Осиёнинг иклими ва ички сувлари - География - Рефераты

Осиёнинг иклими ва ички сувлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

www.arxiv.uz О сиёнинг иқлими ва ички сувлари Р е ж а: 1. Осиё иқлимининг ҳосил бўлиши. 2. Иқлим минтақалари. 3. Ички сувлари.

www.arxiv.uz Осиёнинг шимолий ярим шардаги барча географик кенгликларда жойлашганлиги унинг ер юзасига қуёшдан келадиган иссиқликнинг турли миқдорда тушишига сабаб бўлади. Чунончи, қуёш радиациясининг умумий миқдори экваторда йилига хар бир см 2 майдонда 140--160 к кал ни ташкил этади. Осиё устидаги ҳаво массаларининг циркуляцияси юқори ҳамда паст босим марказларининг мавсумий жойлашишига боғлиқдир. Қиш вақтида материк устидаги атмосфера босимининг энг муҳим маркази Ер шарида қишки иқлимий марказларнинг энг қудратли маркази хисобланган Осиё антициклонидир. Бу антициклондан ҳамма томонга совуқ ва қуруқ континентал мўтадил ҳаво тарқалиб, бир неча тармоқ ҳосил қилади. Осиёнинг жануби-шарқида қишда совуқ қуруқлик билан илиқ океан ўртасида ҳаво босимининг жуда катта грдаиенти ву-жудга келадики, у қуруқликдан денгизга эсувчи, кучи ва йуналиши барқарор бўлган ҳаво оқимларининг, яъни қишки континентал муссоннинг вужудга келишига сабаб бўлади. Тинч океанининг шимолий қисми устида қишда Алеут минимуми вужудга келади. У асосан Камчатканинг шарқий соҳили ва Курил оролларига таъсир кўрсатади. Субтропик минтақадаги Тибер ва Арманистон тоғликларига даландлик антициклонлари таъсир кўрсатади ва у ерда ҳаво йил бўйи кучли даражада совиб туради. Осиёнинг Ўрта денгиз бўйларида, Арабистоннинг шимолида, Эрон тоғлигининг жануби ва Панжобда кўпинча босим юқори, лекин баландлик антициклонларидагига қараганда пастроқ бўлади. Мўътадил ва тропик ҳаволар фронтида циклонлар кучайиб, улар то Ҳимолайгаа етиб бориши мумкин ва йўлда ёғинларга сабаб бўлади. Жанубий Осиё устида пассат циркуляцияси, яъни қишки муссон шаклланади.

www.arxiv.uz Ёзда атмосфера босими минтақаси ўзгариши билан бирга ҳаво оқимлари ҳам ўзгаради. Панжоб, Эрон тоғлигининг жанубий ярми, Рабистон ярим оролининг жанубий ва марказий қисмлари устида паст босим вужудга келиб бу босимни Олд Осиё депрессияси деб аталади. Бу босим маркази томонга Ҳинд океанидан нам ҳаво эсиб Ҳинд муссонини ҳосил қилади.Ҳинд океани устидаги жанубий тропик антициклони бу муссонни кучайишига сабаб бўлади. Бу муссон шамоллари Жанубий ва жануби-шарқий Осиё устида ҳукмронлик қилади, Ғарбий Покистон ва Ражасханда Арабистон ва Эрондан континентал ҳавонинг депрессияга тортилишидан қурғоқчил иқлим шаклланади. Марказий Осиё устида паст босим вужудга келади, лекин қатор тоғ тизмалари бу ерга Ҳинд ва Тинч океанларидан ҳаво массаларини кириб келишига йўл қўймайди. Шарқий Осиёга Гавайи антициклонининг ғарбий чеккасидан денгиз тропик ҳавоси кириб келади. Кичик Осий ва Левант (Сурия, Исроил, Ливан) соҳиллари Азор максимуми таъсирида қолади ва иқлимнинг қуруқ ва иссиқ бўлишига сабаб бўлади. Осиё иқлимининг қарор топишида, унинг чўллари иқлимининг, хусусан баланд тоғ тизмалари ва берк тоғлар иқлимининг, шакилланишида рельеф жуда катта роль ўйнайди. Юқорида қайд қилиб ўтилганидек, Марказий Осиё иқлимининг арид иқлим эканлигига кўп жиҳатдан унинг океанлардан узоқлиги ва орографик жиҳатдан берк хавза эканлиги сабаб бўлган. Океан оқимларидан материкнинг шарқий қирғоқлари бўйлаб оқувчи Куро-Сиво илиқ оқими айниқса катта аҳамиятга эга. Бу оқим таъсирида материкнинг шарқида иқлим минтақалари бир оз шимолда жойлашган. Шимолий Америка қирғоқлари яқинидаги Гольфстрим оқими каби Куро- Сиво оқими ҳам 35-36 шимолий кенгликка етгандан кейин шимоли-шарқка қараб бурилади. Шунингдек Осиёнинг шимоли-шарқий соҳилларига Совуқ Курил оқими ката таъсир кўрсатади. Бу оқим Курил оролларининг жанубидан ўтган Оя-сиво номини олади.

