Узбекистон ички сувлари - География - Рефераты

Узбекистон ички сувлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145 KB

| Ў збекистон ички сувлари Режа: 1. Ў збекистон ички сувлари 2. Ў збекистон дарёлари. Дарёларнинг т ў йиниши. 3. Кашкадарё 4. Сирдарё 5. Сурхондар ё 6. Дарёларнинг хужалик ахамияти ва сувини тоза са қ лаш

Ўзбекистон ички сувларига дарёлар, кўллар, йер ости сувлари, музликлардаги сувлар, сув омборлари, канал ва ариқлардаги сувлар киради. Ички сувлар фақат жумҳурият иқлим хусусиятларига эмас, балки унинг табиатининг бошқа унсурларига, хусусан релефига ҳам боғлиқдир. Релеф ички сувларга, шу жумладан оқим ҳосил бўлиш жараёнига бевосита ҳамда табиий-географик омиллар, айниқса иқлимий омиллар орқали билвосита таъсир этади. Чунки тор ёнбағирларининг кўпинча тик бўлганлиги туфайли ёқкан ёмғир, эриган қор ва муз сувлари тезда пастга оқиб тушиб, сой ва дарёларни ҳосил қилади. Бунинг устига тоғларда мутлақ баландликнинг ортиб бориши туфайли ёғин кўпроқ тушади, ҳароратнинг пастлиги оқибатида қалин қор қоплами ҳосил бўлади, музликларни тўйинтириб туради. Қор ва муз сувларининг эриши натижасида йер ости сувларининг ҳосил бўлишига, дарёларни тўйинтириб туришига қулай шароит яратади. Жумҳуриятимиз йер майдонининг 71% ни ишғол қилган текислик қисмида тоғларда вужудга келган сувлар буғланиш (экин далаларидан, суғориш шохобчаларидан, тупроқ юзасидан ва ўсимликлар орқали) ва шимилиш натижасида сарфланиб кетади. Чунки текислик қисмида ёғин жуда кам, аксинча булутсиз жазирама иссиқ кунларнинг узоқ давом зтиши туфайли мумкин бўлган буғланишнинг кўплиги оқибатида дарёлар жуда кам, йер ости сувлари нисбатан чуқурда жойлашиб, шўртанг. Ана шу сабабларга кўра жумҳуриятимиз текислик қисмида транзит дарёларни ҳисобга олмаганда доимий оқимга эга бўлган дарёлари йўқ ҳисоби. Жумҳурият ички сувлари ландшафт унсури сифатида ўз навбатида табиатнинг бошқа унсурларига таъсир этади ва улар билан узвий алоқада ривожланади. Ички сувлар жумҳурият йер юзаси релефини ўзгартиради, тупроқ ҳосил бўлишида, ўсимликларнинг ривожланишида иштирок этади. Ички сувлар жумҳурият халқ хўжалиги ва маиший турмушида муҳим аҳамиятга эга. Жумҳурият ички сувлари, хусусан дарё оқимининг ўзгаришида хишиларнинг хўжалик фаолияти ҳам муҳим омиллардан бирига айлаииб қолди. Чунки Ўзбекистоннинг текислик қисмида унумдор, лекин қурроқчил йерларнинг мавжудлиги уларни сугоришни тақозо этади. Бунинг учун эса дарёлардан кўплаб суғоришга сув олинади, окибатда уларнинг оқимига таъсир этиб, баъзилари маълум ҳавзага йетиб бормасдан тогдан текисликка чиққач суви жуда камайиб, қуруб қолади. Шунингдек, кишилар йерларни суғориш учун серсувли дарё ҳавзасидан каналлар қуриб камсувли дарё ҳавзасига унинг бир қисми сувини буриб юбориб, дарёларшшг сув оқимини қайта ўзгартиради. Бунга Зарафшон сувининг бир қисми Эски Туятортар канали орқали Сангзор дарёсига, Аму- Бухоро магистрал канали орқали Амударё сувининг бир қисмини Қуйи Зарафшонга буриб

юборилганлиги яққол мисолдир. Шундай қилиб, юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, Ўзбекистоннинг торли қисми билан текислик қисмининг гидрологик хусусияти бир- бирига бутунлай қарама-қаршидир. Чунки унинг тоғли қисмида намлик тўпланиб, унинг бир қисми буғланса, бир қисми оқар сувларни, яна бир қисми шимилиб, йер ости: сувларини ҳосил қилади, торларда уларнинг кўп қисми табииж дренажга эга бўлганлигидан дарё тармоқларига кайта келиб қўшилса, қолган қисми текисликдаги йер ости сувини тўйинтирибтуради. тордэн бошланадиган дарёлар, текислик қисмига чиққач уларнинг суви кўплаб буғланади, шимилади, суғоришга сарфланиб, кўпчшшк дарёлар суви озайиб, маълум ҳавзата йетмасдан чўллар ичида йўқ бўлиб кетади. Сўнгги йилларда кишиларнинг хўжалик фаолияти жумҳуриятимиз дарё оқимига эмас, балки кўлларнинг жойлашишига, йер ости сув сатҳининг ўзгариб туришига ҳам таъсир этмоқда. Суғориладиган минтақада ва унга яқин бўлган жойларда экин далаларини суғориш даврида ёки тупроқ шўрини ювиш вақтида йер ости сувининг табиий дренажи секин бўладиган жойларда унинг сатҳи кўтарилиб, тупроқнинг қайта шўрланишига олиб келмоқда,. Бундай жойларга Қуйи Амударё, Қуйи Зарафшон, Мирзачўл, Қарши чўлини мисол қилиб келтириш мумкин. Ўша йер ости сувининг табиий силжиши секин бўлган, қайта шўрлашган жойларда зовур-дренажлар қуриб, йер ости сувини суғориладиган минтақадан ташқарига чиқариб ташлаш оқибатида эса бир қанча шўр кўллар вужудга келмокда. Буларга жумҳуриятимиздаги Айдор, Тузкан, Арнасой, Судочҳе, Сари.қамиш, Шўркўл. Сомонкўл, Улуғшўркўл, Оқкўл ва бошқалар яққол мисолдир. Шундай қилиб, сўнгги йилларда жумҳуриятимиз ички сувларининг гидрологик хусусиятларидаги ўзгаришлар кишиларнинг хўжалик фаолиятига ҳам сезиларли даражада таъсир этмоқдаки уларни ҳисобга олмаслик мумкин эмас. Жумҳурият ички сувлари ичида тирик организм ва айниқса инсонларнинг ҳаёти ва хўжалик фаолияти учун знг мухими дарёлардир. ДАРЁЛАР. Ўзбекистон Туркистоннинг марказида, материкнинг ички қисмида жойлашганлиги туфайли унинг дарёлари океан ва денгизларга қуйилмайди, бинобарин берк ҳавзага қарайди. Жумхуриятимиз дарёлари ҳудуд бўйича нотекис жойлашган бўлиб, ўзига хос гидрологик хусусиятга эга. Ўзбекистон ҳудудида дарё тармокларининг зичлиги бир хил эмас. Жумҳурият йер майдонининг 71 фоизини ишғол қилган текислик қисмида дарё тармоқлари жуда сийрак

