Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари - География - Рефераты

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари Америкалик машхур олим У.Айзард фикрича, у ёки бу худуднинг хўжапиги мураккаб жумбоқ бўлиб, уни ечишни айни ахоли бўгинидан бошламоқ керак. Дархакиқат, аҳоли мураккаб ижтимоий-иктисодий тушунчадир, у билан ишлаб чиқариш "бошдан оёқ", чамбарчам боғлиқ. Чунки, меҳнат ресуреларисиз ишлаб чиқариш бўлмайди, ишлаб чикариш эса ахоли учун керак; моддий ва маънавий бойликларни яратувчиси хам, уларни истеъмолчиси қам айни ана шу аҳоли, яъни кишиларнинг маълум худуддаги бирлигидир. Ахолини иктисодий ва ижтимоий география фанида ўрганишда унинг уч асосий хусусияти эътиборга олиниши зарур: ахоли - ишлаб чиқарувчи куч (аҳолининг иктисодий функцияси); ахоли - асосий истеъмолчи (ижтимоий, социал функцияси); аҳолининг ўз-ўзини такрор барпо килиши (демографик жиҳати). Албатта, ушбу фан нуқгаи назаридан энг аввало аҳолининг биринчи ва иккинчи хусусиятлари муҳим аҳамият касб этади, чунки улар аҳолини ижтимоий-иктисодий категория эканлигини ўзида уйғунлаштиради. Қолаверса, анъанавий иктисодий география фанининг зволюцион тарзда "иктисодий ва ижтимоий география" мақомини расмий олиши хам айни Инсон омили, ахоли ва унинг ижтимоий ривожланишининг ҳудудий жиҳатларини тадқиқ қилиш натижасидан келиб чиққан. Ахолининг учинчи хусусияти, яъни унинг такрор барпо бўлиши эса бевосита демография фанининг тадқиқот объекти бўлиб, ушбу жараённнинг ҳудудий тафовутларини ўрганиш демогеография ёки геодемография йуналишига мое тушади. Ўзбекистон Республикаси аҳоли сони бўйича дунё миқёсида ўртача демографик салоҳиятга эга бўлган давлат ҳисобланади. Унинг аҳолиси, 2014- йил I -январь маълумотларига биноан 30,5 млн. кишини ташкил этади. Бу

борада, у МДҲ мамлакатлари орасида Россия ва Украинадан кейинги учинчи ва Марказий Осиё давлатлари орасида эса биринчи ўринни эгаллайди. Мамлакатимизнинг демографик тарихи унинг аҳолисини турли даврларда ҳар хил суръатларда ўсиб борганлиги билан тавсифланади. 1 Масалан, 1897 йилда ўтказилган Умумроссия аҳоли рўйҳати маълумотлари бўйича ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида 3948 минг киши истиқомат қилган. 1913 йилга келиб, яъни 15 йилдан сўнг бу рақам 4331 мингга етган. 1926 йил аҳоли рўйҳати натижалари эса, бу ерда 4629 минг кишини қайд этган ва ўтган давр мобайнида аҳоли сони йил ига ўртача 2,1 минг кишидан ортиб борган. Кейинги даврларда республикада аҳоли сонининг ўсишига собик Иттифоқда юз берган сиёсий ва иктисодий вокеалар жиддий таъсир кўрсатган. Иккинчи жаҳон уруши арафасида (1939 й.). Ўзбекистон аҳолиси 6347 минг кишини ташкил этган ҳолда, у 20 йилдан сўнг, яъни 1959 йилда 8119 минг кишидан иборат бўлган. Бу давр оралигида умумий кўпайиш 1772 минг киши, ўртача йиллик кўпайиш эса 88,6 минг кишига тенг бўлган. Ушбу киёсий ракамлар республика аҳоли сони ўсишининг бирмунча жадаллашганидан далолат беради {нисбий кўрсаткичларда йиллик ўртача кўпайиш 1,25 %). Табиийки, уруш жараёнида фронт ва фронт оркасида аҳоли ўлими кўп бўлмаганда республика ахолией бундан ҳам тезрок ўсиб борган бўлар эди. Навбатдаги икки ахоли рўйҳати оралиғида (1970-1979 йй.) Узбекистон ахолией 11774 минг кишидан 15389 минг кишига етган; мутлақ кўпайиш 3615 минг, ўртача бир йиллик кўпайиш 402 минг, нисбий ўсиш 130,7 %, ўртача йиллик кўпайиш эса 3,00 фоизга баробар бўлган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, Узбекистон аҳолисининг энг кўп (интенсив) ортиб бориши айни шу даврда қайд этилади. Собик Иттифокда ўтказилган сўнгги аҳоли рўйҳати (1989 й.) Узбекистон ҳудудида 19780 минг кишини кўрсатган. 1979-1989 йиллар мобайнида республика аҳолиси 4391 минг кишига ортган ва йиллик ўртача кўпайиш

