Африка материгининг иқлими ва ички сувлари - География - Рефераты

Африка материгининг иқлими ва ички сувлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

www.arxiv.uz А фрика материгининг иқлими ва ички сувлари Режа: 1. Иқлими ва унинг ҳосил бўлиши 2. Иқлим минтақалари 3. Ички сувлари

www.arxiv.uz Чўллар умумий материк майдонининг деярли яримини эгалайди, шунга асосланиб, Африкани чўллар ўлкаси деб тўғри айтишади. Континентал тропик ҳавонинг доимо мавжудлиги, ҳавонинг ҳам қуруқлиги ва айниқса ёз ойларида хароратнинг юқори эканлиги Африка учун характерлидир. Нил асосан учта дарё - Кўк Нил билан Атбара (84%) ва қисман Оқ Нил(16%) дарёлардан сув олади. Африка иқлими унинг аввало тропик кенгликларда жойлашганлигига. Асосан, ялпи куёш радиациясининг кўплигига (йилига 180-200 ккал/см) боғлиқ. Шунга кура, Африканинг кўпчилик қисмида харорат юқори бўлади ва Африка энг иссиқ материк хисобланади. Африка кенгликларда океан устида пассат шамоллар кўпроқ эсади, лекин пассат шамоллари материк устига келганда мавсумий харорат ўзгришига учрайди ва экваториал муссон шамоллари билан алмашинади. Иккала ярим шардаги қишки муссон пассатга мос келади ва континентал ҳавони экваторга элтади. Ёзда иккала ярим шарга экватордан нам муссон қайтиб келади. Гвинея кўлтиғининг сохилида, экватолардан бирмунча шимол томондагина йил бўйи океандан жануби - ғарбий шамоллар эсади, жанубий ярим шар пассатлари сифатида келиб чиқадиган бу шамоллар қуруқлик устидаги паст босимли областга киради. Экватордан келган кучли ҳаво оқими қизиган қуруқлик устига келиб, пастки қатламларда тропик континентал ҳаводан салқинроқ бўлади ва унинг остидан эсиб тропик контнентал ҳавони юқорига кўтариб чиқади ва шу тарика кучли конвектив жалаларни қуйишига сабаб бўлади. Экваториал ҳаво июн ва июлда шимолга сурилади, август ва сентябрда эса континентал тропик ҳавонинг тазйиқи остида жанубга чекинади. Текисликларда экваториал ҳавонинг қалинлиги 1000 — 1600 м бўлган қисмида ёғин сочин тушади. Тропик иқлим минтақасига яқинлашган сари сернам мавсум камроқ давом этади ва йиллик ёғин- сочин тушади. Тоғларнинг шамолга ўнг ён бағирларида ёғин- сочин кўп бўлади, шунинг учун Гвинея сохилида йилига 3000 мм дан ошиқроқ ёғин ёғади. Африка шарқий сохилининг иқлимига Осиё билан Ҳинд океани жуда катта таoсир кўрсатади. Шимолий ярим шар қишида материкнинг шимолий қисми жанубий қисмига нисбатан бир мунча совийди. Африканинг шимолий сохили бўйлаб 12 0 С изотерма ўтади. Берк Калахари ботиғида харорат 25 0 С гача кўтарилади ва ундан ҳам ошади. Конго ботиғида ва Гвинея кўлтиги сохилида термик экватор минтақасида харорат йил бўйи 25 - 26 0 С атрофида туради. Океанлар устидаги доимий баланд атмосфера босими марказлари Азон, Жанубий Атлантика ва Жанубий Хиндистон марказлари жанубга сурилади. Азон максимумининг бир тармоғи совиган Сахрои Кабир устига кириб боради, шаркда Арабистон босим максимумига қўшилиб кетади. Жанубий Африкада, Калахарида эса, аксинча, махалий (кичик) босим минимум таркиб топади. Шунга кўра бутун Африка учун шимолий ярим шар қишида ҳаво

