Сув омборлари - География - Рефераты

Сув омборлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

243.5 KB

Сув омборлари Режа: 1. Сув омборлари ҳақида умумий маълумотлар 2. Сув омборларининг асосий кўрсаткичлари. 3. Сув омборларининг таснифлари

Сув омборлари ҳақида умумий маълумотлар Маълумки, дарёлардаги сув миқдори йил давомида мавсумдан-мавсумга ва у йилдан бу йилга ўзгариб туради. Ўлкамиз шароитида, қишлоқ хўжалигида сувга бўлган талаб ортган мавсумларда кўпчилик дарё ва сойларда сув кескин камайиб кетади, айрим ҳолларда бутунлай қуриб қолади. Мана шундай шароитда дарё ва сойлар сувидан тўла ва самарали фойдаланиш мақсадида уларнинг оқим режимини бошқариб туриш зарур. Бу муаммони дарёларда сунъий кўллар-сув омборлари барпо этиш йўли билан ҳал этилади. Сув омборлари қуриш ўлкамиз каби қурғоқчил ҳамда қишлоқ хўжалиги суғоришга асосланган ҳудудларда айниқса зарурдир. Кўпчилик сув омборларини қуришда экинзорларни сув билан таъминлашдан ташқари, улардан гидроэнергетика, балиқчиликни ривожлантириш, йирик саноат корхоналари ва шаҳарлар сув таъминотини яхшилаш мақсадида фойдаланиш ҳам назарда тутилади. Ер куррасида жуда кўп сув омборлари қурилган. Дунёдаги энг йирик сув омбори Виктория-Нил дарёсида қурилган Оуэн Фолс (Виктория) сув омбори бўлиб, Кения, Танзания, Уганда давлатлари ҳудудида жойлашган. Унинг сув сиғими 205 км 3 (Виктория кўли билан қўшиб ҳисобланганда) бўлиб, Нил дарёси оқимини йиллараро бошқаришга мўлжалланган. Россия ҳудудида жойлашган Братск (Ангара дарёси), Красноярск (Енисей дарёси), Куйбишев (Волга), Қозоғистондаги Бухтарма(Иртиш) каби сув омборлари нафақат мазкур мамлакатлар ҳудудида, балки бутун Евросиё материгида ҳам энг йирик сув омборлари ҳисобланади. Дарёлар сувидан янада унумлироқ фойдаланиш мақсадида Ўрта Осиёда кейинги йилларда бир қанча сув омборлари лойиҳаланди ва қурилди (4- жадвал). Уларнинг кўпчилигидан бир йўла қишлоқ хўжалиги, саноат, балиқчилик ва энергетика мақсадларида фойдаланиш мумкин. Ана шундай сув омборларига Сирдарёдаги Чордара, Қайроққум, Чирчиқ дарёсидаги Чорбоғ кабилар мисол бўлади. Айни пайтда Норин дарёсида Тўхтағул, Қорадарёда Андижон, Вахш дарёсида Норак каби йирик сув омборлари

қуриб битказилди. Бу сув омборлари тўғонларида сув электр станциялари (ГЭС) қурилиб, улар ҳозирги кунда жуда катта электр энергияси манбаи бўлиб хизмат қилмоқда. Ўзбекистонда 20-асрнинг биринчи ярмида Зарафшон водийсида - Каттақўрғон, Косонсой дарёсида-Косонсой ва Сирдарёда-Фарҳод сув омборлари қурилган эди. 4-жадвал Ўрта Осиё давлатлари ùудудидаги энг йирик сув омборлари Сув омбори Дарё Лойиùада кûрсатилган сув сиғими, млн.м 3 майдон и, км 2 ûртача чуқурлиги, м Тûхтағул Рогун Норак Туямûйин Чордара Қайроққум Чорбоғ Андижон Толимаржон Тûдакûл Каттақûрғон Жанубий Сурхон Норин Вахш Вахш Амударё Сирдарё Сирдарё Чирчиқ Қорадарё Амударё Зарафшон Зарафшон Сурхондар ё 19500 12400 10500 7300 5700 4200 2000 1750 2530 875 845 800 284,0 160,0 98,0 790,0 900,0 513,0 40,3 60,0 77,4 225,0 83,6 65,0 68,7 77,5 107,0 9,2 7,9 8,2 50,0 29,1 19,8 3,8 10,1 12,3 Маълумки, 1950 йиллардан Республикамизда суғорма деҳқончилик мисли кўрилмаган даражада ривожлана борди, минглаб гектар бўз ва қўриқ ерлар ўзлаштирилди. Бир вақтнинг ўзида Чирчиқ, Ангрен, Бекобод, Олмалиқ, Навоий шаҳарлари каби йирик йирик саноат марказлари бунёдга келди. Натижада сувга бўлган эҳтиёж янада ортиб кетди. Шу туфайли Ўзбекистон

