Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши - География - Рефераты

Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

240.5 KB

Ўзбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши Режа I . КИРИШ II . АСОСИЙ ҚИСМ 1. Республика саноатига умумий таъриф 2. Енгил саноат 3. Тўқимачилик саноатининг ҳудудий ташкил этилиши. III . ХУЛОСА

Кириш Ўзбекистон иқтисодиётида саноат ишлаб чиқариши етакчилик қилади. У мамлакат иқтисодий тараққиётида муҳим ўрин тутиб, халқ хўжалигининг барча тармоқлари учун моддий-техника воситаларини тўхтовсиз такрор ишлаб чиқариш манбаи сифатида фаолият кўрсатади, иқтисодий районларнинг, вилоятларнинг, ижтимоий ишлаб чиқариш техникавий даражасини белгилаб беради ҳамда моддий ва меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг ҳолатига таъсир кўрсатади. Мамлакат асосий фондларнинг 40 фоизи саноатга тўғри келади, ялпи ички маҳсулотнинг 15 фоизи саноатда яратилади. Иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурсларининг салкам 13 фоизи (ёки 1,1 млн.дан ортиқ киши) саноат тармоқларида ишлайди. Эслатиб ўтиш жоизки, бу соҳада юқори малакали муҳандис-техник ходимлар, малакали ишчилар ишлайди. Мустақиллик йилларида республикада саноатни устивор ривожлантиришга катта аҳамият берилди. Ички ва хорижий инвестициялардан самарали фойдаланиш, янги корхоналар қуриш, эскиларини қайта жиҳозлаш, замонавий технологияларни жорий этиш, корхоналар мулк шаклларини ўзгартириш, ресурслардан оқилона фойдаланиш ва ҳ.к. саноатнинг барқарор ривожланишини таъминламоқда. Ўзбекистонда айниқса, газ, нефть, кимё, маштнасозлик, рангли металлургия, ёқилғи саноати тармоқлари жадал суръатлар билан ўсди. Саноат тараққиётини жадаллаштириш–валюта-молиявий, халқ хўжалигининг ташқи бозорга қарамлигини заифлаштиради. Саноатнинг истеъмол буюмлари билан ўзини-ўзи таъминлаши эса халқ турмуши даражасини кўтаришни кафолатлайди. Ислоҳотларни чуқурлаштириш, хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш дастурига мувофиқ 1912 объектлар мулкчиликнинг янги шаклларига айлантирилди, жуда кўп қўшма корхоналар қурилди.

2000-2002 йиллар ўртасида саноат тармоқларида ҳисобга олинган кичик ва микрофирмалар сони 194,4 мингдан 231,9 мингга етди. 2002 йилга келиб мамлакат саноат ишлаб чиқаришида фаолият кўрсатаёттан хўжалик юритувчи субъектлар таркиби умумий фоизга нисбатан қуйидагича ўзгарди. Мустақиллик йилларида саноатнинг янги, юқори технологияга эга бўлган тармоқлари (автомобилсозлик, радиотехника, мураккаб, малакали кадрталаб, машинасозлик ва ҳ.к.) вужудга келди. Ҳозирги вақтда республика саноат таркибида 100 дан ортиқ тармоқ; ва тармоқчалар мавжуд бўлиб, улар бир неча мажмуаларни ташкил этади. Бундан ташқари саноат маҳсулотларининг хусусияти уларнинг истеъмол қилиниши бошқа хусусиятларига қараб, оғир, енгил, озиқ-овқат хом ашё, қайта ишловчи тармоқларга бўлинади. Мамлакатимиз вилоятлари саноат маҳсулоти таркибида ушбу гуруҳларнинг нисбати жуда катта фарқ қилади. Навоий, Кашкадарё, Фарғона вилоятларида хом ашё тармоқлари, Самарканд, Сирдарё, Андижон, Наманган, Хоразм, Бухоро вилоятларида қайта ишловчи тармоқлар ривожланган. Навоий, Тошкент, Фарғона, Қашкадарё вилоятларида оғир саноат тармоқлари, Бухоро, Андижон, Наманган вилоятларида енгил саноат тармоқлари, Самарканд, Сурхондарё, Жиззах вилоятларида озиқ-овқат саноат тармоқлари улушининг катталиги билан ажралиб туради. Айрим вилоятларда саноат тармоқларининг улуши ҳар хил. Умуман, республика саноат тармоқларининг ҳозирги таркибида энг катта улушни ёқилғи саноати (24,1 фоиз) эгаллайди (8-жадвал). Ундан кейин енгил саноат 19,8 фоизни, озиқ-овқат-14,2 фоизни, металлургия-10,3 фоизни эгаллайди. Ўзбекистон саноати тармоқлари орасида енгил саноат асосий ўринни эгаллайди. Бунинг сабаби миллий иқтисодиёт асосини пахтачилик ташкил этади ва шу мақсадда йирик енгил саноати ташкил этилган.

1. Республика саноатига умумий таъриф Мамлакатимиз саноати миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоқларидан бўлган пахтачилик, ипакчилик кабиларнинг талаб эҳтиёжларини қондириш мақсадларида ташкил топди ва ривожланди. Иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётган ва бозор муносабатларига ўта бориш туфайли Республика саноат тармоқлари аста секин такомиллашиб, ўзаро боғланган мажмуа шаклини олмоқда. Ўзбекистон саноати Республикада мавжуд бўлган табиий ва иқтисодий бойликлардан, тез ўсиб бораётган меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш асосида ривожланмоқда. Республика ер бағридан топилган ва ишга туширилган табиий газ, нефт, олтин, мис, қўрғошин, рух, вольфрам, кўмир ва бошқа бойликлар бу борада айниқса катта аҳамият касб этмоқда. Асосий саноат маҳсулотларининг умумий ҳажмида кон саноатининг улуши камая бориб, қайта ишловчи саноат ҳиссаси ортиб бормоқда. Масалан, 1996 йили умум саноат маҳсулотларида тоғ кон саноатининг улуши 18 фоиз бўлган бўлса, 1999 йилга келиб у 13,7 фоизга тушиб қолди ва, аксинча, қайта ишлаш саноати ўша давр ичида 82 фоиздан 86,3 фоизга кўтарилди. Ўзбекистон саноатида етакчи ўринни оғир саноат эгаллаб келмоқда. Маълумки, бу саноат таркибига ёқилғи энергетика мажмуаси, рангли ва қора металлургия, машинасозлик мажмуаси, қурилиш материаллари саноати кабилар киради. Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, бутун саноатнинг қарийб учдан икки қисмини оғир саноат ташкил этади. Оғир саноат миллий иқтисодиётнинг қатор тармоқларини янги техника ва технология билан таъминлайди, транспорт воситалари ва қишлоқ хўжалигини тармоқларини қайта қуриш негизи бўлиб ҳисобланади. Аммо оғир саноат моҳияти ва унинг тутган ўрни бу билан чегараланмайди. У аҳолининг турли туман маҳсулотларга бўлган талаб эҳтиёжини қондиришда,

унинг моддий фаровонлигини оширишда ҳам аҳамиятга эга. Бир сўз билан айтадиган бўлсак, миллий иқтисодиётнинг энг муҳим тармоғи бўлган оғир саноат енгил, озиқ овқат саноатлари ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини фундаменти ҳисобланади. 1-чизма. Ўзбекистон саноатининг тармоқлар таркиби (2005.) .10,2 13,3 8,9 10 11,7 5,4 1,2 5,5 0,3 17,3 13,6 2,6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1- Элект р эн ергет и к а ; 2- Ё қ и л ғ и с а н о а т и ; 3- Рангли металлургия ; 4- қора металлурги я ; 5- Машинасозлик ва метални қ айта ишлаш ; 6- К и мё ва н е ф т - к и м ё с ан оа т и ; 7- Ё ғо чс оз ли к в а ц ел лю л оз а - қ оғ оз с ан оа т и ; 8 - қ ури ли ш мат ери аллари сан оат и ; 9- Ойна, чинни ва фаянс буюмлари саноатги ; 10- Енгил саноат ; 11- Оз иқ -овқ ат сан оат и ; 12- Ун тортиш, ёрма-омухта саноати Оғир саноат тармоқлари орасида электр энергетика саноати етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Ҳозирги замон ишлаб чиқаришининг бош омили ва асоси айнан электр энергия саноатидир. Миллий ва минтақавий иқтисодиётнинг бирон соҳасини ёки умуман кундалик ҳаётимизни бу тармоқсиз тасаввур қилиш қийин. Электр қувватининг асосий қисми Республикада қад кўтарган қатор йирик иссиқлик электр станцияларида ишлаб чиқарилади. Бундай станциялар жумласига Сирдарё, Тошкент, Навоий, Ангрен, Тахиятош ИЭСлари (иссиқлик станциялари) киради.