2,55 фоизни ташкил килган. Бу эса олдинги даврга Караганда 0,45 фоизга кам демакдир. Узбекистонда демофафик жараёнларнинг ривожланиши ёки ўзгариб бориши кейинги йилларда икки асосий сиёсий-иктисодий омиллар туфали юз берган. Бу хам бўлса, Узбекистон Республикасининг 1991 йилда сиёсий мустакнлликка эришиши ва унинг миллий иктисодиётини боскичма-боскич бозор муносабатларига ўтишидир. 1989-2000-йилларда мамлакат аҳолиси 123,8 фоизга ўсган, аммо бир йиллик кўпайиш кўрсаткичи пасайиб бориши жараёни давом этиб, 1,95 фоизга баробар бўлган. Шу даврда демографик ривожланиш бўйича республикамизнинг жанубий минтақалари - Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари етакчилик қилган. Уларда умумий ўсиш, мое равишда, 139, 2 ва 136,0 фоиз бўлган. Ушбу ҳудудларда аҳоли сонининг тез кўпайиб бориши (бошқа вилоятларга Караганда) кейинги йилларда хам давом этиб, мамлакат ахолией ҳудудий таркибида унинг жанубий йўналишда бирмунча "сурилишига" олиб келган. Кўрилаётган даврда Наманган, Хоразм, Жиззах, Андижон ҳамда Самарканд вилоятларида хам аҳоли сонининг ўсиб бориши республика ўртача кўрсаткичларидан юкорирок даражада кечган. Айни вақтда Навоий.Сирдарё ва Тошкент вилоятларида бу кўрсаткич пастроқ бўлган. Пойтахт - Тошкент шаҳрида эса ўсиш жуда сует бўлиб, бу ерда бир йиллик кўпайиш атиги 0,10 фоизга тенг бўлган, холос. 2001-2013-йиллар давомида республикада аҳоли ўсиш сурьатининг пасайиши янада интенсивлашган. Баъзи йилларда бир йиллик кўпайиш ҳатто 1,10-1,15 фоизга хам тушиб қолган, энг сўнгги йилларда эса бу кўрсаткич бирмунча кўтарилиб, 1,50-1,70 фоизга етган. Бирок, шунга қарамасдан умумий хулоса қилиш мумкинки, республиками-* аҳолисининг кўпайиш суръати ўтган аернинг 70 йиллларига Караганда 2,0-2,2 марта қискарган. 3-жадвал маълумотлари таҳлили шуни кўрсатдики, 2001 -2013-йилларда аҳоли сони мутлақ ўсишда давом этган бўлса-да, унинг суръатлари янада пасайиб борган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, буи дай жараён бутун жаҳон