жойлашиб, ҳар кв. км майдонга 2 м. узунликдаги дарё тўғри келади, ваҳоланки, хамдўстлик ҳудуди бўйича дарё тармоқларининг ўртача зичлиги хар кв. км майдонга 140 метрдир. Жумҳуриятимиз ҳудудининг 17 фоизини ишғол қилган адирлар қисмида эса дарё тармоқлари нисбатан зичлашиб боради. Лекин бу йерлардан жуда кўп суғориш шохобчалари (ариқ, канал) бошланиб, уларнинг сувини ҳар томонга тарқатиб, суғоришга сарфлаб юборади. Ўзбекистон йер майдонининг 12 фоизини ишғол қилган тоғли кисмида ҳар кв. км. майдонга ўртача 140—150 м. узунликдаги дарё тармоқлари тўғри келади. Жумҳуриятимиз худудида дарё тармоқларининг зичлиги бир хил эмаслиги энг аввало унинг релефига, иқлимий хусусиятларига боғлиқ. Шу сабабли релефи баланд, сернам, ёғинга нисбатан (ҳароратнинг пастлиги туфайли) буғланиш кам бўлган (потенўиал буғланиш) торли қисмида ёққан ёғиннинг кўп қисми оқимга айланиб, сой ва дарёларни ҳосил қилади. Маълумотларга кўра жумҳурият торларининг ғарбий қисмида йилига 1000—1500 мм гача ёғин тушади. Бу эса торларнинг ғарбий ёнбағридаи бошланувчи Норин. Зарафшон. Чирчиқ, Корадарё каби дарёларнинг •серсув бўлишига сабабчи бўлган. Жумҳуриятимиз текислик қисмида эса, аксинча, ёз иссиқ, қуруқ, серофтоб бўлиб, йиллик ёғин миқдори 80 —200 мм атрофида, лекин мумкин бўлган буғланиш эса 1500—2000 мм га йетади. Бундай иқлимий шароитда оқимнинг вужудга келиши жуда қийин. Шу туфайли жумҳуриятимиз текислик қисмида дарё тармоқлари жуда сийрак. Шундай қилиб, жумҳуриятимиз тоғли қисми бу қор-муз, ёмғир суви йиғиладиган, йер усти ва йер ости сувлари вужудга келадиган минтақа бўлса, аксинча, унинг текислик қисми эса ўша тоғлардан оқиб келаётган сувларни сарфлайдиган минтақадир. Ўзбекистон дарёлари асосан унинг тоғли қисмидан ҳамда Қирғизистон ва Тожикистон ҳудудидаги торлардан сув олади. Агар Амударё ва Сирдарё ҳавзаларида вужудга келадиган йиллик оқими 100% десак, шундан Амударёнинг 8%, Сирдарёнинг 10% оқими Ўзбекистон ҳудудида вужудга келади, холос. Шунингдек, Ўзбекистоннинг энг муҳим дарёлари ҳисобланган Норин, Қорадарё, Сох, Чирчиқ, Зарафшон, Каттадарё, Сурхондарёларнинг ҳам юкори оқимлари жумҳурият ҳудудидан ташқарида жойлашиб, ўша жойлардан сув тўплайди ва тўплаган сувини ўрта ва қуйи оқимида, яъни жумҳуриятимизда сарфлайди. Жумҳуриятимиз сув тўплайдиган унинг тоғли қисмида оқимяинг вужудга келиши миқдори, режими ва тарқалиши ҳамма қисмида бир хил эмас. Бу энг аввало тоғларнинг орографик тузилишига, баландлигига, ёғинларнинг миқдорига борлиқ. Ҳақиқатан хам тоғ тизмаларининг нам ҳаво оқимига очиқ ва уларнинг йуналишига рўпара бўлган тоғларнинг

жануби-ғарбий ва ғарбий ёғин кўпроқ тушадиган ёнбағирларида сув йиғадиган майдонлари сувга энг сероб ҳисобланади. Шу сабабли Ҳисор тоғининг жануби-ғарбий ёнбағридан, Ғарбий Тяншаннинг жануби-ғарбидан сув олувчи дарёлар (Пском, Угом, Кўксув, Сурхондарё ва Қашқадарёнинг айрим ирмоқлари)нинг оқим модули (сув йиғилиш майдонларининг нисбий серсувлиги) катта. Бу жойларда тоғларнинг 3000 м баландликларида бир кв. км майдондан секундига 30—50 литр оқим вужудга келади. Аксинча, жумҳуриятимиз тоғларининг шимолий, шарқий ёнбағирларида, хусусан, Олой, Туркистон, Зарафшон, Ҳисор тоғларининг шимолий, шарқий ёнбағирларининг 3000 м. баланд қисмларида бир кв. км. майдонда секундига 7—12 литр оқим тўпланади. Ўзбекистон тоғли қисмида оқим модули яна унинг мутлақ баландлигига ҳам боғлиқ. Тоғларнинг қуйи қисмида 1000—1500 м. баландликларида оқим модулининг миқдори бир км2 юзадан секундига 0,5—1,0 оқим вужудга келади, 1500—2000 м. баландликда 7—10 литр, 2000—2500 м баландликларда—10—17 литр, 2500— 3500 м. баландликларда эса 20 литр дан ортиқ оқим вужудга келади. Ғарбий Тяншан ва Ҳисор тизмаларининг жануби- ғарбий ёнбағирларида 2500—3500 м баландликларда бу кўрсаткич 30—50 литрга тўғри келади. Шу сабабли жумҳурият тоғларининт 3000 м. баланддан бошланувчи дарёлари (Пском, Угом, Кўксув, Тўпалон, Танхоз, Сўх) серсув, аксинча, паст тоғлардан бошланувчи дарёлари (Оҳангарон, Сангзор, Зоминсув, Шеробод, Ғузордарё, Турсун) нинг суви нисбатан кам бўлиб, айни ёзда озайиб қолади. Дарёларнинг тўйиниши. Жумҳурият дарёлари сувларини нимадан ва қандай манбалардан тўплашлиги (олишлиги) ни билиш ҳам, назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга. Чунки дарёларнинг тўйиниш манбаи (нималардан сув олиши) унинг оқимини ҳосил бўлишига, бинобарин, режимига таъсир кўрсатади. Лекин шуни эсдан чиқармаслик керакки, Ўзбекистон дарёлари ичида фақат битта манбадан сув оладиганлари йўқ. Улар турли манбалардан — қор ва музларнинг эришидан, ёмғир сувларидан ҳамда йер ости сувларидан тўйиниб туради. Ўзбекистон ҳудудидан оқувчи дарёларнинг аксарияти Тожикистон ва Қирғизистон жумҳуриятлари ҳудудида жойлашган тоғлардаги доимий қор ва музликларнинг эришидан сув тўплайдилар. Жумҳуриятимиз тоғлари у қадар баланд бўлмаганлиги туфайли дарёларни сув билан тўйинтириб туришда асосий манба қорлардир. В. Л. Шул ц у нинг маълумотига кўра Туркистон дарёларининг тўйинишида қорларга нисбатан музлик сувларнинг ҳиссаси анча кам. Унинг маълумотига кўра муз сувлари умумий оқимнинг 10 —15% ини ташкил этади, холос. Ҳатто жумҳуриятимизда сув йиғадиган ҳавзасида музликлар энг кўп бўлган Исфара, Сўх, Зарафшон каби дарёларда ҳам музнинг ҳиссаси йиллик оқимларнинг 25—30% ташкил этади. Аксинча Туркистон, жумладан

