар литрида 2 — 3 дан 15 граммгача эриган ҳолда ҳар хил тузлар мавжуд. Ўзбекистон ҳудудида ҳозир 30 мингга яқин кудуқлар (скважина) қазилган бўлиб, улардан секундига 150 —160 м 3 йер ости суви олиниб, хўжаликни турли соҳаларида фойдаланилмоқда. Ўша олинган йер ости сувини 100% десак, унинг 39,6% шахар ва қишлоқ ахолисини хўжалик ичимлик сув билан таъминлашга, 38,0% суғоришга, 19% техник мақсадларда, 2,4% яйловни сув билан таъминлашга сарфланмокда.

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Сув омборлари

Узбекистон ахолиси

Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши

Узбекистон ахолисининг табиий ва миграцион харакатлари

Узбекистон ички сувлари