аҳолисида ҳам кузатилмоқда; қатор Европа мамлакатлари эса аҳоли сонининг қисқариши, яъни депопуляция жараёнини бошдан кечирмоқда. Бундай вазият МДҲ мамлакатларида ҳам, хусусан Россия, Беларус ва Украинада кескин туе олган. Таҳлиллар кўрсатишича, ўзига хос "геодемографик тўлқинлар" ҳатто кўшни Қозогистон Республикасининг деярли барча вилоятларида хам кузатилмоқда ва бу мамлакатда асосан унинг Ўзбекистонга туташ ҳудудлари, яъни Жанубий Қозоғистонда аҳоли сонини мутлақ кўпайиши ёки унинг турғунлашуви кузатилмокда, холос. Республикамизда ҳам бундай геодемографик тўлқинлар кузатилади. Бу ерда аҳоли сони ўсиш суръатининг пасайиши аввало Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида қайд этилиб, мамлакатнинг бошқа ҳудудларида бу жараённинг аста-секин сўниб бориши ёки тезлигининг қисқариши қайд этилади. Бошқача қилиб айтганда, Узбекистондаги янги демографик ўзгаришлар (тугилиш ва табиий кўпайишнинг пасайиб бориши) марказда бошланиб, маълум вақт давомида у босқичма-босқич бошқа вилоятларга "тарқалади" Тошкент шаҳри ва пойтахт вилоятида кузатилган вазият республиканинг жанубий вилоятлари — Сурхондарё ва Қашқадарёда бирмунча вақт ўтгандан сўнг кузатилади ёки такрорланади. Қайд этиш жоизки, бу икки "демографик кутб" ўртасида жараён ўзгаришининг тезлик муддати тобора қисқариб бормокда. Аҳоли салмоғига кўра Самарканд вилояти биринчи, Фарғона -иккинчи, Қашқадарё вилояти учинчи ўринда туради. Демографик салоҳиятнинг энг паст микдори Навоий ва Сирдарё вилоятларида (3-жадвалга қаранг) кузатилади. Умуман олганда, 5 та вилоятта (Самарканд, Фарғона, Тошкент, Қашқадарё ва Андижон) республика жами аҳолисининг деярли 40 фоизи тўғри келади. Сўнгги йилларда Қорақалпоғистон Республикаси ҳамда Бухоро, Сирдарё, Тошкент вилояти ва Тошкент шаҳри аҳолисининг ўсиши мамлакат ўртача даражасидан паст бўлган ва уларнинг жами республика аҳолисидан улуши қискарган. Аҳолннинг нисбатан жадал ўсиши Қашқадарё, Сурхондарё,

Самарканд каби вилоятларда кузатилади. Натижада, бу ҳудудларнинг демографик салоҳияти янада кўтарилган. Республика худудининг табиий шароити, ижтимоий-иктисодий ривожланиш имкониятларининг турли-туманлиги аҳоли жойлашувига хам таъсир қилади. Мамлакат бўйича аҳоли жойлашувининг ўртача зичлиги 1 км 2 ва 67,9 кишидан иборат бўлган ҳолда, у Навоий вилоятидаги 8,1 кишидан Андижон вилоятида 652,4 кишига фарқ қилади. Бу борадаги ички тафовут ёки географик коэффициент 80,5 мартага тенг. Тарихан аҳоли мамлакатимизнинг суғориладиган воха ва водийларида зич жойлашган. Чунончи, бу кўрсаткич Фаргона, Наманган, Хоразм вилоятларида анча юкори. Қоракалпоғистон Республикаси ҳамда Навоий вилояти Узбекистон ҳудудининг 61,9 фоизини ташкил килса-да, бу ерда мамлакат ахолисининг атиги 8,7 фоизи яшайди; шу боис, айни ана шу икки маъмурий бирлик республика аҳолиси жойлашувининг ўртача кўрсаткичига жиддий таъсир кўрсатади. Бухоро ва Жиззах вилоятларида ҳам аҳоли зичлиги унча юкори эмас, Сурхондарё ва Қашқадарёда эса у ўртача кўрсаткичдан бирмунча юқори. Бирок шунта қарамасдан, ҳатто бу ҳудудларнинг ҳам ички, кадимдан суғорилдаиган районларида (масалан, Вобкент, Шофиркон, Ғиждувон, Шахрисабз, Китоб, Карши, Яккабог туманларида) аҳоли анча зич жойлашган. Умумий тарзда республика ахоли жойлашуви куп жиҳатдан гидрографик шахобчалар-сугориладиган даре ва ирригация иишоотлари билан белгиланади. Шу билан бирга, йирик шаҳарлар, айниқса Тошкент агломерацияси доирасидаги кишлоқ туманларида ҳам ахоли жойлашуви жуда зич ( I км га 700-750 кишини ташкил этади). 2013-йил маълумотларига биноан, Узбекистон Республикасининг 51,2 фоиз аҳолиси шахар жойларига тўгри келади. Мутлақ ракамда у 15370,1 минг киши. Шахар аҳолисининг олдинги йиллардаги микдори куйидагача бўлган (минг киши хисобида): 1926 й. -1002; 1939 й. - 1470; 1959 й. - 2729; 1970 Й.-4327; 1979 й. - 6348, 1989 й. - 8059 ва 2000 йилда 9166 минг киши.