жумҳуриятимиз дарёларини сув билан тўйинтириб туришда қор ва йер ости сувларининг ҳиссаси катта. Ўзбекистон дарёларининг тўйинишида муз, қор сувларидан ташқари йилнинг иссиқ фаслида ёмғир сувларининг ҳам ҳиссаси бор. Ёмғир сувларининг ҳиссаси жумҳурият дарёларининг йиллик оқимининг тахминан 5—15% ни ташкил қилади. Тоғларнинг баланд қисмидан бошланадиган Зарафшон, Сўх, Исфара каби дарёларнинг тўйинишида йиллик оқимнинг фақат 1—2% ни ёмғир; сувлари ташкил этса, Сирдарё ҳавзасидаги дарёлар йиллик оқимининг 6%, Амударё ҳавзасидаги дарёлар йиллик оқимининг 3,5% ини ташкил қилади. Паст тоғлардан бошланувчи Оҳангарон, Ғузор, Сангардак, Шеробод каби дарёларнинг тўйинишида ёмғир сувларининг ҳиссаси 10—15% га йетади. Ҳатто Талас, Тусун дарёларининг йиллик оқимида ёмгир сувларининг ҳиссаси 30% ва ундан хам ошиши мумкин. Шундай қилиб, В. Л. Шулц ва Р. Машраповларнинг маълумотларига кўра Туркистон, жумладан, Ўзбекистон тоғларидан текисликларга келадиган умумий оқимнинг 5 фоизигина ёмғир сувларидан ҳосил бўлади. Ўзбекистон дарёларининг яна бир сув оладиган манбаи бу йер ости сувлари ҳисобланади. Бу манба дарёларни қиш фаслида тўйинтириб турувчи асосий манбадир. Тогларда ва айниқса тоғ олди текисликларида йер ости сувларининг ҳиссаси анча катта бўлиб, ҳатто кичик-кичик сойларни сув билан тўйиитириб туради ва уларни халқимиз «Қорасув» деб аташади. Бундай сувлар 3арафшон водийсида мавжуд бўлиб, уларнинг энг муҳими Сиёб сойи(Улуғбек расадхонаси ёнида)дир.Шундай қилиб, юқорида қайд қилинганлардан маълумки, Туржистон, жумладан Ўзбекистон торларида вужудга келадиган дарёларнинг йиллик сув қимининг (В. Л. Шулў ва Р. Машрапов маълумотига кўра) 10% муз сувлари ҳиссасига, 5% ёмғир сувларига, 40% йер ости сувларига, 45% эса доимий ва мавсумий қорларнинг эришидан вужудга келган сувлар ҳисобига тўғри келади. Лекин шуни эсдан чиқармаслик керакки, жумҳуриятимиз дарёларининг ҳаммаси йиллик оқимида юқорида қайд қилинган манбалардан ҳосил бўлган сувлар ҳиссаси бир хил эмас. Дарёларнинг қаердан ва қандай баландликлардан бошланишига боғлиқ ҳолда уларнинг ҳиссаси ўзгариб туради. Шунинг учун В. Л. Шулў (ер ости сувлари билан тўйинадиган кичик дарёлардан мустасир) Туркистон дарёларини тўйиниши хусусиятларига кўра қуйидаги тўрт типга бўлади: Музликқор сувларидан тўйинадиган дарёлар; Қормузлик сувларидан тўйинадиган дарёлар; 3. Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар; 4. Қорёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар. Тогларнинг энг баланд (4500 м. дан юқори) қисмидан бошланувчи дарёлар асосан музлик ва қорларнинг эришидан сув олади. Бундай дарёларга Амударё, Зарафшон, Исфайрамсой, Сўх, Исфара каби дарёлар киради. Бундай дарёларнинг тўйинишида музлик сувларнинг миқдори йиллик оқимнинг 25—30% ни

ташкил этади. Дарёларнинг суви у йилдан бу йилга кам ўзгаради ва тўлин сув энг кеч, яъни июл—август ойларига тўғри келади ва йиллик оқимининг 30—50% ни июл—сентябр ойларида оқизади. Чунки бу даврда торларнинг баланд қисмидаги музлик ва қорлар ҳароратиинг кўтарилиши билан кўплаб эрийди, аксинча, бундай хилдаги дарё сувларининг энг озайган даври декабр—март ойларига тўғри келади. Иккинчи хилдаги дарёларга Ўзбекистон тогларининг денгиз сатҳидан 3400—4500 м. баланд қисмларидан бошланадиган Сирдарё, Норин, Қорадарё, Чирчиқ, Сурхондарё, Танхоз каби дарёлар» киради. Бу дарёларнинг суви май—июн ойларида қорлар кўплабэриганда жуда кўпайиб кетади ва йиллик оқимнинг 30—40% ни ташкил этади. Бундай дарёларда музлик сувларининг ҳиссас» анча кам бўлиб, йиллик оқимнинг 15 фоизига тўғри келади. Энг кам суви ёзнинг охири ва қишга тўғри келади. Учинчи хил дарёларга 3400 м. дан, яъни доимий қор чизиғидан; пастдан бошланувчи дарёлар киради. Буларга Қашқадарё, Ғузордарё, Ғавасой, Сангардак, Сангзор каби дарёлар киради. Бундай: хил тўйинишларга эга бўлган дарёларнинг суви мавсумий қорлар кўплаб эрий бошлаган март—май ойларига тўғри келади. Бу даврда йиллик сув оқимининг 60 фоизи оқиб ўтади, знг кам суви август—сентябр ойига тўғри келади. Ниҳоят, тўртинчи хил дарёлар 2000 м. дан пастда жойлашган йерлардан бошланади. Улар асосан ёмғир сувларидар! тўйинади. Шу сабабли бундай дарёларнинг суви эрта баҳорда, март—апрел ойларида қорларнинг эриши ва ёмғирларнинг кўп тушиши сабабли кўпаяди, йиллик оқимининг 80% и шу ойларда ўтади. Ёзнинг иккинчи қисмида эса суви жуда озайиб, баъзи сойларшшг суви эса қуриб қолади. Бундай дарёларга Зоминсув, Шерободдарё, Тусундарё, Оҳангарон, Калас каби дарёлар ва жуда кўп сойлар киради. Бундай дарёларда оқим у йилдан бу йилга ва йил давомида энг кўп ўзгариб туради. Сувнинг ҳарорати ва музлаш ҳодисаси. Жумҳурият дарё сувларининг ҳарорати ва музлаш ҳодисаси унинг органик дунёси ҳаётида ҳамда халқ хўжаликда муҳим аҳамиятга эга. Дарёлар сувининг ҳарорати энг аввало сув массаси билан атмосфера ҳолатига, сўнгра дарёга келиб қуйилаётган йер ости сувининг миқдори ва ҳароратига, дарёларни қандай манбалардан тўйинишлигига ва бошқаларга боғлиқ. Ўзбекистон дарёлари турли баландликлардан ва ҳар-хил манбалардан сув олишлиги туфайли иссиклик алмашиниш шароити хам турличадир. Шу сабабли жумҳуриятимиз дарёларининг ҳарорати ҳар жойда ҳар хил, Текисликка чиқиш жойида дарёларнинг ўртача кўп йиллик ҳарорати 10—12°, текислик қисмида эса атмосфера ҳавоси хароратининг кжорилиги ва дарёларнинг секин оқиши туфайли ўртача кўп йиллик ҳарорати 14—15° кўтарилади. Ўзбекистон дарёларининг суви июл-август ойларида энг иссиқ, аксинча, январ-