www.arxiv.uz Қитъада энг паст ҳарорат 60 0 -70 0 ш.к.оралиғида кузатилади. Верхоянск ва Оймяконда -70 0 С ҳарорат кузатилган. Бу ерларда январнинг ўртача ҳарорати -55 0 С. Бироқ юқори босим минтақаси Монголиянинг шимолий районларида кузатилади ва у Марказий Осиё ёки Сибирь максимуми деб аталади. Осиё худудига юқорида қайд қилиб ўтилган иқлимий омиллар ва метеорологик элементларни хисобга олиб, бу бепоён континентда қуйидаги иқлим типларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Экваториал минтақа. Бу минтақада йил бўйи экватор ҳавоси ҳукмрон, ёғин йил бўйи бир текисда ёғади, конвектив ёғинлар ёғиб туради, ҳарорат йил бўйи бир ҳилда, илиқ фаслда t 0 27-28 0 C , салқин фаслда 25-26 0 С, намлик кўп. Субэкваториал минтақа (экваториал муссонлар иқлими). Бу минтақада экватор ва тропик ҳавоси мавсумлар бўйича алмашиб туради. Ёғин мавсумий, асосан ёз ва кузда ёғади, қуруқ мавсум қиш ва бахор (май- июнгача), энг иссиқ фасл баҳор t 0 +40 0 С ва ундан баланд (Жакобободда +52,8 0 С), ёғин рельефга боғлиқ ҳолда тушади (Черрапунжида 12666 мм, Ҳинд дарёсининг юқори оқимида 81 мм). Тропик (пассат иқлими) минтақа. Йил давомида континентал тропик ҳавоси ҳукмрон, ҳаво доимо қуруқ, илиқ, ёзда иссиқ. Суткалик амплитуда ката, ёғин кўп жойларда 100 мм дан кам, тоғларда бир оз кўпроқ (400-1000 мм). Субтропик минтақа. Бу минтақада бир нечта иқлим типлари мавжуд. Ғарбда Ўрта денгиз бўйи субтропик иқлим типии ҳукмрон. Бу иқлим типида ёғин кам, ёзда об-ҳаво барқарор антициклон ҳолатида бўлади, ҳарорат юқори. Қишда ҳарорат шимол ва жанубда турлича, йиллик ёғин текисликда 500-600 мм, тоғларда 3000 мм гача, намлик жуда кам. Шарқда субтропик муссон иқлим типии ҳукмрон. Бу иқлим типида ёғин анча бир текисда ёғади, йилнинг илиқ даврида ёғин кўпроқ тушади

www.arxiv.uz (тоғларда 2000 мм, текисликларда 700-900 мм), ёз иссиқ, шимолда салқин, қиш совуқ. Намлик етарли. Субтропик континентал иқлим типи асосан тоғли ҳудудларни ўз ичига олади. Олд Осиё тоғликларида қиш совуқ, ёз иссиқ, йиллик ҳарорат амплитудаси ката - 90 0 С гача. Йиллик ёғин кам, намлик етишмайди. Мўътадил минтақа. Бу минтақада иккита иқлим типи ажратилади. Мўътадил муссон иқлим типида қишда Осиё антициклонидан келадиган совуқ ва қуруқ континентал ҳаво, ёзда Тинч океанидан келувчи илиқ ва нам денгиз ҳавоси ҳукмронлик қилади. Асосий ёғин ёзда (60-70 %) ёғади. Намлик етарли. Континентал мўътадил иқлим типида қишда Осиё антициклони, ёзда қутб фронтида циклон ҳаракатлари ҳукмронлик қилади. Қиш совуқ, қуруқ, ёз илиқ, озроқ ёмғирли бўлади. Намлик етишмайди. Ички сувлари. Осиё учун дарёларнинг мавжудлиги қуруқлик майдонининг ғоят катталиги билан боғлиқдир. Айни вақтда материкнинг иқлими турли жойларда турлича бўлганлигидан дарёлар режими ва уларнинг тўйиниш типлари хилма-хилдир. Осиё йиллик оқим ўртача хажмининг катталиги жиҳатидан бошқа материклар орасида биринчи ўринни эгаллайди. Бу материкнинг ер юзасидан океанларга хар йили 12850 км.куб. сув оқиб тушади, бу микдор дунё ўртача йиллик оқимининг 1/3 қисмига яқинини ташкил этади. Осиё майдонининг ғоят катта эканлиги, алоҳида районларнинг географик ўрни сабаблигина эмас, тоғ-котловина Рельефи туфайли ҳам вужудга келувчи кескин иқлимий фарқлар сабабли оқим материк ҳароратда ниҳоятда нотекис тақсимлангандир. Асосий сувайригичларнинг катта қисми тоғ тизмаларига тўғри келади, лекин уларнинг айрим қисмлари Монголия, Жунғориянинг баланд текисликлари ва Марказий Тибетнинг тоғликлари орқали ўтади. Дарёнинг номи Узунлиги, км Ҳавзаси минг км.кв