Шахар ахолисининг ўсиш суръати айникса 70-80 йилларда юкори бўлган. Бунга сабаб - 1972-йилда аҳоли манзилгоҳларининг шаҳар макомига ўтказиш учун талаб этиладиган энг кам аҳоли миқцорини 10 мингдан 7 мингтагача туширилиши ва бунинг окибатида шаҳарлар сонининг ниҳоятда тез кўпайишидир (агар 1970-йилда республикада 42 шахар мавжуд бўлган бўлса, 1979 йилда уларнинг сони 90 тага етган). 1989-2009-йилларда шаҳарликлар сонининг ўсиши анча сусайган. Натижада, умумий урбанизация кўрсаткичи 40,7 фоиздан 35,8 фоизга тушиб колган. Вилоятлэр даражасида мазкур жараён айниқса Тошкент, Фаргона, Бухоро, Хоразмда сезиларли бўлган ва у фақат Қоракалпоғистон Республикаси, Жиззах ҳамда Наманган вилоятларида бирмунча кўтарилган. 2009-йилни республикамизда "Қишлоқ тарақкиёти ва фаровонлига йили" деб зълон килиниши муносабати билан урбанистик вазиятда кескин ўзгариш юз берди. Янги урбанистик сиёсат туфайли Узбекистонда бирданига 966 кишлоқ ахоли пунктига шахарча мақоми берилди. Уларнинг ҳозирги реал ҳолатини ҳисобга олиб, "агрошаҳарлар" деб аташ мумкин. 4-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, энг кўп янги шаҳарчалар Фаргона вилоятида ташкил этилган - 196 та. Шунингдек, бундай манзилгоҳлар Қашқадарё, Сурхондарё, Наманган вилоятларида ҳам анча кўп - ҳар бирида юзтадан ортиқ. Бирмунча камрок янги шахарчалар Сирдарё вилояти ва Қоракалпоғистон Республикасида кайд этилади. Умумий урбанизация даражасининг энг юқори кўрсаткичи Наманган вилоятида - 64,3 %. Бу кўрсаткич Фаргона ва Андижон вилоятларида ҳам ўртачадан юкори. Нисбатан урбанизациялашмаган минтақалар Хоразм, Сурхондарё, Самарканд ва Бухоро вилоятлари хисобланади. Урбанизация жараёни ва унинг якуний кўрсаткичи, одатда, худудлар иктисодиётининг ихтисослашуви, шахар хосил қилувчи омилларнинг мавжудлигига боғлик. Шу нукгаи назардан Қорақалпоғистон ва қисман Навоий вилоятида мазкур кўрсаткичнинг бирмунча юқорилиги кўрилаётган ҳудудлар саноат салоҳиятидан эмас, балки бу жойларда интенсив қишлоқ