феврал ойларида энг совуқ бўлади. Дарё сувлари тоғдан оқиш томонга қараб суви исиб боради: Чотқол дарёси сувининг ўртача кўп йиллик харорати Терс ирмоғи кўшилиши йерида 4,1°, Найза ирмоғи қуйилаган жойида 6,1° бўлса, Чорвоқ сув омбори яқинида 7,1° ни ташкил қилади. Жумҳурият дарё сувлари хароратининг йил давомида ўзгариши уларнинг тўйиниш манбаларига, ҳаво ҳароратининг ўзгаришига ва дарёдан оқаётган сув миқдорига ҳам борлиқ. Музликқор сувларидан тўйинадиган дарёнинг суви баҳорда ва ёзнинг бошланишида илиқ бўлади. Аксинча, июл—август ойларида музлик ва қорларнинг эриши тезлашиб, суви кескин кўпайган даврда кунлар исиб кетсада дарёларнинг суви исиб улгурмай ҳарорати нисбатаи паст бўлади. Фақат текисликка чиққач бироз исийди, холос. Жумҳуриятни мавсумий қор ва ёмғир сувларидан туйинадиган дарё сувлари эса ёзда иссиқ бўлади. Чунки бу даврда дарё сувлари камайиб, хаво ҳарорати кўтарилади, бинобарин сувнинг ҳарорати ҳам юқори бўлади, аксинча қишда совийди. Қишда жумҳуриятимиз кўпроқ шимоли-шарқий совуқ ҳаво массаси таъсирида бўлганлиги сабабли ҳаво ҳарорати 0° дан пастга тушади. Натижада дарё сувлари совуб, ҳарорати 0° дан пастга тушиши оқибатида музлаш ҳодисаси содир бўлади. Жумҳурият дарёларининг музлаш ходисасини ўрганиш халқ хўжалиги учун муҳимдир. Чунки дарёларнинг музлаши ГЭСларнинг ишлашига халақит беради; музлар дарёларнинг тор ва бурилиш йерларида ёки ҳали музи эримаган қисмида тиқилиб қолиб, дарё сув сатхини кўтариб юборади, оқибатда қирғоғини сув босади. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида дарёлар катта қияликда, шаршаралар ҳосил қилиб, тез, шиддат билан оқади. У сабабли дарёларнинг тоғли қисмида музлаш ҳодисалари кам учрайди. Фақат Товушшуға (дарё ёппасига музламай сув ичида ҳосил бўлгай муз парчалари сув бетига иқиб сузиб юради) кўп тарқалган бўлади. Бундай ходиса дарёларнинг юқори оқимида иккиуч ой (октябр«йидан бошланади) давом этади. Дарё сувларининг ёпиасига узлаши фақат водийси кенгайган, саёз ва ёйилиб, секин оқадиган қисмидагина учрайди. Жумҳурият тоғларидаги дарёларнинг саёз қисмида сувдан чиқиб тургантошлар орасига товушшуға тиқилибколади. Бу муз қалинлашиб, кенгайиб, бошқа тошлар атрофидаги музлар билан туташади, сўнгра аста-секин бир қирғоқдаги муз иккинчи ирроқдаги муз билан туташиб, муз кўприкларини ҳосил қилади. Муз кўприклари сўнгра кенгайиб бирбири билан туташиб муз тўсиқларини ҳосил қилади. Тоғлардаги кўпчилик дарёларда хосил бўлган муз тўсиқлари маҳаллий халқлар учун «кўприк» вазифасини ўтайди. Тоғ дарёлари бошланиш қисмида баъзи йиллари совуқ келишлиги, сувнииг озлиги ва саёзлиги, секин оқишлиги туфайли ёппасига музлаши мумкин. Ўзбекистоннинг текислик қисмида қиш унча совуқ бўлмаганлигидан дарёларнинг муз билан қопланиши узоққа

чўзилмайди. Лекин Амударё, Сирдарё ва Зарафшон дарёларининг қуйи оқими (Сирдарё икки-уч ой, Амударё бир-икки ой, Зарафшон бир-бир ярим ой) муз билан қопланади. Ўзбекистон текислик қисмидаги дарёлари, хусусан Амударё ва Сирдарёнинг қуйи қисми музлаганлиги сабабли юқори қисмидан оқиб келадиган шовуш ва муз парчалари муз остига сув билан бирга оқиб кириб, дарёнинг саёз ва бурилиш жойларида тақилиб колади. Натижада дарё сув сатҳи кескин кўтарилиб атрофни сув босади. Бу ходиса айниқса қишнинг иккинчи ярмида, музнинг эригаи бошлангая вақтда тез-тез содир бўлади. Ўзбекистон дарёларининг муз билан қопланиш ходисаси баъзи сабабларга кўра ўзгариши мумкин. Баъзи дарё ўзанларига илиқ йер ости сувларининг қўшилиши туфайли дарёлар музламайди. Бунга Қорадарё яққол мисол бўлади. У тоғдан Фарғона водийсига чиққач унга кўплаб йер ости сувлари қўшилади. Натижада дарёнинг қуйи оқимида сув илиқ бўлиб қишда ҳам унинг ҳарорати 1+7,1° га йетади, оқибатда Қорадарё музламайди. Лекин унинг тоғ ли қисмидан оқиб келаётган, эриб улгурмаган муз парчаларини учратиш мумкин Дарёларнинг лойқа оқизиқлари. Сув билан оқиб, маълум жойларда чўкиб, ўзан ва қайирларидаги ётқизиқларни ҳосил қиладиган майда ва қаттиқ жинсларга дарё оқизиқлари дейилади. Дарё сувида оқиб келаётган оқизиқлар асосан қиялиги тик бўлган тоғдан шиддат билан катта тезликда оқиб тушадиган сувнинг тупроқ ва тоғ жинсларининг ювилишидан ҳосил бўлади. В. Л. Шулцнинг маълумотига кўра, жумҳурият дарёларининг ҳар бир кубометр сувида 0,01 дан 2,1 кг. гача лойқа (Амударёда 3740 г/м 3 , Сирдарёда 2170 г/м 3 , Зарафшонда 1390 г/м 3 , Қашқадарёда 1970 г/м 3 , Шерободдарёда 3140 г/м3) учрайди. Дарё сувларининг эрозияси (жинсларни ювиб, нураб оқизиши) кучли бўлиши унинг ҳавзаси табиий шароитларига, яъни геологик тузилишига, серсувлигига, релефига, ёғинлар миқдорига, ўсимликлар билан қанчалик қопланганлигига ва бошқа боғлиқ. Шу сабабли сувда тез ювиладиган жинслар тарқалган, ёнбағри тик, ўсимлик сийрак қоплаган жойлардан бошланувчи жумхурият дарёлари лойқа бўлиб, ҳавзасини тез ювади, аксинча қаттиқ жинслар тарқалган, ўсимликлар қалин бўлган жойлардан бошланувчи дарёлар кам ювади. Жумҳуриятимиз тоғли қисми дарё сувлари таъсирида аста-секин ювилади (тоғ дарёларида одатда остки эрозияси, текислик дарёларининг ён эрозияси кучли бўлади), аксинча, текислик қисмига ўгаа жинслар олиб келиб ётқизилади. В. Л. Шулц ва Р. Машраповнинг (1969) маълумотига кўра ҳар квадрат километр майдондан Ғузордарё 180 т, Чирчиқ дарёси 170 т, Зарафшон дарёси 889 т, Қорадарё 516 т, Сурхондарё—350 т, Шерободдарё 240 т, Норин 309 т, Сўх — 664 т. ҳар хил жинсларни ювиб, сувда оқизиб кетади. Жумҳуриятимиз дарёлари лойқалигини ва ювиб, оқизиб келтираётган жинслари миқдорини билиш амалий ахамиятга эга. Дарё оқизиқлари ва унинг миқдориии билмасдан туриб ҳар хил сув иншоотларини (ГЭС, сув омбори, канал, тўғин) қуриш мақсадга