Ўзбекистон электр энергия тизими тарихи 1923 йилда Тошкент яқинидаги Бўзсув каналида ГЭС қурилишининг бошланиши билан боғлиқ. Ушбу ГЭСнинг биринчи навбати 1926 йили ишга туширилган. 30 йилларда Чирчиқ Бўзсув сув йўлида бунёд этилган бир неча ГЭСлар Республика хўжалигини электр қуввати билан таъминлашда сезиларли аҳамиятга эга бўлди. Электр станциялар қурилиши давом этди. Иккинчи жаҳон урушининг оғир кунларида Фарҳод ГЭСи қурилди. Бу қурилиш асосан халқ ҳашари билан амалга оширилди. Уруш йилларида Ангрен кўмир конини ўзлаштириш ишлари бошланиб кетди. Мазкур кўмир ҳавзасининг ишга туширилиши Ангрен ИЭС ва Олмалиқ ИЭМ қурилишида замин бўлиб ҳисобланди. 70 йилларда Чорвоқ ГЭСи ва Хўжакент ГЭСлари ишга туширилди. Орадан кўп вақт ўтмай катта кучга эга бўлган Сирдарё ИЭСи қурилди. Ҳозирги даврда Ўзбекистон энергия тизими республиканинг электр қувватига бўлган эҳтиёжини тўла қондиради. Энергетика соҳасида бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш, энергетика тармоқлари корхоналарини бошқаришни такомиллаштириш ва уларнинг ишлаш самарадорлигини кўтариш ҳамда шу асосда мамлакат энергетика тизимининг барқарор ишлашини таъминлаш, иқтисодиёт ва аҳолининг электр энергиясига бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида республика Президенти 2001 йил 22 февралда «Ўзбекистон Республикаси энергетикасида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш» тўғрисидаги фармонга имзо чекди. Фармонда Ўзбекистон тараққиёти учун зарур бўлган қатор устувор йўналишлар белгиланган. Энергетика корхоналарини монополиядан ва давлат тасарруфидан чиқариш ҳамда акциялаштириш масалалари кўзда тутилиб, Республика энергетика ва электрлаштириш вазирлиги тугатилди. Унинг таркибий бўлинмалари негизида очиқ акциядорлик жамияти шаклидаги «Ўзбекэнерго» давлат акциядорлик кампанияси («Ўзбекэнерго ДАК») ни ташкил этиш ва унга мустақил юридик шахс ҳуқуқлари билан «Кўмир» акциядорлик бирлашмасини киритиш ҳам назарда тутилган.

Ўзбекистон саноатида машинасозлик саноати ўзига хос ўринни эгаллайди. Бу саноат тармоғига мансуб бўлган корхоналарда хилма хил машина ва механирмлар, асбоб ускуналар тайёрланади. Улар қаторида пахта терувчи машиналар, ерга уруғ қадайдиган, тўқув йигирув, суғориш машиналари, турли хил станоклар, телевирор ва магнитофон каби рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Аҳолиси зич бўлган Андижон вилоятининг Асака шаҳрида Жанубий Корея билан ҳамкорликда енгил автомобиллар чиқарадиган йирик корхона бунёд этилди. Бу корхона 1996 йилдан бошлаб бирин кетин «Дамас», «Тико», «Нексия», «Матир» русумли қулай автомобилларни чиқара бошлади. Шундай қилиб, Ўзбекистон жаҳон миқёсида автомобиллар чиқараётган давлатларнинг 28 чиси бўлди. 1999 йил баҳорида машинасозлик саноатида яна бир муҳим воқеа содир бўлди. Самарқанд шаҳрида Туркиянинг «Кочхолдинг» компанияси билан биргаликда қурилган яна бир автомобил заводи ишга туширилди. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, ушбу корхона автомобилсозлик соҳасидаги йирик корхоналар қаторига кирмайди. Аммо бу билан унинг моҳияти пасаймайди. Чунки бу корхонада чиқарилаётган ихчам ва қулай автобуслар йўловчилар ташиш ва Республикага ташриф буюрувчи минглаб сайёҳларга хизмат кўрсатишда жуда қўл келади. Самарқандда бунёд этилган ушбу завод бир ярим тоннадан саккир тоннагача юк кўтарадиган юк машиналари ҳам ишлаб чиқаради. Ўзбек диёрида айтиб ўтилган корхоналарнинг вужудга келиши муҳим аҳамиятга эга бўлди. Қанчадан қанча янги иш ўринларининг вужудга келишига ҳам катта ҳисса қўшди. 1999 йилнинг октябр ойида И.Каримов Корея Республикасига ташриф буюрди. Ушбу ташриф даврида икки мамлакат ўртасида Асака автомобил заводида «Нексия 2» ва «Матир» русумли икки хил машина ишлаб чиқариш тўғрисида келишиб олинди. Ана шу машиналардан бири–«Матир» русумли ихчам, қулай машиналарни ишлаб чиқариш 2001 йилдан бошланди. Шу

билан бирга яқин вақтлар ичида «Нексия»нинг такомиллашган янги турини чиқариш ҳам режалаштирилган. Саноатнинг машинасозлик тармоғига Тошкентдаги трактор заводи, Ўзбекистон қишлоқ хўжалик машинасозлиги, Тошкент қишлоқ хўжалик машинасозлиги заводи, Тошкент агрегат заводи каби йирик корхоналар киради. Республиканинг бошқа кўпгина шаҳарларида ҳам машинасозлик таркибига кирувчи қатор корхоналар ишлаб турибди. Ўзбекистон пойтахти Тошкентда жаҳон авиация саноати андозалари бўйича йирик корхоналардан бири бўлиб ҳисобланган В.Чкалов номли авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси жойлашган. Бу корхонада ишлаб чиқарилаётган қулай самолётлар жаҳоннинг қатор давлатларида хизмат қилмоқда. Мамлакатнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида муҳим ўрин тутаётган саноат тармоқлари қаторида ёқилғи саноати алоҳида мавқега эга. Ушбу тармоқ асосан табиий газ, нефт, кўмир чиқаришни ўз ичига олади. Ҳозирги вақтда нефт ва газ соҳасида геологик қидирув ишларини кенгайтириш бўйича махсус дастур қабул қилинган. Ўзбекистон табиий газнинг катта заҳираларига эга. Республикада газ қазиб олиш йилдан йилга ортиб бормоқда. Масалан, 1991 йили Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган газ миқдори 41,8 млрд. м 3 ни ташкил этган бўлса, 2000 йили бу кўрсаткич 56,4 млрд. м 3 га етди. Беқиёс газ заҳираларига эга бўлган Ўзбекистон собиқ Иттифоқ даврида уни қувурлар орқали СССРнинг бошқа ҳудудларига жўнатишга мажбур эди. Шу сабабли мамлакатимиз аҳолиси, айниқса қишлоқ аҳолиси газдан етарли даражада баҳраманд бўлолмас ва кўпинча қиш мавсумига ўтин тўплаш билан овора бўлар эди. Республикамиз мустақилликни қўлга киритиши туфайли аҳолини қулай ёқилғи газ билан таъминлашда катта ўзгаришлар рўй берди. Бунинг далили сифатида аҳоли зич жойлашган Андижон вилоятининг Хўжаобод шаҳрида йирик ер ости газ омбори қурилганлигини айтиб ўтиш кифоя. Бу йирик иншоотни қуришга 70 млн. АҚШ долларига тенг маблағ сарф қилинди.