хўжалигини ривожлантириш шароитларининг чекланганлидан дарак беради. Фақат пойтахт - Тошкент вилоятида у ҳақикий реал воқеликни акс эттиради, чунки бу ерда, бошқа вилоятларга Караганда, саноат тармоклари нисбатан яхшироқ ривожланган. Аммо бундай хулосани Наманган ва Фарғона вилоятлари учун кўллаш унча тўгри бўлмайди. Миллий ва минтакавий иқтисодиётнинг таркибий тузилишини шахарлар тўри ва тизими хам яккол ифодалаб беради. Аксарият ҳолларда шаҳарлар сонининг кўплиги, йирик шаҳар ва шаҳар агломерацияларинингмавжудлиги ҳудуд ижтимоии-иқтисодии салохиятининг юқорилигини кўрсатади. 2013- йил маълумотларига кўра, республикада 119 шаҳар ва 1065шаҳарча мавжуд. Шаҳарлар сони бўйича Қорақалпоғистон Республикаси (12), Қашқадарё (12) ва Тошкент (16) вилоятлари ажралиб туради. Айни вактда ҳудудий урбанистик таркиб Жиззах, Хоразм ва Сирдарё вилоятларида яхши ривожланмаган. Бу ерда, иқгисодиётнинг асосан қишлоқ хўжалиги ҳамда қайта ишлаш саноатига ихтисослашганлиги сабабли, кичик шаҳарлар тармоги жуда кенгдир. Жумладан, республикада 17 та катта шаҳарлар (100 минг аҳоли ва ундан ортиқ) 19 та ўрта шаҳарлар (50-100 минг киши) 69 та "ярим ўрта" шаҳа'рлар (20-50 минг) мавжуд. Қолган 1063 та шаҳар ва шаҳарчаларнинг ҳар бирида 20 минг кишидан кам аҳоли истиқомат қилади (1-илова). Ўзбекистондаги катта шаҳарлар ҳиссасига республика шаҳар аҳолисининг 39,9 фоизи тўғри келади. Аҳоли сонига кўра Тошкентдан кейинги ўринларда Наманган, Самарканд, Андижон, Бухоро, Нукус, Қарши шаҳарлари туради. Чирчиқ, Олмалиқ, Ангрен, Қўқон, Марғилон шаҳарларининг хам ҳар бирида 100 мингдан зиёд аҳоли бор. Айни вактда Сирдарё вилоятининг маъмурий маркази - Гулистонда атиги 63,2 минг киши яшайди. Шу билан бирга, йирик марказлар негизида шаҳарлар ҳудудий тизимининг мураккаб шакллари ҳам вужудга келган. Чунончи, Тошкент Самарканд, Фарғона-Марғилон агломерациялари шулар жумласидандир.

Бой тарихга эга бўлган, урбанизация жараёнининг "осиёча" ёки шаркона шакли қишлок хўжалигининг суғорма деҳкончилиги ва у билан боғлик шаҳарлар тўрига асосланади. Бинобарин, шарк гарихи ва шарқ маданиятини суғорма деҳкончилик ҳамда кишлоқ ва шаҳарларнинг ажралмас бирлиги, урбанизациянинг ўзига хос йўналишисиз тасаввур килиб бўлмайди. Шу боис республикамиз иктисодиёти ва демографик салоҳияти асосан қишлок хўжалиги ва кишлок ахолисидан ташкил топтан. Жорий маълумотларга Караганда, Ўзбекнстонда 11831 та қишлок аҳоли манзилгоҳлари бор. Коракалпоғистон Республикаси, Бухоро, Кашқадарё, Самарканд ва Фарғона вилоятларининг ҳар бирида мингдан ортиқ қишлоклар мавжуд, уларнинг энг кам микдори эса Сирдарё внлоятида - 284 та. Республикмизда ўртача ҳар бир қишлоққа 1300 киши тўғри келади. Бу жиҳатдан Наманган ва Андижон вилоятлари олдинда туради. Худуди кишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун унча кулай бўлмаган Қоракалпоғистон Республикаси хамда Бухоро ва Навоий вилоятларида эса кишлоклар анча кичик (ўртача 640-700 киши) 1 . 2009-йил - "Қишлок тарақкиёти ва фаровонлиги" йили деб эълон килиниши муносабати билан қишлок жойлар ижтимоий-иктисодий муаммоларига катта эътибор берилди. Айииқса кишлок аҳолисини электр энергия, ичимлик суви хамда табиий газ билан мунтазам таъминлаш, аҳоли бандлиги масалаларини ҳал этиш "Қишлоклар ривожланиши" Давлат дастурида устувор вазифалар килиб белгиланди. Аҳолиси кўп, саноат ва курилиш иншоотлари мавжуд бўлган, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма шахобчалари яхши ривожланган йирик қишлоқларнинг баъзиларига шахар ёки шаҳарча маком и берилмоқда. Ҳозирги кунда республикамизда йирик кишлоқлар, хусусан, Самарканд, Наманган, Андижон, Фарғона вилоятларида кўп. Табиий шароити хўжалик юритиш ва" аҳоли жойлашуви учун нисбатан нокулай бўлган ҳудудларда эса уларнинг сони озроқ. Масалан, республикамизнинг "энг тоғли" ва "энг кишлокли" вилояти - Сурхондарёда бундай аҳоли манзилгоҳлари анча кам.