мувофиқ эмас. Дарё оқизиқлари, бир томондан, зарар бўлиб, сув омборлар, тўғонлар, каналариқлар тагига чўкиб, саёзлаштириб, уларни тозалаш учун кўплаб маблағ талаб қилса, иккинчи томондан, лойқалар сув билан экин далаларига келиб, чўкиб тупроқ хосилдорлигини ошириши мумкин. Ўзбекистонда бир неча дарё ва сойлар мавжуд бўлиб уларнинг энг муҳимлари Амударё, Сирдарё, Норин, Қорадарё, Зарафшон, Чирчиқ, Сурхондарё, Қашқадарё, Оҳангарон, Исфайрамсой, Сўх ва Исфарадир. Биз қуйида баъзи дарёлар ҳақида гидрологик маълумот берамиз. Қолганлари ҳақидаги маълумотлар табаий географик районлар тавсифида кўрсатилади. Амударё — Ўзбекистоннинг энг серсув ва сув йиғадиган майдони жиҳатидан энг катта дарёсидир. Дарёни қадимги юнон ва римликлар Оқсу, араблар Жайҳун, маҳаллий халқлар Омул деб атаганлар. Амударё Ҳиндиқуш тоғларининг шимолий ёнбағрида 4950 м баландликда жойлашган Вревский музлигидан Ваҳжир номи билан бошланади. Сўнгра Ваҳандарё деб юритилади. Ваҳандарё Зўркўлдан келаётган Помир дарёси билан қўшилиб Панж номини олади. Панж дарёсига ўнгдан Ғунт, Бартанг, Язғулом, Ванч, Қизилсув ирмоқлари келиб қўшилади. Ниҳоят Панж Вахш дарёси билан қўшилгач Амударё деб аталади. Унга ўнгдан Қофирниҳон Сурхондарё, чапдан эса Қундуз ирмоқлари келиб қўшилади. Шерободдарё эса Амударёга баъзи йиллари қуйилади. Кўҳитангдарё эса умуман йетиб келмайди. Амударё текисликка чиққач секин оқиб, Орол денгизигача унга бирор ҳам ирмоқ қўшилмайди. Амударёнинг узунлиги 2540 км. Шундан 1500 км. текисликдагй қисми Ўзбекистон ҳудудидан оқиб ўтади. Амударёнинг сув йиғадиган майдони 465 минг км 2 бўлиб, шундан 227,3 минг км 2 тоғли қисмига тўғри келади. Амударё тоғли қисмида тор ўзанда шиддат билан оқиб, ўзани ўртача ҳар бир км. га 4 м, айрим қисмида 10 м. пасайиб боради. Бундай жойларда дарё жуда тез оқиб, оқимшнг тезлиги секундига айрим кисмида 6 м. гача боради. Аксинча текислик қисмида у нишаб ўзанда секин оқиб, ҳар бир км. га 0,2— 0,3 м. пасаяди, оқимнинг ўртача тезлиги секундига 1—3 м. га тушиб қолади. Натижада дарё қирғоғини тез ювиб, ўзанини ўзгартиб туради. Бу ҳодисани маҳаллий халқ «дегиш» деб атайди: дарё қирғоғини суткасига бир неча метргача ювади. 1898 йили Амударё Қарки шаҳари ёнида 6 минут ичида 10 м қирғоғини ўпириб ювиб кетганлиги маълум. 1932 йили июл ойида Амударё Тўрткўл шаҳри четидаги эни 500 м. қирғоғини ювиб кетган. Натижада Қорақалпоғистон жумҳуриятининг пойтахти Нукусга кўчирилган. Амударёнинг қуйи қисмида қадимги ва ҳозирги делтаси мавжуд. Амударёнинг Питнакдан Нукусгача бўлган қуйи қисмини қадимги Қўҳнадарё (Дарёлиқ) делтаси эгаллаб, унда Ўзбекистоннинг Хоразм ва Туркманистоннинг Тошҳовуз вилоятлари

жойлашган. Нукус шаҳридан қуйида Амударёнинг ҳозирги делтаси жойлашиб, уни Қорақалпоғистон эгаллайди. Амударё 1961 йилгача Орол денгизига доимо қуйилиб турганда денгизга йетмасдан тармоқланиб, умумий майдони 1,1 минг км 2 бўлган делта ҳосил қилган эди. Лекин ҳозир Орол деигиз сув сатҳининг 15,5 м. пасайиб кетиши муносабати билан бу делта бутунлай қуриб қолди. Амударё фақат Ўзбекистоннинг эмас, балки бутун Туркистоннинг энг серств дарёси бўлиб, Қарши шаҳри ёнидаги сув сарфи секундига 2010 м 3 ни ташкил қилади. Бу Днепр сувидан 1,2 баробар кўп бўлиб, Нил дарёсининг сув миқдорига яқин. Амударёнинг Зарафшон тоғли қисмида тез оққанлиги туфайли музламайди. Бу қисмида асосан шовуш оқиши кузатилади. Текислик қисмида қиш совуқ келганда 76 кун, илиқ келганда эса 2 кун музлаши мумкин. Қашқадарё. Қашқадарё Ҳисор тизмасининг ғарбий қисмида жойлашган тортош довони яқинида 3000 м. баландликдан кичик сойча сифатида бошланади ва Муборакка 10 км. йетмасдан қуриб колади. Шу масофада дарёнинг узунлиги 332 км, сув йиғадиган авзасининг майдони 8750 км 2 . Қашқадарё бошланиш қисмидан Варганзи қшшлоригача «V» шаклидаги водий ҳосил қилиб, тор ўзанда тез оқади. Варганзи Қишлоғидан ўтгач Қашқадарё водийси кенгаяди, оқими секинлашади ва Қарши чўлига кириб боради. Лекин Варганзи қишлоғидан Оқсув ирмоғини қўшиб олгунга қадар Қашқадарё водийсининг кенглиги 150—300 м дан ошмайди. Оқсув ирмоғи қўшилгандан сўнг унинг водийси кенгайиб, 800—1500 м. га йетади. Сўнгра Қашкадарё водийси муттасил кенгайиб бораверади, оқими эса жуда секинлашиб, илон изи бўлиб оқади. Қарши шаҳридан ўткач Қашқадарё водийси жуда ҳам кенгайиб кетиб, унинг чегарасини аниқлаш анча қийин. Қашқадарё қайирлари Дуғоба қишлоғидан қуйида кенгайиб, 300 м. гача йетади. Қайирнинг баъзи йерлари ўтлоқлардан, баъзи жойлари эса шағаллардан иборат. Дарё серсув бўлган йиллари бу қайирларни сув босиб кетади. Қашқадарёга бир неча ирмоқлари келиб қўшилади. Уларнинг энг муҳимлари (чап томондан) Жиннидарё, Оқсув, Танхоз, Яккабоғ, Ғузор каби ирмоқларидир. Қашқадарёнинг ўнг ирмоқлари йўқ, лекин бир неча сой ва жилғалар келиб қўшилади. Қашқадарё асосан қор сувларидан тўйинади. Шу сабабли энг кўп сув сарфи май ойига, энг кам сув сарфи эса январ-декабр ойларига тўғри келади. Қашқадарёнинг ўртача кўп йиллик сув сарфи Варганзи қишлоғи ёнида секундига 5,46 м 3 ни ташнил этади. Энг кам сув сарфи секундига 0,60 м 3 , энг кўп сув сарфи эса секундига 98,0 м 3 ни ташкил қилади. Қашқадарё ҳавзасида (ҳамма ирмоқлари билан) йилига ўртача секундига 51,5 м 3