Ёқилғи саноатининг ривожланишида нефтнинг тутган ўрни йил сайин ортиб бормоқда. Бу борада Бухоро ва Қашқадарё вилоятларининг ўрни айниқса катта. Нефт қазиб чиқаришнинг илдам ўсиб бориши туфайли мамлакатимиз нефт мустақиллигига эришди. Республика нефт мустақиллигида Бухоро нефтни қайта ишлаш корхонасининг қурилиб ишга туширилиши катта аҳамият касб этди. Кейинги қисқа давр ичида Қизилқум фосфорит заводи, «Кимётола» ишлаб чиқариш бирлашмаси, қатор ҳудудларда –Тошкент, Қашқадарё, Андижон, Наманган ва бошқа вилоятларда замонавий тўқимачилик ва тикувчилик комбинатлари қуриб ишга туширилди. Андижон, Қўқон, Янгийўл шаҳарларидаги биокимё заводлари реконструкция қилинди. Қашқадарёда қад кўтараётган Шўртангаз кимё мажмуаси Ўрта Осиёдаги энг йирик корхоналардан бири ҳисобланади. Бу улкан корхона тўлалигича маҳаллий хом ашё негизида ишлайдиган бўлади ва йилига 3 млн. тонна газни қайта ишлаб 125 минг тонна полиэтилен, 140 минг тоннага яқин суюлтирилган газ ҳамда газни қайта ишлашдан ҳосил бўладиган бошқа маҳсулотлар ҳам олади. Ушбу корхонада ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг бир қисми хориж мамлакатларига чиқарилади. Йирик табиий бойликлар ва бошқа қатор имкониятларга эга бўла туриб, Ўзбекистон яқин яқинларгача ўзини нефт ва бошқа маҳсулотлар билан тўла таъминлай олмас эди ва йилига 10 млн. тонна нефт маҳсулотларини олиб келишга мажбур эди. Бу эса мамлакат иқтисодиётидаги муваққат қи - йинчиликларни янада оғирлаштирар эди. Эндиликда, мустақиллик туфайли нефт мустақиллигига эришилгач Ўзбекистон четдан нефт ва нефт маҳсулотлари олиб келадиган мамлакатдан бундай маҳсулотларни хорижга чиқарадиган мамлакатга айланмоқда. Мамлакат ёқилғи саноатида кўмир ишлаб чиқариш ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Бу борада Ангрен қўнғир кўмир кони ва Сурхондарёдаги Шарғун, Бойсун тошкўмир конларининг улуши катта. Ангрен қўнғир кўмир кони Ўзбекистонда чиқариладиган жами кўмирнинг 97 фоизини беради.

Республика саноати тармоқлари орасида етакчи ўринлардан бирини рангли металлургия эгаллайди. Саноатнинг бу тармоғи асосан Тошкент вилоятининг Ангрен-Олмалиқ тоғ кон саноат ҳудудида жойлашган. Бир вақтлар сувсизликдан қуриб қақшаб ётган Қизилқум чўлларида олтин кони саноати вужудга келди. Мурунтов тоғ кон комбинати бу саноатнинг йирик маркази ҳисобланади. Мутахассислар фикрига қараганда, Мурунтов олтин кони жаҳон олтин конлари орасида бой конлардан бири ҳисобланади. 50 йилларда ушбу кондан олтин қазиб чиқарила бошланди. Аммо ўша вақтларда бу конда ишлатилган техника рудадаги олтинни тўла чиқариб олишга қодир эмас эди. Натижада таркибида олтин бўлган руда чиқинди тарзида атрофга чиқариб ташланар эди. 1992 йили АҚШнинг «Ньюмонт-Майнинг» компанияси билан айтиб ўтилган рудаларни қайта ишлаш ва улардаги олтинни чиқариб олиш мақсадида қўшма корхона қуриш тўғрисида келишиб олинди. 1995 йил май ойида «Зарафшон Ньюмонт» қўшма корхонаси битказилиб ишга туширилди. Биринчи йили ушбу корхона чиқиндилардан бир тонна олтин ажратиб олди. 1999 йилга келиб бу рақам 16 тоннани ташкил этди. Қўшма корхона ишга туширилган даврдан 2000 йилнинг ярмигача шу йўл билан олинган олтин миқдори 70 тоннага етди. Бу эса мамлакат ижтимоий иқтисодий ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлди. Яна шуни айтиб ўтиш лозимки, «Зарафшон-Ньюмонт» МДҲ да чиқиндилардан олтин чиқарадиган ягона корхона бўлиб, у энг замонавий техника ва технология асосида иш олиб боради. Шунинг учун бу корхонада чиқарилаётган олтин таннархи анча паст. Мурунтов олтинининг сифати ҳам жуда юқори бўлиб, бу жиҳатдан у олтин чиқарадиган жаҳон мамлакатлари орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Қизилқумда қад кўтарган Зарафшон шаҳри ўз номига муносиб шаҳар бўлиб, олтин саноати марказига айланди. Мамлакатимиз ўзининг қора метуллургия саноатига ҳам эга, аммо унинг Республика иқтисодиётидаги ўрни унчалик катта эмас. Бекобод

шаҳрида қурилган қораметаллургия комбинати асосан темир терсакларни қайта ишлаш орқали маҳсулот чиқаради ва маҳаллий эҳтиёжни тўла қондирмайди. Мазкур корхона асосан пўлат, прокат, турли хил трубалар ишлаб чиқаради. Ҳозир хонадонлар учун зарур бўладиган рўзғор маҳсулотларининг турли хиллари ҳам чиқарилмоқда. 2000 йил баҳорида Тошкент шаҳрида Германия ва Австрия билан ҳамкорликда нометалл трубалар чиқаришга мўлжалланган қўшма корхона қурилиб ишга туширилди. Ушбу корхона йилига қарийб минг км га яқин хилма хил трубалар ишлаб чиқаради. Бундай трубаларнинг хизмат муддати 75-80 йилга тенг. Холбуки, металлдан ясалган трубалар 20-25 йилга чидар эди, холос. Ўзбекистонда қурилган бундай корхона Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги таркибидаги ягона ва бутун жаҳон миқёсида қурилган 24 - корхона бўлиб ҳисобланади. Ушбу корхонада чиқариладиган нометалл трубаларга фақат Ўзбекистондагина эмас, балки ундан ташқарида ҳам эҳтиёж ниҳоятда катта. Кимё саноати ҳам Республика саноат тармоқлари орасида ўзига муносиб ўрин эгаллайди. Нефт, табиий газ, кўмир, олтингугурт, ош тузи, пахта ва каноп чиқиндилари кабилар бу саноатнинг хом ашёси бўлиб хизмат қилади. Кимё саноати пахтачиликни минерал ўғитлар билан таъминлашда айниқса катта аҳамиятга эга. Мазкур саноат минерал ўғитлардан ташқари қишлоқ хўжалиги экинлари заруркунандаларига қарши кураш олиб боришда зарур бўладиган заҳарли моддалар, турли хил сунъий толалар, бўёқлар, полиэтилен, аҳоли эҳтиёжига мўлжалланган уй рўзғор маҳсулотлари ишлаб чиқаради. Тошкент, Самарқанд, Андижон, Фарғона, Чирчиқ, Навоий, Олмалиқ каби шаҳарларда кимё саноатига мансуб қатор корхоналар ишлаб турибди. Кимё саноати корхоналар фаолияти самарадорлигини ошириш ва бу фаолият устидаги бошқаришни такомиллаштириш мақсадида чет эл сармояларини жалб қилиш масалаларини яхшилаш бўйича Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси 13 март 2001 йили «Кимё саноатини бошқариш

тизимини такомиллаштириш чора тадбирлари» тўғрисида махсус Қарор қабул қилди. Ушбу Қарорнинг ҳаётга татбиқ қилиниши кимё саноати тараққиёт даражасини яна бир босқичга кўтариш имконини беради. Ўзбекистонда элетрокимё, қурилиш материаллари, енгил ва тўқимачилик, озиқ овқат саноати анча ривож топган. Қуйида келтирилган маълумотлардан Республикада чиқарилаётган саноат маҳсулотлари бўйича айрим тасаввурга эга бўлиш мумкин. 1-жадвал. Ўзбекистонда асосий саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш маҳсулотлар Ўлчов бирлиги 1994 1997 2005 Элект қуввати млд.кВт.с 47,8 46,1 49,3 Нефт млн. тн 5,5 7,9 5,4 Бензин минг тн 1398 1360 1357,7 Табиий газ млн.м 3 47,2 51,2 60,6 Кўмир млн.тн 3,8 2,9 3,1 Пўлат минг тн 364 379 630,3 Тракторлар дона 1684 2852 1356 Пахта териш машиналари дона 651 1049 24 Енгил автомобиллар минг дона - 64,9 140,08 Видеомагнитофонлар минг дона 23,9 140,6 - Телевизорлар минг дона 50,7 268,4 90,5 Кимё толаси тн 12490 7299 11472 Минерал ўғитлар минг тн 811 954,4 876,2 Цемент млн. тн 4,8 3,4 5,6 Пахта толаси минг тн 1384,8 1125 1117,2 Ип-газлама млн.м 2 480 424,9 166,7 Пойафзал минг. жуфт 27823 5540 200,2 Ун минг тн 2941,7 1727,1 1348,7 Гуруч минг тн 240,1 128,8 138,6 Ўсимлик ёғи минг тн 359,7 276,4 285,0 Иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилаётган ва бозор муносабатларига ўта бориш даврида хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш жабҳасида муҳим тадбирлар амалга оширилди. Бу айниқса маҳаллий саноат, савдо ва оммавий овқатланиш, маиший хизмат, давлат уй жой соҳаларига