Юқоридагиларга мое равишда кишлок жойларда меҳнат ресурелари ҳам кўп ва ҳатто улар керагидан ҳам ортиқча. Иш ўринларининг етишмаслиги, ишеизлик, мехнат бозорининг фаол эмаслиги ахолией зич жойлашган воҳа ва водийларда ижтимоий муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Айнан шунинг учун ҳам республикада кишлок хўжалигидаги ислохотларни чукурлаштиришга, қишлоқ саноати ва инфратузилмасини, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни кенг миқёсда ривожлантириш га катта эътибор қаратилмоқда. Ушбу далзарб масала давлатнинг минтақавий сиёсатида ўз ечимини топмоғи лозим. Узбекистан ахолией асосан табиий кўпайиш натижасида ошиб боради. Бу омилнинг роли бизда ҳаммавакт юқори бўлган. Энг сўнгти йилларда эса у аҳоли сони ўсишининг бирдан-бир манбаи бўлиб келмоқда. Бироқ, таъкидлаш жоизки, 90-йилларда аҳолининг та»фор барпо бўлиши жараёнида жиддий ўзгаришлар юз берди; энди республикамизни анъанавий ҳолатда туғилиш ёки табиий кўпайиш юқори мамлакат сифатида таърифлаш унча тўғри эмас. Туғилиш коэффициентининг кескин кисқариши энг сўнгти йилларга тўфи келади. Масалан, туғилиш 1990 йилда 33,7 промиллега тенг бўлган ҳолда, 1999-йилда у бирданига 22,3 промиллега тушиб қолган, яъни бу қисқа даврда мазкур кўрсаткич 11,4 пунктга ёки 1,5 мартага камайган. 2013-йилда ҳар минг кишига нисбатан туғилиш 21,4, ўлим 4,9 ва табиий кўпайиш 16,5 кишини ташкил этади. Ўлим даражасида кескин ўзгаришлар бўлмаганлиги сабабли, аҳолининг табиий кўпайиши асосан унинг туғнлиш кўрсаткичларига боғлиқ. Узбекистон шароитида кичик шаҳарчаларнинг кўпчилигида реал демографик вазият оддий қишлоқлардаги ҳолатга ўхшаб кетади. Аммо, шу билан бирга таъкидлаш лозимки, баъзи бир юқори даражада саноатлашган шаҳарларда туғилиш даражаси анча паст. Чунончи, мавжуд маълумотларга кўра, туғилиш хар 1000 аҳолига Чирчиқ, Янгиобод, Когон каби шаҳарларда 12-13 киши атрофида. Ҳатто типик шарқона шаҳарларимизда ҳам

(Самарканд, Бухоро, Қўқон ва б.) мазкур кўрсаткич 14-15 промиллега тенг. Натижада, аҳолининг табиий кўпайиши анча кам - Чирчиқ ёки Янгиободда у 5 промиллега ҳам етмайди. Албатта, бундай демографик вазият республикамиз учун унча анъанавий эмас. Бу, ўз навбатида, демографик жараёнларда ҳам ўзига хос ўтиш даери кечаётганлигидан далолат беради'. Табиийки, бу жараёнлар якин келажакда меҳнат ресурелрининг шаклланишига, ижтимоий-иқтисодий тарақкиётға ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Вилоятлар бўйича туғилиш ва табиий кўпайишнинг нисбатан катта кўрсаткичлари Қашқадарё ва Сурхондарёда, паст даражаси эса Тошкент ва Навоий вилоятларида кузатилади. Пойтахт вилоятида табиий кўпайиш 14,3 промиллени ташкил этади. Ўлим кўрсаткичларида унча катта тафовут йўқ: унинг энг кам микдори туғилиш анча юқори бўлган Қашқадарё вилоятида бўлиб, бундай нисбат мазкур ҳудудда аҳоли сонининг тезроқ ортиб боришига олиб келади. Республика аҳолисининг кўпайишида ташқи мнграциянинг ҳам роли бор. Аммо бу омилнинг ижобий таъсири кўпрок аввалги йилларга тўғри келган. 70 ва, хусусан, 80-йиллар охиридан бошлаб ушбу жараён Узбекистан учун манфий натижага эга бўлган. Бу, асосан, бир вактлар 1 Агар нктисодибтда баркарор рнвожланншга 1496-йилда эришилган бўлса. демографик жараёнларда. асосан тугилиш кўрсаткичларига бундам 10 йил кейин - 2006-йилда эришнлган. Ўзбекистонга кўчиб келганларнинг яна ўз ватанларига қайтиб кетишлари натижасида юз берган. Шунингдек, келувчилар сони мунтазам равишда камайиб борган, кетувчилар микдорида эса аник, бир йўналишдаги жараён унча сезилмайди. Масалан, республикамиздан ташқарига кеттанларнинг энг кўп микдори 1990 йилда кузатилган. Бироқ, шу йили келганлар сони ҳам нисбатан кўп бўлган. Бунинг натижасида миграция қолдиги (сальдоси) минус 121 минг кишини ташкил килган. 1994 йилда кетганлар сони аввалги йилларга Караганда унча