www.arxiv.uz Янцзи Меконг Ҳинд Брахмапутра Ганг Фрот Хуанхэ Енисей Обь Лена Амур Сирдарё 5800 4500 3180 2900 2700 2700 4670 4092 3680 4400 2846 2206 1808 810 960 935 1125 673 531 2580 2975 2490 1855 219 Хозирги кўпгина дарёлар жуда кичрайиб ва саёзлашиб қолган реликт кўлларга етиб боролмайдиган бўлиб қолган. Такламакон чўлидаги Тарим , Афғонистондаги Хилманд , Ўрта Осиёда тугайдиган Тажан, Мурғоб каби катта дарёлар қумлар орасида тугайди ва баъзи бир йиллардагина ўз сувларини кўлларга олиб бориб қуяди. Осиёнинг ташқи оқим тўртта океан ва уларнинг денгизлари ўртасида таксимланган, шу билан бирга Хинд океани Тинч океан ва Шимолий Муз океани хавзаларининг майдони бир- бирларига тахминан тенг. Атлантика океанига унчалик катта бўлмаган майдондаги дарёлар қуйилади. Атлантика океани хавзасига Ўрта денгиз билан Қора денгизга қуйиладиган дарёлар киради. Бу дарёлар режими асосан Ўрта денгиз бўйи режими бўлиб, у айниқса бевосита Ўрта денгизга қуйиладиган дарёлар учун хосдир. Хиндистон ва Бирманинг калта дарёлари мавсумий ёмғир сувларидан тўйинади, лекин ёғин сувларидан тўйинади, лекин ёғин тушиши режимига қараб, уларнинг максимал сув сарфи даври баъзи районларда ёз ойларида, бошқа районларда эса куз ойларида бошланади.

www.arxiv.uz Ганг дарёси Бош Хималай тизмасидаги музликлардан бошланади. Гангнинг кўпдан-кўп ирмоқлари унга кўп сув келтириб қуяди. Ганг дарёси тоғдан чиққан жойда ёзги муссон даврида ҳамда Хималай тоғларидаги муз ва қор эрийдиган вақтда кенг тошади. Бу дарё қуйилиш жойида Брахмапутра билан бирга кенг дельта ҳосил қилади. Режими хусусиятларига қараб Шарқий Осиёдаги дарёлар икки типга: Амур ва Хитой типларига бўлинади. Амур типидаги дарёларга Россиянинг Узоқ шарқининг жанубий қисмидаги ҳамма Шимоли-Шарқий Хитойдаги ёзги оқимга эга бўлган, ёмғирдан ва қисман қор сувидан тўйинадиган дарёлар киради. Хитой типига кирувчи дарёлар учун ҳам ёзги оқим катта аҳамиятга эга. Шу билан бирга Шарқий Хитойда ва Япониянинг субтропик районларида қиш Амур хавзасидагига қараганда анча Илиқ келади. Шу сабабли дарёлар музламайди, лекин буғланиш миқдори ёздаги каби кўп бўлади: бу хол қишда ёғинларнинг кам тушишига ва у билан боғлиқ бўлган дарёларнинг саёзланиб қолишига олиб келади. Осиёнинг кўллари, дарёлар каби, материк худудида жуда нотекис жойлашган, лекин катта кўлларнинг кўпи намгарчил ўлкаларда эмас, балки қурғоқчил ерларда - Олд Осиё тоғликларида ҳамда Марказий Осиёда тўпланган. Осиёнинг бир қанча кўллари тектоник чўкмаларда жойлашган. Бундай кўллар орасида Ўрта денгиз яқинидаги Ўлик денгиз, Монголиянинг шимолидаги Хубсугул, Наншан тоғлик мамлакатидаги Кукунор, Хонсю оралиғидаги Бива энг катта кўллардир. Тектоник кўллар одатда чуқур (356 м) кўл. Бу кўл котловинасининг таги- криптодепресия 748 м чуқурликда ётади, сув сатхи эса океан сатхидан 392 м паст туради. Осиёда катта музлик кўллари унчалик кўп эмас. Қадимий музлик кўллари котловиналаринингш излари Хималай ва Қорақум тоғларида сақланиб қолган. Бу кўлларнинг сувлари мазкур тоғ системалари тез

www.arxiv.uz кўтарилиб, дарёар тоғларни шиддат билан ўйиб тушиш туфайли оқиб кетганлиги аниқланган. Осиёда кичик кўллар серсув ҳамда кенг тошадиган дарё водийларида кўп.

www.arxiv.uz Ф ойдаланишга тавсия этиладиган адабиётлар 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издательство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қитъалари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонтьев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. 8. Энциклопедицеский словарь географических терминов. М: 1968. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Австралия материгининг иклими ва ички сувлари

Шимолий америка материгининг иклими ва ички сувлари

Узбекистон ички сувлари

Евросиё ички сувлари

Евросиё ички сувлари