тегишли. Қатор йирик ва ўрта саноат корхоналари ва қурилиш ташкилотлари ҳиссадорлик жамиятларига айлантирилди. Юқорида айтиб ўтилганлардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон саноати ривожланаётган давлатлардан бири бўлиб ҳисобланади. Саноат тармоқларида чиқарилаётган маҳсулотлар ниҳоятда хилма хил. Улар орасида самолётлар, автомобиллар, электр қуввати, нефт ва нефт маҳсулотлари кўмир, пўлат, пахта терувчи машиналар, минерал ўғитлар, газламалар, чинни идишлар, биллур буюмлар каби қатор маҳсулотлар бор. 2. Енгил саноат Ўзбекистон иқтисодиётида енгил саноатнинг улуши алоҳида ва кўп қирралидир. Қишлоқ хўжалик махсулотларини қайта ишлайдиган енгил ва

озиқ-овқат саноати корхоналари республика агросаноат мажмуи (АСМ) нинг таркибий қисмидир. Мамлакат енгил саноати кўп тармоқли индустриал мажмуи бўлиб, унинг таркибида пахта тозалаш заводлари, тўқимачилик корхоналари, трикотаж ва шойи тўқиш, тикувчилик ва кўн-пойабзал, гиламчилик, чинни- фаянс буюмлари ва бошқа махсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналар бор. Республика енгил саноати тармоқлари йилига 456 млн. м 2 ип газлама, 474 минг м 2 жун газлама, 47 млн. м 2 шойи газлама, 32,1 млн. дона трикотаж маҳсулотлари, 64,5 млн. жуфт пайпоқ, 5,5 млн. жуфт пойабзал, 2 млн. м 2 гилам ва гилам маҳсулотлари ишлаб чиқармоқда. Пахта тозалаш саноати. У енгил саноат тармоқлари орасида етакчи ўринда туради. Республиканинг йирик шаҳарларида, барча вилоятларида ва аксарият туманларида замонавий технологияга эга бўлган пахта тозалаш саноати (биринчи навбатда пахта тозалаш заводлари) мавжуд. Республика пахта тозалаш саноати ягона бошқарувда ишлайдиган пахта тайёрлаш пунктлари, қуритиш-тозалаш цехлари, транспорт хўжаликлари, пахта тозалаш заводларини ўз ичига олади. Таркибида 119 та пахта тозалаш заводи, 560 та пахта пункти фаолият кўрсатмоқда (1997). Пахтадан то ла чиқиши ўртача 31—32 фоизни ташкил қилади. Толаси ажратиб олинган техник чигит ёғ-мой комбинатларида қайта ишланади. Мамлакатда йилига 1,2 млн. тоннадан кўп тола ва 200 минг тоннадан ортиқ уруғлик чигит тайёрланади. Ўзбекистон мустақиллик йилларида пахта майдонларини ярим миллион гектарга камайтирди. Бу нарса пахта саноати фаолиятига таъсир кўрсатди. Мустамлакачилик йилларида Ўзбекистонда қайта ишланган пахта толасининг 92—95 фоизи Россия, Украинага жўнатилар эди. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон пахта толаси 40га яқин хорижий мамлакатларга, жумладан, Буюк Бри тания, Белгия, Жанубий Корея, Швецария, АҚШ, Туркия ва бошқа мамлакатларга экспорт қилинмоқда.

Тўқимачилик саноати. У ип ва ип газлама, ипак (шойи) газлама, жун газлама ишлаб чиқаришни ўз ичига олади. Ўзбекистонда тўқимачиликнинг таркиб топиши ва ривожланиши узоқ тарихга бориб тақалади. Бироқ, Ўзбекистон тўқимачилик саноати яқин ўтмишда яхши ривожлантирилмади. Бу саноат учун асосий хом ашё бўлган пахта толасининг ғоят катта қисми ўзга районларга ташиб кетилди. Республика тўқимачилик саноатини ривожлантиришнинг асосий йўналишларидан бири рақобатбардош газлама ишлаб чиқаришни кўпайтиришдан иборат. Шу мақсадда деярли барча вилоятларда замонавий техника ва технология билан жиҳозланган ўнларча йирик тўқимачилик корхоналари қурилди, айниқса, АҚШ, Италия, Туркия, Покистон, Ҳиндис- тон, Корея фирмалари билан ҳамкорликда ип газла ма ишлаб чиқарадиган янги қўшма корхоналар қурилди. Жумладан, “Супертекстил” пахта ип- йигирув Ўзбекистон-АҚШ қўшма корхонаси (Тошкент, 1993), ипак гиламлар ишлаб чиқарадиган “Афғон — Бухоро — Самарқанд” қўшма корхоналари (Самарқанд, Бухоро, 1993) ва Туркиянинг “Язекс” кор-порацияси билан ҳамкорликда Қорақалпоғистоннинг Элликқалъа туманида “Панфен” қўшма корхонасининг ип йигириш фабрикаси, Тўйтепа, Тошкент (Кўкча) фабрикалари қурилиши ҳамда эскиларини таъмирлаш, жиҳозлаш, тўқимачилик саноатининг истиқболини очиб бермоқда. Аммо, тўқимачилик саноатида юз бераётган катта ўзгаришларга қарамасдан республикада ишлаб чиқарилаётган пахта толасининг кам қисми мамлакатимиз саноат корхоналарида қайта ишланмоқда. Яқин келажакда эса республикада етиштириладиган пахта толасининг тенг ярмини қайта ишлашга эришиш вазифаси қўйилмоқда. Бунинг учун мамлакатимизнинг барча пахта етиштирадиган ҳудудларида турли қувватга эга бўлган тўқимачилик корхоналари қурилиши режалаштирилган. Республика ипакчилик саноатида табиий ипак, кимёвий ва аралаш иплардан маҳсулот ишлаб чиқарилади. Ўзбекистонда саноатнинг бу тури қадимдан Марғилон, Наманган, Қўқон , Бухоро, Самарқанд шаҳарларида

шойи газламалар ишлаб чиқариш билан машхур бўлган. Шойи газлама ва зарли кийимлар ишлаб чиқаришда катта тажрибага эга бўлган ўзбек халқи ўз удумларини асрлар оша давом эттириб ва такомиллаштириб келмоқда. Республикамизда дастлабки пиллакашлик фабрикалари 1926-1932 йилларда Самарқанд, Бухоро ва Марғилонда қурилган. 1937 йилда сунъий ипак газламалар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Ҳозирги вақтда эса ушбу соҳада Марғилон (1926), Фарғона (1926), Самарқанд (1927), Бухоро (1927), Тошкент (1959), Наманган (1966), Урганч (1975), Шаҳрисабз (1976) ва Булоқбоши (1989) пиллакашлик фабрикалари ва уларнинг 12 та филиали ишлаб турибди. Республикада шойи тўқиш соҳасида Марғилон шойи тўқиш комбинати (1928), Марғилон “Атлас” (1925) ва Наманган (1966) шойи ишлаб чиқариш бирлашмалари, Наманган абрли газламалар комбината (1925), Самарқанд шойи ишлаб чиқариш бирлашмаси (1934), Қўқон шойи тўқиш фабрикаси (1926), Шўрчи ва Бойсун шойи тўқиш фабрикалари фаолият кўрсатмоқда. Мамлакат шойи ва атлас тўқиш саноат корхоналарида ишлаб чиқарилаётган крепдешин, крепшифон, креп-жоржет, атлас, хонатлас, беқасам, шойи, сунъий иплардан тўқилган абрли газламалар халқимиз эҳтиёжини қондириб келмоқда ва хорижга экспорт қилинмоқда. Мамлакат тўқимачилик саноати мажмуида трико таж буюмлари ишлаб чиқариш ҳамда тикувчилик ҳам тараққий этмоқда. Саноатнинг мазкур тармоқларига ихтисослашган йирик корхона (фабрика ва комбинат)лар Тошкент, Самарқанд, Андижон ва бошқа ўнлаб шаҳарларда фаолият кўрсатмоқда. Мазкур корхоналарда чиройли кийим-кечаклар билан бирга қўлда тикилган чопон, кўрпа-тўшак, гулкўрпа, зарбоф тўн, чойшаб, сўзана, кашта каби буюмлар юксак миллий санъат маҳсули даражасида ишлаб чиқарилмоқда. Кун-пойабзал ишлаб чиқаришнинг географияси катта. Унинг йирик корхоналари кўпчилик вилоят марказларида фаолият кўрсатмоқда. Айниқса, Тошкентдаги иккита (1927, 1935), Бухоро, Самарқанд, Андижон, Қўқон,