кўп бўлмасада, аммо келганлар жуда озчиликни ташкил қилган (мое равишда 179 ва 38 минг киши), оқибатда, миграция колдиғи кўрилаётган даврда энг юкори бўлган (минус 141 минг киши). 2010-йилда келганлар 139,8 минг, кетганлар 183,9 минг, миграция колдиғи минус 44,1 минг киши бўлган. 2012- йилда эса бу кўрсаткичлар 169,7; 210,6 ва минус 40,9 минг кишига тенг бўлган. Л.П.Максакова ва О.Б.Ота-Мирзаев маълумотларига Караганда, 1991-1997 йилларда республика шаҳар жойлари бўйича нетто-миграция, яъни соф салбий миграция колдиғи рус миллатига мансуб бўлганларда 302 минг, татарларда 95, яҳудийларда 50, украинларда 28, немисларда 20 минг кишини ташкил этади. Кетувчиларнинг асосий кисми Россия Федерациясига тўғри келади. Узбекистон Украина ва Қозоғистон давлатлари билан ҳам бўлган аҳоли алокаларида анча кўп манфий миграция колдиғига эга, унинг мусбат натижаси эса кўпрок Тожикистон хисобидан юзага келган. Қайд этиш лозимки, ташки миграцияда энг аввало шаҳар аҳолиси катнашади. Бинобарин, мнграциянинг салбий окибати ҳам айни шаҳарларда ва жумладан, русийзабон халқлар кўпроқ жойлашган саноат марказларида кузатилади. Шунинг натижасида, масалан, Чирчиқ, Олмалик, Ангрен каби шаҳарларда ахоли сони 1991 йилга Караганда камайган ёки жуда оз даражада ортган. Колаверса, Тошкент шаҳрида ҳам ахоли сони унча кўп ўсмаган. Ташки мнграциядаги вазият шаҳар жоилардаги мехнат ресуреларининг микдор ва сифат жиҳатларига ўз таъсирини кўрсатади. Чунончи, миграцияда асосан катта ёшдагилар ва малакали ишчи кадрларнинг қатнашганлари сабабли меҳнат ресуреларидан фойдаланишда муваққат муаммолар вужудга келиши муқаррар. Аҳолининг табиий ва механик ҳаракатидаги ўзгаришлар унинг миллий, жинс ва ёш таркибига ҳам таъсир кўрсатади. Узбекистон кўп миллатли мамлакат, бу ерда 100 дан ортиқ тенг ҳуқукли миллат ва элат вакиллари яшайдилар. 1989-йил ахоли рўйхатига мувофиқ, ўзбеклар жами аҳолининг 71,4 фоизини ташкил этади. 90-йилларда бир вактлар кўчиб келган бошка