оқим вужудга келиб, унинг 58,3% и март-июн ойларига тўғри келади. Қашқадарё ҳавзасида вужудга келаётган сувни 100% десак, шуни 75% Оқсув, Танхоз ва Яккабоғ дарёлари зиммасига тўғри келса, 22% эса қолган ирмоқларига тўғри келади. Сурхондарё— Ҳисор тоғларининг ғарбий қисмининг жанубий ёнбағрида жойлашган доимий қор ва музликлардан бошланувчи Тўпалон ва Қоратоғ қўшилишидан вужудга келади. Сурхондарёнинг узунлиги 196 км. бўлиб, ўнг томонидан Сангардак, Хўжаипок каби йирик ирмоқларини қўшиб олиб, Амударёга келиб қуйилади. Сурхондарё Бойсун ва Боботоғ оралиғида оқиб, кенглиги 30—35 км. келадиган водий ҳосил қилади. Бу водийда дарёнинг 5 та қайири мавжуд бўлиб, шундан учтаси водийнинг ҳамма қисмида яхши сақланган. Сурхондарё нисбатан кенг водийда илонизи ўзан ҳосил қилиб оқади ва қирғоқлари юмшоқ жинслардан ташкил топганлиги туфайли тез ювилади. Сурхондарё асосан қор ва музликларнинг эришидан тўйинади.. Шу туфайли энг кўп сув оқими март-июн ойларига тўғри келади. Бу даврда йиллик оқимнинг 65,2% ни ўтказади. Сувнинг энг кам бўладиган даври сентябр-октябр ойлари зиммасига тушади. Сурхондарёнинг ўртача кўп йиллик сув сарфи Қоровултепа қишлоғи ёнида секундига 70,2 м 3 ни ташкил этади. Сурхондарё Ўзбекистоннинг лойқа дарёларидан бири бўлиб, Марғузор қишлоғи ёнида ҳар кубометр сувида 9,90 кг лойқа мавжуд. ёки бир йилда ўртача Маргузор ёнида 6050 минг тонна ҳар хил оқизиқ оқизади. Сирдарё. Сирдарё Туркистоннинг энг узун (2982 км) дарёси бўлиб, сувининг кўплиги жиҳатидан Амударёдан сўнг иккинчи ўринни эгаллайди. Сирдарё Марказий Тяншанда жойлашган Оқшироқтошдаги Петров музлигидан бошланувчи Қорасой ҳамда Тарағай дарёларнинг қўшилишидан вужудга келган Норин билан Фарғона тизмасидан сув йирувчи Қорадарёнинг Наманган шаҳри яқинидаги Балиқчи қишлоқида бирлашишидан вужудга келади. Сирдарёни қадим юнонлар Яхартес (Яксарт), араблар Сайҳун деб атаганлар. Беруний асарларида Сирдарё Хасат шаклида тилга олинади. Сирдарё сўзи дастлаб Рим тарихчиси Плиний асарида «Силис» тарзида учрайди. «Силис» ёки «Сир» сўзи бу дарё қирғоқларида яшаган қабила номидан олинган бўлса керак деган тахминлар бор. Сирдарё Фарғона водийсида секин оқсада, лекин нисбатан чуқур ўзан ҳосил қилиб, қирғоқларини ювиб, тикка жарлар ҳосил қилган. Фарғона водийсидан чиқиб Чирчиқ ирмоғини қўшиб олгандан сўнг унинг ўзани кенгайиб, илонизи бўлиб, секин оқади, қиргоқлари эса пасаяди. Сирдарёнинг Фарғона водийсида доимий ирмоғи йўқ. Лекин суғоришга сарфланиб,

Сирдарёга йетиб келмайдиган Чотқол ва Қурама тоғларидан бошланувчи Чортоқсой, Поччаота, Косонсой Ғовасой, Чатоқсой каби ўнг ирмоқлари; Олой ва Туркистон тоғларидан бошланувчи Оқбўра, Аравансой, Исфайрамсой, Шоҳимардонсой, Сўх, Исфара, Хўжабақирган, Оқсув каби чап ирмоқлари мавжуд. Бу ирмоқлар тоғлардан бошланганлиги туфайли тоғ ўзанда шиддат билан оқувчи, узунлиги 80—160 км. йетувчи дарёчалардир. Сирдарё Фарғона водийсидан оқиб чиққач, ўнг томондан унга Оҳангарон, Чирчиқ, Калас ва Арис каби ирмоқлари келиб қуйилади. Сирдарё Норин ва Қорадарёнинг қўшилишидан вужудга келганлиги сабабли оқимининг хусусиятлари ўша икки дарёга ўхшаш. Лекин Сирдарё сувининг 78% Норин, 22% Қорадарё зиммасига тўғри келганлиги туфайли у кўпроқ Норин дарёси оқими хусусиятларига ўхшашдир. Сирдарё қор ва музлик сувидан тўйинади. Лекин унинг суви апрел ойидан бошлаб тоғларнинг қуйи қисмидагн мавсумий қорларнинг эриш ва ёмғирларнинг кўп тушиши туфайли кўпая бошлайди ҳамда июн ойигача давом этади. Июн ойидан бошлаб тоғлардаги қор ва музликнинг тез эриши ҳисобига Сирдарёнинг тўлиқ даври бошланади ва шу ойда йиллик оқимининг 17,5% ни ўтказади. Июл ойидан бошлаб Сирдарё суви камая бошлайди ва энг кам суви январ-феврал ойларига тўғри келади. Сирдарёнинг ўртача кўп йиллик сув сарфи Бекобод яқинида секундига 568 м 3 , Чирчиқ дарёси қуйилгандан сўнг (Кўкбулоқда) 1 секундига 724 м 3 , максимал сув сарфи июн ойига тўғри келиб секундига 1262 м 3 , минимал сув сарфи эса 336 м 3 га тенг. Сирдарё суви экин далаларига кўплаб олиниши натижасида у Орол денгизига баъзи йиллари жуда кам (1977 йили 0,4 км 3 ;) сув келтирса, баъзи йиллари эса умуман йетиб бормаган. Сирдарё 1980 йилдан 1988 йилгача Орол денгизига йетиб бормай унинг суви бутунлай суғоришга сарфланган. 1988 йилдан бошлаб Сирдарё яна Оролга қуйила бошлади ва шу йили 7,0 км 3 сув қуйди. Сирдарё Амударёга нисбатан тиниқроқ бўлиб, ҳар м 3 сувида ўртача 2,17 кг лойқа мавжуд. Сирдарё оқизиқларининг кўп қисми—72,3% суви кўпайган март-июн ойларига тўғри келса, қолган 20,3% июл-сентябрга, 7,4% октябр-феврал ойларида оқади. Сирдарё текисликда секин оқиши туфайли қишда музлайди. Норин билан Қорадарё қўшилган йердан қуйида (Калқи-Шлоқда) 10 кун шовуш ҳодисаси содир бўлади. Аксинча, Сирдарёнинг қуйи қисмида (Ғазали ёнида) ўрта ҳисобда 110 кун музлайди. Баъзи йиллари совуқ келганда. эса бу қисмида Сирдарё 140 кунгача, баъзан илиқ келган йиллари 80 кун музлайди. Сирдарёда музлаш ҳодисасининг энг эрта бошланиши Фарғона водийсидан чиққан йерида ноябрнинг ўрталаридан бошланиб, энг кечи билан март ойининг ўрталарида тамом