Чирчиқ ва Намангандаги пойабзал фабрикала ри машҳурдир. Уларда ҳайвонлар терисидан юмшоқ ва қаттик чарм, табиий ва сунъий чармдан турли пойабзал (туфли, ботинка, этик, сандал, шиппак, пийма, калиш ва б.), шунингдек, телпак, от-улов асбоблари, атторлик буюмлари ишлаб чиқарилади. Пойабзал ишлаб чиқаришни такомиллаштириш соҳасида хорижий мамлакатлар билан ҳамкорлик яхши йўлга қўйилган. Масалан, 1995 йилдан “Фарғонапойабзал” акциядорлик жамияти Германиянинг “Саламандер” фирмаси билан ҳамкорликда “Ўзсаламандер” қўшма корхонаси барпо этилиб, экспортбоп маҳсулот чиқара бошлади. Ушбу корхонанинг йиллига 8 турдаги 500 минг жуфт эркаклар пойабзали ишлаб чиқариш қувватига эга. Тошкент кўн-мўйна заводида аёллар ва болалар учун мўйнали пальто, бош кийимлар, астари муйна, авраси газлама бўлган буюмлар ишлаб чиқарилади. Бухоро — Қоракўл заводида Қоракўл териларига ишлов берилади. Ўзбекистон енгил саноатида чинни идишлар тайёрлаш ҳам яхши йўлга қўйилган. айниқса, Тошкент, Самарқанд, Кувасой чинни заводларида чевар қўллар орқали тайёрланган (гулланган) коса, пиёла, чойнак, лаганларнинг довруғи етти иқлимга кетган. Масалан, Тошкент чинни заводида ишлаб чиқарилаётган “Оқ олтин”, “Тонг” ва Самарқанд чинни заводида ишлаб чиқариладиган “Узум” ва бошқа чинни идиш тўпламлари халқаро ярмарка ва кўргазмаларда фахрли ўринларни эгаллаган. Республикада каноп толасидан турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Унинг Тошкент ва Янгийўлда, Жумабозор ва Кетмонтепада, Янгиҳаёт ва Қўрғончада, Қуйи Чирчиқ ва Юқори Чирчиқда йирик саноат корхоналари ишга туширилган. Каноп толасидан брезент, пойандозлар, нотўқима матолар, қоп-ўров газламаси, арқон, кабель ипи ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Республика енгил саноатининг яна битта муҳим тармоғи мебель ишлаб чиқаришдир. Унинг географияси кенг. Айниқса, Тошкент, Самарқанд,

Наманган, Андижон, Шўрчи, Қўқон шаҳарларида фаолият кўрсатаёттан мебель ишлаб чиқариш фабрикалари ассортиментининг кўплиги, маҳсулотининг юқори сифати би лан ажралиб туради. Мамлакатда “Ўзбекмебель” давлат акциядорлик бирлашмаси тузилган. Унинг таркибида 36 та мебель ишлаб чиқариш бирлашма корхоналари (“Янгийўл ” ширкати, 13 та мебель фабрикаси, 9 та мебель бирлашмаси, мебель кўзгуси корхонаси, ёғоч кесиш станокла-ри заводи ва бошқалар) бор. Мамлакатдаги хорижий технологияни қўллаб ва замонавий ускуналар билан жиҳозланган мебелчилик корхоналарида меҳмонхона, ошхона, кабинет, ётоқхона, ўрта мактаб ва олий мактаблар учун мебеллар ишлаб чиқарилади. Миллий мебель (хонтахта, сандиқ, курси, жовон) намуналарини, ҳашаматли мебеллар йиғмаларини ишлаб чиқариш миқёси эса тобора кенгайиб бормоқда. Республика маҳаллий саноатида металлга ишлов бериш, ёғочни қайта ишлаш, халқ ҳунармандчилигининг зардўзлик, тикувчилик, тўқувчилик, пичоқчилик, бадиий каштачилик, дўппичилик, ўймакорлик, мисгарлик, заргарлик, кулоллик, миллий чолғу асбоблари ясаш, косибчилик, миллий каштачилик, гиламчилик ва бошқа тармоқлари ривожланган. Ўзбекистоннинг мил лий мустақиллиги маҳаллий саноат ва айниқса, миллий ҳунармандчиликни ривожлантиришнинг кенг истиқболларини очиб берди. 3. Тўқимачилик саноатининг ҳудудий ташкил этилиши. Собиқ Иттифоқ даврида мамлакатнинг чекка ҳудудлари тор ихтисосликка эга бўлиб, «Умумиттифоқ меҳнат тақсимотида» марказни хом ашё билан таъминлаган. Ўзбекистонда ҳам марказий районларга хом ашё

етказиб берувчи хўжалиги асосан дастлабки қайта ишловчи ҳамда минтақа иқтисодиётига хизмат қилувчи саноат тармоқларидан ва экстенсив қишлоқ хўжалигидан ташкил топган. Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва режалаштиришдаги нотўғри ёндошув шунга олиб келдики, 5 фоиз ҳудудда Ўзбекистон саноат салоҳиятининг 65 фоизи мужассамлашган эди. Масалан, Тошкент шаҳар ва вилояти ҳиссасига республика саноат маҳсулотининг 50 фоизидан ортиқроғи тўғри келган. Албатта, бу ҳолатни фақат нотўғри иқтисодий сиёсат билан изоҳлаш ҳам нодуруст. Юқоридаги жараёнда тарихий воқеалар силсиласининг ҳам қисман таъсири бор. Тошкент, Фарғона, Самарқанд минтақалари мустамлака давридаёқ транспорт тизими (темир йўл) орқали Марказий район билан боғланган эди. Қулай транспорт географик ўрин Иккинчи жаҳон уруши йилларида республикага кўчирилган саноат корхоналарини айнан ушбу ҳудудларда тўпланишига олиб келган. Республиканинг Жанубий, Қуйи Амударё минтақаларининг замонавий транспорт тизими билан боғланиши 60- 70 йилларга бориб тақалади. Шу боис уларда саноат тармоқлари суст ва кечроқ ривожланган. Республика саноатидаги ҳудудий номукаммаллик шўро даврида тўқимачилик саноатида ҳам ўз аксини топган. Ушбу саноат тармоғининг асосий қисми мамлакатнинг шарқий минтақаларида тўпланган. Чунончи, 1970 йилда Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган ип газламанинг 93,6 фоизи Тошкент иқтисодий районига ва ипак газламанинг 79,3 фоизи Фарғона иқтисодий районига тўғри келган (Зокиров, 1972, б. 66,70). 70-80 йилларда Ўзбекистон тўқимачилик саноатининг ҳудудий таркибида бироз ижобий силжишлар рўй берди. Бу, энг аввало, Бухоро, Андижон тўқимачилик комбинатлари ҳамда олдиндан мавжуд йирик корхоналарнинг филлиалларини ишга туширилиши билан боғлиқ бўлди. Ушбу жараён ипак газлама саноатида ҳам кузатилади . Кўриниб турибдики, 80-йилларда йирик тўқимачилик корхоналарининг кўплаб филиаллари ташкил этилган. Уларнинг аксарияти бош корхона