миллат вакилларининг реэмиграция килиши туфайли ўзбекларнинг улуши кўпаймокда. Республика аҳолисининг ҳозирги миллий таркиби 5-жадвалда ўз аксини топган. Сўнгти маълумотларга Караганда, 2013-йилда 24,9 млн га яқин ёки жами аҳолининг 82,9 фоизи республиканинг туб миллати - ўзбекларга тўгри келди. Мамлакатимизнинг барча ҳудудлари куп миллатли. Нисбатан саноатлашган вилоят ва шаҳарларда махдплии халқлардан ташқари бошқа миллат вакиллари ҳам кўп (Тошкент, Навоий вилоятлари, Тошкент, Чирчиқ, Ангрен, Олмалик, Зарафшон, Фаргона ва бошқа шаҳарлар). Шу билан бирга, Хоразм вилояти аҳолиси асосан бир миллатли - 97,5 фоиз аҳоли ўзбеклардан иборат. Ўзбекларнинг ҳиссаси Тошкент шаҳри ва вилояти ҳамда Қорақалпоғистон Республикасида камроқ (5-жадвалга қаранг). Узбекистонда 662 минг қоракалпоқ миллатига мансуб кишилар яшайди (01.01.2013.). Уларнинг аксарияти (94,2 %) Қорақалпоғистон Республикасида жойлашган. Мамлакатимизда қадимдан тожиклар ҳам жуда кўп (1,5 млн га яқин) яшаб келган. Уларнинг асосий қисми Сурхондарё, Самарканд, Наманган ва Фаргона вилоятларида яшайди. Тожиклар, шунингдек, қисман Тошкент, Бухоро, Қашқадарё вилоятларида ҳам яшайди. Қозоқлар кўпроқ Қорақалпогистонда ҳамда Навоий ва Тошкент вилоятларида, қирғизлар Жнззах, Фаргона ва Андижон вилоятларида, туркманлар - Сурхондарё ва Қашқадарё, Қорақалпо-ғистонда истиқомат қилади. Булардан ташқари, республикамизда украин, татар, корейц, бошқирд, арман, озарбайжон ва бошқа миллат вакиллари ҳам бор. Уларнинг кўпчилиги шаҳар жойларида истиқомат қилади. Аҳолининг жинсий таркиби тенглашиб бормокда; шаҳарликлар орасида аёллар кўпроқ (50,2 фоиз), кишлоқларда эса жинслар ўртасидаги фарқ деярли сезилмайди. Узбекистонда туғилиш нисбатан юқорилиги сабабли аҳоли таркибида ёшлар улуши катта. Республика аҳолисининг тахминан 16 фоизини 8 ёшгача бўлган болалар ташкил этади. Шунинг учун давлатнинг

ижтимоий сиёсатида соглом, баркамол авлод тарбиясига, ёшларга катта аҳамият берилмокда. Республикада меҳнат ресурсларининг сони кўп, бироқ уларнинг жами аҳоли таркибидаги улуши оз. Бунинг сабаби туғилиш ва табиий кўпайишнинг юқорилигидадир. Натижада, "демографик юк" ёки меҳнатга лаёқатли аҳоли билан меҳнатга лаёқатсизлар нисбати ўзига хос. Масалан, агар Болтиқ бўйи давлатларида оклада 3 кишидан 2 нафари ишласа, бизда, аксинча, 6 кишидан 2 ёки 3 нафари ишлаши мумкин, холос. Расмий маълумотларга Караганда, 1.01.2013-йнлда Ўзбекистонда меҳнатта лаёқатли бшдагилар жами аҳолининг 64,0 фоизини ташкил зтди. Иқтисодий фаол аҳоли 13,2 млн киши, иктнсодиётда банд бўлганлар 12,5 млн кишини ташкил қилди. Таъкидлаш жоизки, кейинги йилларда, ноишлаб чиқариш соҳасида банд бўлганлар сони тезроқ кўпайиб бормоқда 1 . Нодавлат секторда банд бўлганлар 80 фоизга яқин. Барча туман ва шаҳарларда меҳнат биржалари фаолият кўрсатмокда. Улар асосан "Бандлик" Давлат дастурини амалга ошириш бўйича қатор ишларни бажаришади. Жумладан, биргина 2013-йилда 960 мингдан ортиқ янги иш жойлари ташкил этилган бўлиб, уларнинг асосий кисми корхона ва ташкилотларга, хусусан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, фермер хўжаликларита тўғри келади. Янги иш жойларининг 2/3 қисмидан ортиқроғи қишлоқ жойларда яратилмоқда. Бу "Қишлоқ жойлар ривожланиши" дастурини амалга ошириш туфайлидир.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

Похожие

Мехнат ресурслари ва уларнинг таркиби

Ўзбекистон иқлими ва иқлим ресурслари ( Узбекистон иклим ва иклим ресурслари

Узбекистон ахолиси

Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши

Кашкадарё вилояти ахолисининг мустакиллик йилларида усиши ва жойланиши