бўлса, қуйи қисмида ноябрнинг бошларидан бошланиб, апрелнинг ўрталарида муздан холи бўлади. Сирдарё ирмоқлари ичида энг мухимлари Чирчиқ ва Оҳангарон дарёларидир. Чирчиқ дарёси Сирдарёнинг энг катта ва энг серсув ўнг ирмоғи ҳисобланиб, Ғарбий Тяншан тоғ тизимларидаги доимий қор ва музликлардан Чотқол, Кўксув, Пском номи билан бошланади. Чорбор ботиғида (Чорбор сув омбори ўрнида) Чотқол ва Пском қўшилиб, Чирчиқ номини олади. Чорбор ботиғидан чиққач Чирчиқ дарёсига ўнг томондан Угом, Қизилсув, Қорақия, Оқтош, чап томондан эса Оқсоқота, Паркентсой, Бошқизилсой ирмоқлари келиб кўшилади. Сўнгра Сирдарёга бориб қўшилганча биронта ҳам ирмоқ келиб қўшилмайди. Аксинча, суғориш шохобчалари (Захариқ, Шимолий Тошкент, Бўзсув, Тошканал ва бошқалар) орқали унинг суви суғоришга сарфланиб Сирдарёга жуда оз сув қуяди. Чирчиқ дарёсининг узунлиги 174 км, сув йиғадиган ҳавзасининг майдони 13240 км 2 ни ташкил этади. Чирчиқ дарёси Чиммойлиқ қишлоғигача тор ўзанда тез оқади, сўнгра то Сирдарёгача кенг ўзанда илон изи бўлиб оқади. Лекин ҳозир Хўжакент ва Ғазалкент сув омборлари қурилиши туфайли ўша чуқур ўзани сув билан тўлган. Чирчиқ дарёси қор ва музларнинг эришидан тўйинади. Шу сабабли унинг суви март- июн ойларида кўпаяди ва йиллик оқимнинг 53% ини ўтказади. Энг кам сув сарфи қишга — декабр-феврал ойларига тўғри келади. Чирчиқ дарёсининг ўртача кўп йиллик сув, сарфи Чиммойлиқ қишлоқи ёнида секундига 220 кубометр, энг кўп. сув сарфи секундига 2160 кубометр (1959 йил 8 апрелда) ни ташкил этади. Энг кам сув сарфи эса секундига 22 м 3 (1956 йид. 23 февралда). Чирчиқ дарёсининг ўртача лойқалиги торли қисмида ҳар бир кубометр сувида 260 г бўлса, қуйи қисмида 520 г йетади. Чирчиқ дарёси (қуйи қисмидан ташқари) ёппасига музламайди, лекин товуш ҳодисаси содир бўлиб, 8 кундан 56 кунгача давом этиши мумкин. Оҳангарон — Сирдарёнинг Чирчиқ дарёсидан сўнг иккинчи йирик ўнг ирмоғи бўлиб, унинг узунлиги Оқтошсойнинг бошланиш жойидан. Сирдарёгача 236 км, сув йирадиган хавзасининг катталиги 7710 кв. км. Оҳангарон дарёси юқори қисмида Қурама тизмасининг ёнбағридан оқиб тушувчи булоқ ва жилгаларнинг қўшилишидан вужудга келган Оқтошсой номи билан бошланади. Сўнгра Човлисой, Яккаарчасой, Эртошсой, Лукентсой, Қорабовсой, Нишобсой каби ирмоқларини қўшиб олади. Оҳангарон дарёси Ангрен шаҳригача тор ўзанда тез оқади, сўнгра унинг ўзани кенгайиб, илон изи ўзан ҳосил қилиб оқади.

Оҳангарон дарёси қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Шу сабабли унинг суви баҳорда, апрел-май ойида жуда кўпайиб, июл-октябр ойларида озайиб қолади. Дарёнинг ўртача кўп йиллик сув сарфи Турк қишлоғи ёнида секундига 22,8 кубометр, энг кўп сув сарфи секундига 460 кубометр. Дарё тўлин сув даврида (апрел-майда) йиллик оқимнинг 51% ини оқизади. Оҳангарон дарёсининг суви кўплаб суғоришга сарфланиши туфайли ёзда Сирдарёга йетмасдан қуриб қолади. Оҳангарон дарёси унча лойқа эмас. Турк қишлоғи ёнида дарё сувининг ўртача лойқалиги хар кубометрида 0,170 кг. га тенг. Ўзбекистон ҳудудида юқорида қайд қилинган дарёлардан ташқари яна жуда кўп доимий ва вақтинча суви оқиб турувчи сойлар мавжуд. Сойлар тоғ ва тоғолди минтақасида жойлашиб, улар умумий ҳавзасининг майдони жумҳурият ҳудудининг 21,3% ини ишғол қилади. Сойлар айниқса Фарғона водийсида (6500 га яқин), Зарафшон водийсининг ўрта қисмида (120 та) кўп. Шунингдек, сойлар Қашқадарё, Сурхондарё ҳавзасида ҳам мавжуд. Сойлар ёмғирлардан ва баҳорги эриган қор сувларидан тўйиниб, сувлари апрел (йиллик оқимининг 25,7% оқизади) ва май (32,4%) ойларида кўпайиб, ёзда суви жуда озайиб ёки қуриб қолади. Сойларда сел ҳодисаси тез-тез содир бўлиб туради. Баҳорда жала ёққанда қорлар тез эриб, сой сувлари ҳаддан ташқари кўпайиб кетиб, сел вужудга келади ва жуда катта зарар келтиради. Бундай хавфли селлар айниқса Фарғона водийсида (2367 марта сел бўлганлиги қайд қилинган), Самарқанд вилоятида (1278), Тошкент вилоятида (240 марта) тез-тез бўлиб туради. Сел кўпроқ ёғин жала тариқасида ёғадиган, ўсимлик қоплами кам, сувда тез ювиладиган жинслар мавжуд бўлган жойларда вужудга келиб, йўлида учраган ҳамма нарсаларни бузиб, ювиб, оқизиб кетиб, маълум жойга олиб бориб ётқизади. 1931 йшга Фарғона водийсининг Катрон торидзн бошланувчи Миндонсойда сел бўлиб, Холмкон, Араб, Миндон, Чимион, Хонгиз, Олтиариқ каби қишлоқларни бузиб, оқизиб кетган. 1969 йил март ойида Оқтоғ (Самарқанд вилояти) дан бошланувчи сойнинг тошиши туфайли сел вужудга келиб, хўжалик йерларига қалинлиги 1,5 м. келадиган лойқа олиб келиб ётқизган. Селни олдини олиш учун сойлар ҳавзасига зинапоясимон қилиб дарахт экиш, водийсида ҳовузлар, кичик сув омборлари барпо этиш керак. ДАРЁЛАРНИНГ ХЎЖАЛИК АҲАМИЯТИНИ ВА СУВИНИ ТОЗА САҚЛАШ. Ўзбекистон дарёлари муҳим табиий бойлик сифатида унинг халқ хўжалик