жойлашган вилоят ёки иқтисодий район ҳудудидан чиқмаган, фақат Бухоро ип газлама комбинати полицентрик кўринишига эга бўлиб, Хоразм ва Сурхондарё вилоятларида ҳам унинг филиаллари ташкил этилган. Айнан ана шу йилларда тўқимачилик ҳудудий ташкил этилишида «деконцентрация» жараёни юз берди. Шу ўринда қайд қилиш лозимки, юқоридаги филиалларнинг кўпчилиги чала қурилган ёки лойиҳалаштирилган ҳолича қолиб кетган (Бойсун, Данғара, Яйпан, Қизилтепа ва ҳ.к.). Бироқ, шунга қарамай, 80-йилларда, тўқимачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ҳудудлар миқёсида жиддий ўзгариш деярли сезилмайди (2- карта). Мустақиллик йилларида мамлакат тўқимачилик саноатининг ҳудудий таркиби ва ишлаб чиқариш ҳажмида сезиларли ўзгаришлар бўлди. Эркин рақобатга асосланган иқтисодиёт ҳамда жаҳон бозорига интеграциялашув, мамлакат тўқимачилик саноатининг заиф томонларини очиб ташлади. Жумладан, ҳудудий таркибининг номукаммаллиги, мавжуд қувватлар самарадор-лигининг пастлиги, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг сифат, дизайн ва эстетик жиҳатдан чет эл турдош маҳсулотларига рақобатбардош эмаслиги бунга мисол бўлаолади. Ушбу ва бошқа обьектив сабабларга кўра тўқимачилик саноатининг барча тармоқларида ишлаб чиқариш суръати аста-секинлик билан изчил қисқариб борди. Айниқса бу жараён ипак газлама ва нотўқима материаллар ва жун газлама саноатида кекин юз берди. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан мамлакат хўжалигини ривожлантириш учун олиб борилаётган итисодий ислоҳотлар, бошқа тармоқлар қаторида тўқимачилик саноатига ҳам жорий этилди. Чунончи, 90- йилларнинг ўрталаридан тармоққа хорижий сармоялар жадал киритила бошланди. Республиканинг турли минтақаларида янги қувватлар ташкил этилиши баробарида тўқимачилик корхоналарининг катта қисми замонавий технологиялар билан қуроллантирилди. Натижада 2000 йиллар бошидан,

тўқимачилик саноатида ишлаб чиқариш қисқариши суръати турғунлашди ва тармоқ ҳудудий таркиби бироз такомиллашди Тўқимачилик саноатининг турли тармоқлари ҳозирда республиканинг деярли барча вилоятларида мавжуд. Бироқ тармоқ қувватлари ва ишлаб чиқариш ҳудудий таркибида катта фарқ мавжуд. Тармоқ маҳсулотининг асосий қисми Тошкент, Бухоро, Наманган, Андижон ва Фарғона вилоятларида ишлаб чиқарилмоқда (2- карта, 9-жадвал). Жадвалдан кўриниб турибдики тармоқда ишлаб чиқариш ҳозирда ҳам эски тўқимачилик районларида мужассамлашган. Аммо, мамлакатда саноат ишлаб чиқариш ҳажмининг маъмурий тизимлардаги ривожланиш даражасидаги фарқлар туфайли, тўқимачилик саноат ишлаб чиқаришнинг жойларда саноат тизимидаги ўрни турлича. Масалан, мамлакат тўқимачилик маҳсулотининг 23,7 фоизини берувчи Тошкент вилоятида тармоқ маҳсулотининг вилоят ялпи саноат маҳулотига бўлган нисбат кўрсаткичи 1,5-ни ташкил этади. Бу кўрсаткич тармоқ маҳсулотининг 5,4 фозини берувчи Хоразм вилоятиникидан 1,9 марта, 5,0 фоизини ишлаб чиқарувчи Қорақалпоғистон Республикасиникидан эса 2,7 марта камдир. Бошқача қилиб айтганда, республиканинг саноат салоҳияти пастроқ бўлган Наманган, Бухоро, Хоразм вилоятларида ва Қорақалпоғистон Республикасида тўқимачилик ишлаб чиқариш уларнинг саноатида муҳим ўринни эгаллайди.

2-карта. Ўзбекистон тўқимачилик саноати картаси

Айни вақтда мамлакатнинг турли минтақаларида барпо этилаётганган йирик саноат корхоналарини ишга туширилиши ўртадаги нисбатни янада ўзгартиради Умуман олганда, вилоятлар тармоқ маҳсулотининг ҳудуд ялпи саноатига нисбати Наманган, Бухоро, Хоразм, вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасида энг юқори, Тошкент, Андижон, Фарғона, Сурхондарё вилоятларида ўрта, қолган вилоятларда паст кўрсаткичга эга. Демак бундан хулоса қилиш мумкинки, дастлабки гуруҳга кирувчи ҳудудларда тўқимачилик саноати ихтисослашган, икинчи гуруҳда эса ихтисослашув касб этаётган тармоқлар даражасига кўтарилган Республикада тўқимачилик саноати маҳсулотларини аҳоли жон бошига мужассамлашув даражаси ҳам анча фарқланади. Умумий тўқимачилик саноат маҳсулотининг аҳоли жон бошига мужассамлашув даражаси Бухоро, Тошкент Андижон Наманган ва Фарғона вилоятларида юқори, Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида ўрта, қолган вилоятларда эса паст кўрсаткичга эга (9- жадвал). Тўқимачилик саноати тармоқларида маҳсулот ҳажмининг аҳоли жон бошига нисбатлари ҳам бир-биридан фарқ қилади. Хусусан, ип газлама саноатида ишлаб чиқариш-Бухоро, Андижон ва Наманган вилоятларида, ипак газлама саноати-Самарқанд вилоятида, нотўқима материаллар- Наманганда, гилам тўқимачилик-Самарқанд, Тошкент ва Хоразм вилоятларида юқори даражани ташкил этади. Ип газлама саноатида ўртача кўрсаткичли ҳудудларга Наманган ва Тошкент вилоятлари, ипак газлама тармоғида-Наманган, нотўқима материаллар саноатида-Фарғона ва Андижон вилоятлари киради. Гилам тўқимачилик республиканинг учта вилоятида (Самарқанд, Тошкент, Хоразм) кучли ривожланган бўлиб, қолган вилоятларда у катта аҳамиятга эга эмас. Аҳоли жон бошига тармоқ ишлаб чиқаришнинг мужассамлашуви, юқорда саналмаган барча вилоятларда паст кўрсаткичга эга ва уларнинг кўпчилигида тўқимачилик ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқлари мавжуд эмас. . 23

9-жадвал. Республикада тўқимачилик саноати ҳудудий ихтисослашувининг баъзи бир кўрсаткичлари (200 6 й.). Т.р маъмурий тизимлар аҳоли сони тўқимачи- ликнинг ҳудуд саноатидаги улуши, % ялпи саноат, % тўқима- чилик ҳудудий таркиби, % тўқимачи-лик саноат маҳ. ялпи санотга нисбати Аҳоли жон бошига нисбатан мужассамлашуви тўқимачили к саноати бўйича ип газла- ма ипак газ-лама нотўқима мате- риаллар гилам маҳсу- лотлари 1 Қорақал- поғистон Р. 1569,9 23,8 1,25 5,0 4,0 0,81 0,3 - 0,3 - вилоятлар Андижон 2342,7 8,1 9,2 12,6 1,4 1,42 2,3 - 1,51 - 2 3 Бухоро 1507,5 18,1 5,5 16,8 3,1 2,9 4,3 0,0 - 0,0 4 Жиззах 1043,3 0,0 1,5 0,0 0,0 - - - - - 5 Навоий 810,2 0,0 13,8 0,0 0,0 - 0,0 - - 2,04 6 Наманган 2073,2 27,6 2,7 12,7 4,7 1,6 1,2 3,05 6,5 - 7 Самарқанд 2867,1 0,85 3,6 0,5 0,1 0,0 0,0 5,4 - - 8 Сирдарё 672,2 0,5 1,05 0,0 0,0 0,0 0,5 - - - 9 Сурхондарё 1894,9 6,8 2,2 2,5 1,1 0,4 0,16 - - - 10 Тошкент 2452,3 9,1 15,6 23,7 1,5 2,5 1,16 - - 2,1 11 Фарғона 2840,9 8,6 9,9 14,3 1,4 1,4 2,26 1,55 2,6 - 12 Хоразм 1432,8 18,2 1,8 5,4 2,9 0,97 0,3 - 0,7 1,8 13 Қашқадарё 2378,5 1,47 9,5 3,5 0,4 0,4 0,05 - - - 14 Тошкент ш. 2135,6 2,2 12,1 3,0 0,25 0,37 0,3 - - - Жадвал ЎзР Давлат статистика қўмитаси. 24