www.arxiv.uz массаларининг материк шимолидан жанубий қисмига ўтиши асосий циркуляцион жараён бўлиб қолади. Тропик кенгликларда Африка шарқий сохилига илиқ ва нам жануби- шарқий ва шарқий шамоллар таoсир этиб туради. Жанубий Хиндистон максимумининг ғарбий чеккасидан бошланиб Мозамбик оқими устида исиб ўтадиган бу шамоллар материк ичкарисига киради, аммо намликнинг кўпчилигини Дракон тоғларининг шарқий ён бағирларида қолдириб кетади. Африканинг жанубий чеккасида океаник динамик антициклонлар қўшилиб кетади. Материкнинг жануби- шарқига, айниқса, жанубий Ҳиндистон максимуми жануби- ғарбий чеккасини нам билан тўйинган шамоллар етиб келади. Бу шамоллар океандан нам ҳаво келтиради, натижада тоғларнинг шамолга ўнг ён бағирларида ёмғир ёғади. Шимолий ярим шар ёзида материкнинг жанубий қисми совийди, шимолий қисми эса қаттиқ иссиб кетади. Африканинг шимолий сохили бўйлаб 20 0 С изотерма, жунубий сохили буйлаб 12 0 С изотерма ичидаги Сахрои Кабир айниқса қаттиқ исийди. Шунга кўра, Сахрои Кабир ва Судан устида атмосфера босими паст бўлади. Жанубий Африка устида, аксинча махалий максимум шаклланади. Бу максимумга ғарбда ва шаркда динамик океаник максимумлар (Азон максимуми сингари ўрта ўриндан шимол томонга сурилган максимумлар) қўшилади. Босим термик марказларнинг қайта тақсимланиши сабабли ҳаво массаларининг материкнинг совиган жанубий қисмидан иссиқ шимолий қисмига кўчиши шимолий ярим шар ёзида Африка устидаги янги циркуляцион жараён бўлиб қолади. Экваториал иқлим минтақаси Гвинея қўлтиғининг сохили бўйлаб камбар бир полоса шаклида боради, сўнгра материк ичкарисига ўтиб, Виктория кўлининг шарқий сохилига етади, асосан шимолий ярим шарда термик экватор амплитудаси минтақасида жойлашади. Экваториал иқлим минтақасининг чегаралари қишда хар бир ярим шарда тропик фронтнинг қаерда бўлишига боғлиқ. Экваториал иқлим минтақаси деярли бутунлай субэкваториал иқлим (экваториал мусонлар иқлими) минтақаси билан ўралаган. Субэкваториал иқлим минтақасига Судан, Шарқий Африка ва Жанубий Африканинг шимолий қисми (Замбези дарёсигача) киради. Бу иқлим минтақасидаги Хабашистон тоғлигида ва Шарқий Африканинг баланд тепаларида баландлик иқлим минтақалари (Хабашистон тоғлигидаги қишки нивал иқлимга ва Климанжаро, Кения, Рувензори ва бошқа жойлардаги доимий нивал иқлимга қадар) яққол акс этган. Бундан ташқари, Хабашистон тоғлиги ғарбий ва шарқий ён бағирларнинг иқлими катта фарқ қилади. Тропик иқлим (пассат иқлими) минтақалари материкнинг экватордан жанубдаги ва шимолдаги иккала томонда, қутбий фронтнинг қишки ўрни билан тропик фронтнинг ёзги ўрни оралиғидадаир. Чўллар умумий материк майдонининг деярли ярмини эгалайди, шунга асосланиб, Афикани чўллар ўлкаси деб тўғри айтишади. Континентал тропик ҳавонинг доимо

www.arxiv.uz мавжудлиги, ҳавонинг ҳам қуруқлиги ва айниқса ёз ойларида хароратнинг юқори эканлиги Африка учун характерлидир. Материкнинг чекка шимолий ва жануби субтропик иқлим минтақаларидандир. Бу минтақаларда ҳаво массалари мавсумга қараб ўзгариб туради ёзда тропик денгиз ҳавоси, қишда ўртача кенгликларнинг денгиз ҳавоси эсади. Ички сувлари - дарёлари. Хозирги замон дарё системаларининг янгилиги ва материк четларидаги баландликларнинг, шунингдек кенг ички қозонсойлар ён бағирларининг дарё суви билан ювилиб кетиши Африканинг характерли белгисидир. Тўртламчи даврнинг плювиал эпохаларида Африкада сув хозирги вақтдагига нисбатан кўпроқ эди, аммо илк геологик эпохаларидаги каби Африка асосан ички сув области бўлиб қолаверади. Чучук сувли жуда катта кўллар Калахари ботиғининг шимолий Африкада эди; Сахрои Кабирнинг жануби-ғарбий чеккасидаги Ал-Жоф ботиғида “Сахрои Кабир денгизи”, Марказий Судан козонсойда эса қадимий Чад кўли бор эди. Конго - шарқий ярим шарнинг энг серсув дарёси бўлиб, узунлиги жихатидан Африка дарёлари ўртасида иккинчи уринда туради (4320 км). Бу дарё Луапулига қуйиладиган Замбезининг ирмоғи-Калунга дарёсидан бошланади. Калунга дарёси Танган p ика кўлининг жанубий чеккаси якинидадаир. Нил дунёда энг узун дарё бўлса ҳам (6671 км), хавзаси майдони жихатидан фақат бешинчи ўринда туради, чунки Сахрои Кабирдаги Атбарадан пастроқда ўрта ва қуйи қисми оқимида 2700 км масофада ирмоқлар қўшилмайди, талайгина суви қумга шимилиб ва буғланиб кетади. Шу сабабли Нил дарёсининг Асвон ёнидаги қисмида бир йилда ўтадиган сув миқдори 83,5 км.куб. бўлса, Қохира ёнидаги қисмида эса атиги 70 км куб. Нил Шарқий Африка ясси тоғлигида Кагера дарёсидан бошланиб, Виктория -К p ога, Ал p берт кўллари орқали ўтади. Эдуард кўлининг суви эса навбатида Ал p берт кўлига тушади. Нил ясси тоғлик поғонасидан пастга тушар экан, бир қанча шаршаралар хосил қилади. Нил дарёси Ал p берт кўлидан шимолга қараб кучли ва тез оқиб чиқиб, Ладо ёнида Шарқий Судан қозонсойнинг текисликларига киради. Бу тинч дарё ана шу текисликларда бир қанча тармоқларга бўлинади ва кенг ботқоқликлардан ўтиб, секин оқадиган Бахрил-Ғазал ва Собат ирмоқларига қўшилади. Нил Собат дарёсига кушилгандан кейин Оқ Нил деб аталади. Оқ Нил Хартум ёнида Кўк Нилга қўшилади. Кўк Нил Хабашистон тоғлигида кичкина жилға шаклида бошланади, жилга Тана кўлига қуйилади. Кўк Нил Тана кўлидан чиққач, тез орада тоғликнинг ғарбий ён бағирларнинг кесиб ўтувчи чуқур дарага кириб йўколади. Нил асосан учта дарё - Кўк Нил билан Атбара (84%) ва қисман Оқ Нил (16% ) дарёлардан сув олади. Нигер узунлиги жихатидан (Нил ва Конгодан кейин, 4160 км), хавза майдони жихатидан (Конго ва Нилдан кейин) ва йилига оқиб ўтадиган сув хажми жихатидан (Конго ва Замбезидан кейин) Африка дарёлари ўртасида учинчи ўринда туради.