тараққиётида жуда муҳим аҳамият касб этади. Айниқса иқлими қуруқ, суғориб деҳқончиликка асосланган жумҳуриятимиз учун дарёларнинг суғоришдаги аҳамияти каттадир. Ҳозир Ўзбекистонда 4,2 млн. гектар йерни суғориш ва шўрини ювиш учун дарёлардан йилига 53—55 км 3 сув олинмоқда. Қишлоқ хўжалик учун олинаётган 53—55 км 3 сувнинг 80% йерларни суғоришга сарфласа, қолган 20% тупроқ шўрини ювишга сарфланмоқда. Жумҳуриятимизда суғоришга олинган сувнинг 25—30% зовур дренаж орқали, баъзи жойларда (Фарғона, Сурхондарё водий адрида, Самарқанд ботиғида ва бошқалар) табиий ҳолда сизиб қайтарма сувлар сифатида заҳарли кимёвий моддалар ва минерал ўғитлар билан ифлосланиб табиий ҳавзаларга қўшилади ёки суғориладиган минтақадан ташқарига чиқариб ташланади. Жумҳурият дарё сувларидан оқилона фойдаланиш мақсадида 156 минг км узунликда канал қурилган бўлиб, унинг 22 минг км, узунликдаги қисми хўжаликлараро, қолган 134 минг км узунликдаги қисми хўжаликлар ичидаги каналларга тўғри келади. Ўзбекистондаги энг муҳим каналлар ҳақидаги маълумотлар иловадаги 5 жадвалда берилган. Ўзбекистон дарёларининг яна саноат тармоқларини, маиший-коммунал хўжаликни сув билан таъминлашдаги аҳамияти катта. Ҳозир жумҳурият саноат тармоқлари, маиший- коммунал хўжалиги ва бошқа соҳаларни сувга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун дарёлардан йилига 7,5—8,0 км 3 сув олмоқдалар. Ўша сувнинг 15% сарфланса, колган 85% ифлосланган ёки қисман тозаланган ҳолда табиий ҳавзаларга қайтиб қўшилмоқда. Ўзбекистон дарёларининг энергетик аҳамияти ҳам катта бўлиб, умумий потенўиал гидроэнергоресурси 8,76 млн. кВт га тенг. Шунинг 0,6 млн. кВт қисми Сурхондарё, 1,8 млн. кВт қисми Чирчиқ (Чирчиқ дарёсининг умумий потенўиал гидроэнергоресурси 2,30 млн. кВт бўлиб, қолган 0,50 млн. кВт Қирғизистон ҳудудидадир), 0,7 млн. кВт қисми Зарафшон (Зарафшоннинг қолган 2,0 млн. кВт Тожикистон ҳудудида) 0,4 млн. кВт қисми Сирдарё (қолган 4,5 млн кВт бошқа жумҳуриятлар ҳудудида), қолгани жумҳуриятимиз бошқа дарёлари зиммасига тўғри келади. Ўзбекистон гидроэнергоресурсларидан бир қанча ГЭСлар қуриб фойдаланилмоқда. Буларнинг энг муҳимлари Чирчиқ дарёсида курилган 19 ГЭС (энг каттаси Чорбор ГЭС), Сирдарёда Фарҳод ГЭС ва бошқалар. Ҳозирча Ўзбекистон дарёларида қурилган ГЭСлар ишлаб чиқараётган энергия жумҳурият дарёларининг умумий гидроэнергоресурсларининг фақат 3,2% ташкил этади холос. Ўзбекистон дарёларининг яна балиқ овлашда, рекраўион мақсадда, қисман бўлсада кема қатновида ҳам аҳамияти бор.

Сўнгги вақтларда жумҳуриятимиздаги суғориладиган йерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш туфайли зовур-дренаж сувлари миқдорини кўпайиши, завод- фабрикалардан, коммунал хўжаликдан, транспорт ва соғломлаштириш ташкилотларидан ва бошқа корхоналардан чиқаётган ифлос-оқова сув миқдорини ортиши, уларнинг дарёларга оқизилиши туфайли дарё сувининг табиий ҳолати бузилиб, ифлосланиб бормоқда. Дарё сувларининг ҳар хил химикатлар ва тузлар билан ифлосланишида зовур- дренаж сувларининг салмори катта. Ҳозир Ўзбекистонда зовур-дренажларнинг умумий узунлиги 60 минг км. бўлиб, улардан йилига 13—14 км 3 ифлосланган қайтарма сув вужудга келмоқда. Уларнинг бир қисми суғориладиган йерлардан ташқаридаги табиий чуқурликларга чиқариб ташланса, қолган қисми сув ҳавзаларига қўшилиб уни ифлосламоқда. Ўзбекистон дарё сувларининг ифлосланишида завод-фабрика, коммунал хўжалик, транспорт ва соғломлаштириш ташкилотларидан чиқаётган 300—350 млн. куб. метр ифлос оқовалар ҳам сабабчидир. Ҳозирча жумҳурият ва вилоят ихтиёридаги 42 шаҳарнинг 29 тасидагина канализаўия ва тозалаш иншоотлари мавжуд. Қолган 13 шаҳардаги ишлатилган ифлос оқовалар тўғридан-тўғри сув хавзаларига ташланмоқда, Бунинг устига жумҳуриятимизнинг гўзал манзарали жойларида қурилган дам олиш уйлари, лагерлар ва бошқа корхоналардан чикаётган ифлос сувлар марказлашган канализаўияга уланмаганлиги, тозаловчи иншоотларнинг йўклиги туфайли табиий ҳавзаларга қўшилиб кетмоқда. Ўзбекистон дарё сувларининг ифлосланиши оқибатида, сувнинг табиий ҳолати бузилиб, яшил сув ўтларининг, балиқларнинг камайиб кетишига, суғориладиган йерлардаги экинларнинг ўсишига ва натижа оқибатда кишилар саломатлигига салбий таъсир этмоқда. Ҳатто саноатлашган жойлардан оқиб ўтадиган Чирчиқ, Зарафшон каби дарё сувлари табиий ҳолда ичишга яроқсиз бўлиб қолди. Ўзбекистон дарё сув бойликларини бундан буён тоза саклаш учун экин далаларидан чиқаётган зовур-дренаж сувларини иложи борича табиий ҳавзаларга ташлашни ман этиш; зовур-дренаж сувларини йиғиб, Амударё ва Сирдарёга параллел магистрал зовур қазиб Оролга оқизишга эришиш; қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши биологик услубда курашишни жорий этиш; завод-фабрика, маиший-коммунал ва бошқа корхоналардан чиқаётган ифлос-оқова сувларни тозалаб, сўнгра сув ҳавзаларига ташлашга эришиш зарур.

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Евросиё ички сувлари

Евросиё ички сувлари

Европанинг иқлими ва ички сувлари

Осиёнинг иклими ва ички сувлари

Африка материгининг иқлими ва ички сувлари