Кўриниб турибдики тўқимачилик саноатининг республика маъмурий тизимларида тутган ўрни турлича. Ип газлама саноатининг ҳудудий таркибидаги ўзгаришлар, энг аввало собиқ Иттифоқ даврида ишга туширилган ёки қурилиши бошланган филиалларда ишлаб чиқаришни ташкил этилиши ва кенгайтирилиши ҳамда тармоққа чет эл инвестициси жалб этилиб қўшма корхоналарни барпо этилиши билан боғлиқ бўлди. Шуни ҳам қайд қилиш лозимки, қўшма корхоналарнинг бир қисми тармоқ филиаллари базасида (Жарқўрғон, Косонсой, Боғот, Ҳазорасп, Олот, Қоракўл ва ҳ.к.) ташкил этилди. Буларнинг барчаси ип газлама ишлаб чиқаришнинг ҳудудий мужассамлашувида ўз аксини топди. 2004 йилда тармоқда Тошкент шаҳри ва Андижон вилоятида ҳудудий мужасамлашув даражаси олдинги йилларга нисбатан пасайди, аксинча, Наманган, Фарғона, Тошкент вилоятларида ушбу кўрсаткич анча ошди. Айни вақтда, Қорақалпоғистон Республикаси , Сурхондарё, Хоразм, Қашқадарё ва Сирдарё вилоятларида ип газлама ишлаб чиқарила бошланди . Ҳудудий мужассамлашув даражаси Наманган, Бухоро вилоятларида энг юқори, Фарғона, Тошкент ва Андижон вилоятларида ўртача кўрсаткичга эга бўлиб, қолган вилоятлар ичида Хоразм ва Сурхондарё ажралиб туради. Ипак газлама ишлаб чиқариш турли сабабларга кўра, жуда қисқариб кетди ва бу ҳолат саноат тармоғининг ҳудудий таркибида ҳам ўз аксини топди. Анъанавий ипак саноати марказлари Наманган ва Фарғона вилоятларининг улуши камайиб, Самарқанд вилоятининг ҳиссаси ошди. Шунга мутаносиб равишда ипак газлама тармоғининг ҳудудий мужассамлашувида ўзгаришлар бўлди. Мазкур саноат тармоғининг ҳудудий мужассамлашув даражаси Самарқанд, Наманган вилоятларида юқори, Фарғона, Андижон ва Навоий вилоятларида эса у паст кўрсаткичга эга. Республикада жун газлама ҳозирда Наманган, Фарғона ва Навоий вилоятларида ишлаб чиқарилмоқда. Самарқанд вилоятидаги камвол газлама 2525

корхонаси айрим сабабларга кўра ишлаб чиқаришни тўхтатган. Тармоқда мужассамлашув даражаси Фарғона вилоятида юқори, Наманган вилоятида ўртача, Навоий вилоятида эса паст кўрсаткичга эга. Наманган вилоятидаги «Косонсой-Текмен» ҚК-да маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг камайганлиги тармоқда салбий оқибатларни келтириб чиқарган. Ўзбекистонда гилам ва гилам маҳсулотлари нафақат табиий жундан, балки синтетик ип ва бошқа турли иплардан тўқилади. Гилам маҳсулотлари саноат усулида ҳозирда Хоразм, Тошкент, Самарқанд вилоятларида ишлаб чиқарилмоқда. Тармоқнинг энг йирик корхоналари Хоразм, Тошкент, Самарқанд вилоятларида жойлашган. Шунингдек, Навоий вилоятида ҳам гилам маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда. Республикада ишлаб чиқарилаётган гилам ва гилам маҳсулотларининг фоизи табиий жун ва бошқа иплар қоришмасидан, қолган фоизи синтетик ипдан ишлаб чиқарилмоқда. Тармоқда ҳудудий мужассамлашув Хоразм, Тошкент, Самарқанд вилоятларида юқори, Навоий вилоятида эса анча паст. Ўзбекистон тўқимачилик саноатининг нотўқима материаллар тармоғида ишлаб чиқариш ҳажми 2000 йиллар бошига нисбатан бироз ошди ва айни вақтда унинг ҳудудий таркиби ҳам анча такомиллашди. Ҳозирда тармоқнинг аввалги ишлаб чиқариш районлари қаторига Фарғона, Хоразм, Самарқанд вилоятлари ва Қорақалпоғистон ҳам қўшилган. Шунга мос ҳолда, соҳа ҳудудий мужассамлашув даражасида ҳам ўзгаришлар юз берди. Тармоқда ҳудудий мужассамлашув даражаси Наманган вилоятида юқори, Фарғона ва Андижон вилоятларида ўртача, Хоразмда ўртачадан пастроқ, Самарқанд ва Қорақалпоғистонда жуда паст кўрсаткичга эга. Мустақиллик йилларида, тўқимачилик саноатининг вилоятлар ҳудудий ихтисослашув коэффициентида анча ўзгаришлар кузатилади. Масалан, ип газлама саноатида ихтисослашув коэффициенти Наманган, Бухоро, ва Фарғона вилоятларида энг юқори, Тошкент Андижон Хоразм, Сурхондарё вилоятларида ҳамда Тошкент шаҳри) ва Қорақалпоғистон Республикасида ўртача, қолган вилоятларда эса паст. 2626

Тармоқда Тошкент шаҳрининг ҳудудий ихтисослашув коэффициентини пасайиб кетиши, энг аввало ишлаб чиқаришнинг кескин қисқариши билан боғлиқ бўлса, иккинчидан, бунга мустақиллик йилларида шаҳарда саноатнинг кўплаб бошқа тармоқларини қурилиши ҳам ўз таъсирини кўрсатган. Ушбу ҳолатни, янада яққолроқ тасаввур қилиш учун республика ип газламасининг 2,7 фоизини берувчи Тошкент шаҳри ва тармоқнинг 1,7 фоиз ип газламасини таъминловчи Хоразм вилояти кўрсаткичларини таққослаш мумкин. Ипак газлама тармоғида ҳам мустақиллик йилларида ҳудудий ихтисослашув даражаси анча ўзгариб кетди. Ушбу саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш йилдан-йилга пасайиб бориши, анъанавий ипакчилик маркази Фарғона иқтисодий районида пилла тайёрлаш ва ишлаб чиқаришнинг қисқариб кетиши билан тавсифланади. Тармоқда ҳудудий ихтисослашув коэффициенти 80-йиллар кўрсаткичидан фарқ қилади. Ҳозирда бу кўрсаткич Самарқанд вилоятида) юқори, Наманган вилоятида ўрта, Фарғона вилоятида паст даражага эга. Жун газлама саноатида ҳудудий ихтисослашув даражаси, ҳудудий мужасамлашув даражасидан бироз фарқ қилади. Тармоқда ҳудудий ихтисослашув даражаси Наманган вилоятида юқори, Фарғонада ўрта, Навоий вилоятида эса паст. Гилам тўқимачилик саноатида кейинги йилларда Самарқанд ва Тошкент вилоятларида ишлаб чиқаришнинг жонланиши туфайли маълум ўзгаришлар рўй берди. Тармоқда ҳудудий ихтисослашув даражаси Хоразм вилоятида юқори, Тошкент ва Самарқанд, вилоятларида ўрта, Навоий вилоятида паст кўраткичлидир. Сўнгги уч-тўрт йил ичида нотўқима материаллар саноатида тармоқ ҳудудий таркибининг такомиллашиши сабабли соҳа ҳудудий ихтисослашув даражасида айрим ўзгаришлар кўзга ташланади. Соҳада ҳудудий ихтисослашув Наманган вилоятида энг юқорилигича қолмоқда. Ушбу 2727