www.arxiv.uz Замбези. Африка дарёларнинг узунлик ва хавза майдони жихатидан тўртинчисидир (2660 км). Шунга қарамай, Замбези нихоятда серсув бўлиб, йиллик сув миқдори жихатидан Конгодан кейин иккинчи уринда туради. Замбези Лунда-Катанга баландлигининг ясси текисликларида бошланади. Юқори оқими то Виктория шаршарасига қадар тинч оқадиган кенг дарё бўлиб, ёзда ёғингарчилик мавсумида сув босадиган кенг водийнинг бепоён ботқоқликларда оқими кўринмай йўқолиб кетади. Замбези бир неча жойдагина қаттиқ жинсларнинг дўнгларини кесиб ўтади. 120 м баландликдаги Виктория шаршарасидан бошлаб дарё тик ён бағирлари чуқур водийдан ўтади. Замбезига чап ирмоғи Кафуэ қўшилгандан кейин дарё водийси кенгаяди, дарёнинг ўзи Кебрабас остоналари дарёнинг ички баланд районлардан қиргоқ бўйидаги текисликка чиққан жойида 100 км масофага чўзилгандир. Кўллари- Африканинг деярли барча энг катта кўллари Шарқий Африка ясси тоғлигидаги тектоник ботқоқликлардир. Бу кўллар турлича баландликда, аксарияти чуқур ва тик ён бағирли. Танган p ика ва Н p ясса кўлларининг қозонсойлари криптодепрессиялардир. Танган p ика чуқурлиги жихатидан дунёда иккинчи ўринда, яoни Байкал кўлидан кейинда туради. Виктория - кўли Африкада энг катта кўл булиб, майдони жихатидан дунёда иккинчи ўринда, яoни Шимолий Америкадаги Юқори кўлдан кейинда турувчи чучук сув хавзаси хисобланади. Виктория кўли жуда катта ётиқ мул p да устида бўлиб, унчалик чуқур эмас, кирғоқлари паст. Африканинг энг катта кўллари. Кўлларини номи Майдони (км 2 хисобида). Денгиз сатхидан баландлиги (м). Энг чуқур жойи (м). Виктория. Танган p ика. Н p яса Рудол p ф Ал p берт Киву Эдуард 68000 32900 30800 8500 4200 3000 2000 1136 773 472 375 619 1460 912 80 1435 700 73 48 780 114 Кўллар сатхи кўп йиллар мобайнида ўзгариб туради, бунинг сабаблари хануз аниқлангани йўқ. Бу иқлимнинг кўп йиллик ўзгаришларга алоқадор деб айтиш мумкин. Африканинг қолган худудларда кўллар кам. Шари дарёси ва унинг энг йирик ирмоғи Логоне дарёси қуйиладиган Чад кўли реликт (қолдиқ) кўл хисобланади. Унинг суви чучук Чад кўли саёз (энг чукур жойи 7 м), йилнинг қуруқ фаслида майдони қарийб 10000 км га келади, ёмғирлар ёғиб Шари ва Логоне дарёлари тошгандан кейин майдони икки баробар кенгаяди.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: В е сшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Европанинг иқлими ва ички сувлари

Австралия материгининг иклими ва ички сувлари

Шимолий америка материгининг иклими ва ички сувлари

Африка материгининг табиат зоналари

Африка материгининг табиий географк улкалари