кўрсаткич Фарғона ва Андижон вилоятларида ўрта, Хоразм, Самарқанд вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасида паст кўрсаткичга эга. Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда вилоятларда тўқимачилик саноатининг ҳудудий мужассамлашув ва ихтисослашув даражасига қараб, уларни бир нечта гуруҳга ажратса бўлади. Масалан, ҳудудий мужассамлашув кўрсаткичи юқори бўлган гуруҳга Наманган, Фарғона ва Андижон, вилоятлари киради. Ушбу кўрсаткич Бухоро, Хоразм, Самарқанд, Тошкент вилоятларида ўрта, Қорақалпоғистон Республикаси, Қашқадарё, Сурхондарё, Навоий вилоятлари ва Тошкент шаҳрида паст. Ҳудудий ихтисослашув даражасига кўра эса вилоятлар қуйидагича гуруҳланади; ихтисослашув даражаси юқори бўлган вилоятлар-Фарғона, Наманган ва Хоразм; ихтисослашув даражаси ўрта бўлган ҳудудлар-Бухоро, Андижон, Тошкент ва Самарқанд вилоятлари; ихтисослашув даражаси паст бўлган маъмурий бирликлар: Қорақалпоғистон Республикаси, Қашқадарё, Сурхондарё, Сирдарё, Навоий вилоятлари ва Тошкент шаҳри. Х улоса қилиб шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирга келиб тўқимачилик саноати ҳудудий таркибида анча ижобий силжишлар кузатилмоқда. Бироқ шунга қарамай, мазкур саноат тармоқларининг ҳудудий таркибини такомиллаштиришда катта муаммолар мавжуд. 2828

Хулоса Тарихий тараққиётнинг турли босқичларида Ўзбекистон халқ хўжалиги, унинг иқтисодий ривожланиш даражаси мураккаб йўлни босиб ўтган. Тарихий манбаларда келтирилишича, Ўзбекистон ўтмишда ер куррасидаги аҳоли хўжалик фаолияти ғоят қизғин кечган энг қадимий ўлкалардан бири бўлган. Мамлакатимизнинг Ғарб билан Шарқ ўртасидаги "Иқтисодий тараққиёт учун қулай бўлган географик ўрни , саҳий табиати, бой ва ранг-баранг табиат ресурслари, меҳнаткаш ва доно халқи умумбашарий тараққиётга асрлар оша ўз улушини кўшишга объектив шароит яратган. Мустақиллик туфайли мамлакат иқтисодиёт тармоқларида қатор таркибий ўзгаришлар юз берди. Жумладан, мамлакат халк хўжалигининг етакчи соҳаси — саноатда импортнинг ўрнини боса оладиган товарлар ишлаб чиқариш мулкни давлат тасарруфидан чиқариш орқали турли хил мулкчилик формаларини шакллантириш нефть ишлаб чиқариш кўламини кескин кўпайтириш ҳамда ғалла етиштириш географиясини кенгайти риш орқали иқтисодиёт тармоқлари ва аҳолининг ушбу ҳаётий муҳим маҳсулотларга бўлган эҳтиёжини қондириш, экспортбоп товарлар ишлаб чиқариш миқдорини кўпайтириш орқали давлат импорти ҳажмини тушириб боришга эришишга қаратилган йўналишларга иқтисодий сиёсатда устуворлик берилади. Ўзбекистон иқтисодиётида саноат ишлаб чиқариши етакчилик қилади. У мамлакат иқтисодий тараққиётида муҳим ўрин тутиб, халқ хўжалигининг барча тармоқлари учун моддий-техника воситаларини тўхтовсиз такрор ишлаб чиқариш манбаи сифатида фаолият кўрсатади, иқтисодий районларнинг, вилоятларнинг, ижтимоий ишлаб чиқариш техникавий даражасини белгилаб беради ҳамда моддий ва меҳнат ресурсларидан фойдаланишнинг ҳолатига таъсир кўрсатади. Мамлакат асосий фондларнинг 40 фоизи саноатга тўғри келади, ялпи ички маҳсулотнинг 15 фоизи саноатда яратилади. Иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурсларининг салкам 13 фоизи (ёки 1,1 млн.дан ортиқ киши) саноат 2929

тармоқларида ишлайди. Эслатиб ўтиш жоизки, бу соҳада юқори малакали муҳандис-техник ходимлар, малакали ишчилар ишлайди. Мустақиллик йилларида республикада саноатни устивор ривожлантиришга катта аҳамият берилди. Ички ва хорижий инвестициялардан самарали фойдаланиш, янги корхоналар қуриш, эскиларини қайта жиҳозлаш, замонавий технологияларни жорий этиш, корхоналар мулк шаклларини ўзгартириш, ресурслардан оқилона фойдаланиш ва ҳ.к. саноатнинг барқарор ривожланишини таъминламоқда. XX асрнинг 90-йилларигача Ўзбекистонда тоғ-кон ва қишлоқ хўжалигига хизмат қиладиган саноат тармоқлари ривожлантирилди. Ватанимизда ёқилғи саноати кўмир, нефть ва газ тармоқларидан иборат. Кўмир саноати Тошкент ва Сурхондарё вилоятларида, нефть саноати асосан Қашқадарёда ҳамда Андижон, газ саноати Қашқадарё, Бухоро ва Сурхондарё вилоятларида ривожланган. Ўзбекистонда электроэнергия ИЭС, ГЭСларда ишлаб чиқарилади. Электроэнергиянинг асосий қисми ИЭСларда ишлаб чиқарилади. Ўзбекистонда рангли металлургия саноати яхши ривожланган. Унинг асосий марказлари Олмалиқ, Чирчиқ ва бошқа шаҳарлар ҳисобланади. Ўзбекистон олтин қазиб олиш бўйича жаҳонда 4-ўринда, унинг заҳираси бўйича 7-ўринда туради. Қора металлургия саноати Тошкент вилоятининг Бекобод шаҳрида мавжуд. Кимё саноати асосан минерал ўғитлар ва кислоталар ишлаб чиқаради. Йирик марказлари Чирчиқ, Фарғона, Самарқанд, Навоий шаҳарларида жойлашган. Мамлакат мустақиллигининг дастлабки йилиданоқ, пахта якка- хокимлигини бартараф этишга киришилди ва “ғалла мустақиллиги”ни таъминлаш мақсадида дастур ишлаб чиқилди. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотларни ўтказиш ва бозор муносабатларини шакллантириш билан боғлиқ муҳим ҳуқуқий-меъёрий асослар яратилди, ташкилий-иқтисодий йўналишлар ишлаб чиқилди. Бу борада мамлакат қишлоқ хўжалигини тубдан ислоҳ қилиш билан боғлиқ 3030

ўнларча қонунлар қабул қилинди. Жумладан, “Ер тўғрисида” (1990), “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш. тўғрисида” (1991), “Деҳқон хўжалиги тўғрисида” (1992), “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида” (1992), “Ер солиғи тўғрисида” (1993), “Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш тўғрисида” (1995) ва бошқа қонунлар шулар жумласидандир. Шундай қилиб, Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги чуқур ислоҳотларни бошидан кечирмоқда; қишлоқ хўжалигида бозор муносабатларини шакллантириш, мулкчиликнинг нодавлат шаклига ўтиш, мулкни давдат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, дехкон (фермер) хўжаликлари фаолиятини йўлга куйиш каби муҳим масалалар ҳал этилмоқда. 3131

А дабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бусағасида: Хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т., 1997. 2. Акрамов З.М. Ўзбекистон иқтисодий географияси. - Т., 1994. 3. Абиркулов К.Н. Ўзбекистон иқтисодий географияси. -Т.: 2004.. 4. Вахобов Х. Иқтисодий география асослари -Т., 2001. 5. Тухлиев Н., Таксанов А.Национальная экономическая модель Узбекистана. – Т.: 2000. 6. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти.-Т., 2000. 7. СолиевА.С., Ахмедов Э.А.,Мухамадалиев Р.И. ва б. Минтақавий иқтисодиёт. Ўқув қўлланма. -Т:”Университет”, 2003. 8. Солиев А., Каршибоева Л. Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий масалалари.-Т., 1999. 9. Солиев А., Маҳамадлиев Р. Иқтисодий география асослари.-Т., 1996. 10. Солиев А. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг долзарб масалалари.-Т., 1995. 11. Солиев А., Тожиева З. Иқтисодий ва социал география асослари.-Т., 2001. 3232

Похожие

Эрон ёкилги-энергетика саноати шаклланиши ва ривожланиши хусусиятлари

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари

Кашкадарё вилояти ахолисининг мустакиллик йилларида усиши ва жойланиши

Хоразм вилояти

Узбекистон куллари ва сув омборлари