дарёларида кўплаб сув омборлари қуриш ишлари бошлаб юборилди. Жумладан, Зарафшон этагида Қуйимозор, Қашқадарёда Чимқўрғон, Сурхондарёда-Жанубий Сурхон ва Учқизил, Оҳангаронда-Туябўғиз сув омборлари қурилиб, ишга туширилди. 1960 йилларда эса Чирчиқ дарёсида- Чорбоғ, Оҳангарон дарёсида Турк, Қашқадарё ҳавзасида-Толимаржон сув омборлари барпо этилди. 70 йилларга келиб, анча йирик бўлган Андижон (Қорадарё), Туямўйин (Амударё) каби сув омборлари қурилди. Респуб - ликамизда ишлаб турган, нисбатан йирик ҳисобланган сув омборлари тўғри - сидаги баъзи маълумотлар 5-жадвалда келтирилган. Сув омборларининг турлари. Сувни тўплаб, ундан келгусида фойдаланишга имкон берадиган иншоот сув омбори бўлади. Сув омборлари уму мий кўриниши, сувни тўплаш шарт шароитлари, тўғонининг қурилиши усуллари бўйича хилма хилдир. Ана шу белгилари бўйича уларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: ёпиқ сув омборлари; очиқ сув омборлари. ¨пиқ сув омборлари га сув сақланадиган катта кичик идишлар, резервуарлар киради. Бундай сув омборлари те мирдан, темир бетондан, тош ва бошқа материаллардан қурилади. Улар оқимни кунлар, ҳафта, ой, баъзан мавсумлар бўйича бошқаришга мўлжалланади. Ўлкамизда жуда қадим дан мавжуд бўлган сардобаларни ҳам ана шундай сув ом борлари типига киритиш мумкин.

5-жадвал Ўзбекистоннинг энг йирик сув омборлари Сув омбори Дарё Ишга тушган йили Сув сиғими, млн.м 3 Майдон и, км 2 Туямûйин Чорбоғ Андижон Толимаржон Тûдакûл Каттақûрғон Жанубий Сурхон Чимқûрғон Оùангарон (Турк) Қуйимозор Пачкамар Каркидон Туябûғиз Ùисорак Шоркûл Учқизил Косонсой Жиззах Учқûрғон Хожикент Қамаши Амударё Чирчиқ Қорадарё Амударё Зарафшон Зарафшон Сурхондарё Қашқадарё Оùангарон Зарафшон Ғузордарё Қувасой Оùангарон Ғузордарё Зарафшон Сурхондарё Косонсой Санзар Норин Чирчиқ Қашқадарё 1979 1978 1970 1977 1983 1952 1964 1964 1974 1957 1967 1964 1964 1985 1983 1960 1954 1962 1961 1977 1946 7300 2000 1750 1530 875 845 800 440 339 306 243 218 204 170 170 160 160 73,5 54,0 30,0 25,0 790,0 40,3 60,0 77,4 225,0 83,6 65,0 45,1 8,1 16,3 12,4 9,5 20,7 4,1 17,0 10,0 7,6 12,5 3,7 2,5 3,4 Очиқ сув омборлари икки хил бўлади: 1. Дамбали сув омборлари; 2. Тўғонли сув омборлари.

Дамбали сув омборлари қуйидаги кўринишларда учрайди: а) бир томонлама дамба, нишаб жойда селдан сақлаш мақсадида қурилади; б) гир айлана дамба, горизонтал жойда қурилади; в) ярим ковланган дамба, сув омборининг сув сиғимини катталаштириш мақсадида қурилади. Кўпчилик ҳолларда сув омборлари дарёлар водийсига тўғон қуриш йўли билан барпо этилади. Сув омборларининг тўғонлари вазифасига кўра икки турга бўлинади: а) сув сатҳини кўтаришга мўлжалланган тўғонлар. Улар энергетика, сув транспорти, дарё ёки каналдан сув олиш мақсадларида қурилади; б) сувни тўплаш ва дарё оқимини бошқариш мақсадида қурилган тўғонлар. Ҳозирги кунда кўпчилик тўғонлар мажмуали-комплекс мақсадларни кўзлаб қурилади. Сув омборларининг асосий кўрсаткичлари. Сув омборларининг кўрсаткичлари (параметрлари) икки йўналишда белгиланади: -сув омборининг ўлчамларини характерлайдиган параметрлар; -сув омборидан фойдаланиш режимини аниқлайдиган параметрлар; Биринчи турдаги, яъни сув омборларининг ўлчамларини характерлайдиган параметрлар қуйидагилардан иборат: а) меъёрий димланиш сатҳи (МДС); б) фойдасиз ҳажм сатҳи (ФҲС); в) ишчи сув сатҳи (ИСС). Меъёрий димланиш сатҳи (МДС) шундай сатҳки, сув омбори шу сатҳгача тўлдирилганда тўғон унда тўпланган сувни узоқ вақт зиёнсиз ушлаб тура олади(8-расм).

Фойдасиз ҳажм сатҳи (ФҲС)-сув омборида тўпланган сувнинг шу сатҳдан юқорида жойлашган қисмидан фойдаланилади. Сув омборларининг сув сиғимининг қуйидаги кўринишлари мавжуд ва уларнинг ҳар бирига ўзига хос вазифа юкланади: а) фойдали ҳажм ёки ишчи ҳажм (V ф ); б) фойдасиз ёки ўлик ҳажм (V ў ); в) умумий ёки тўлиқ ҳажм (V); г) ишчи чуқурлик (h и ). Фойдали ёки ишчи ҳажм МДС ва ФҲС орасида жойлашган бўлади. Дарё оқими асосан шу ҳажмда бошқарилади. Фойдасиз ҳажм дарё оқимини бошқаришда иштирок этмайди, лекин сув иншоотидан самарали фойдаланишда у муҳим аҳамиятга эга. Жумладан, лойқа оқизиқларнинг чўкишини, ГЭС ни зарур напор билан ишлашини таъминлаш фойдасиз ҳажм ўлчами билан боғлиқдир.

Умумий ёки тўлиқ ҳажм фойдали ва ўлик ҳажмлар йиғиндисига тенг, яъни V қ V ф Қ V ў . Ишчи чуқурлик -меъёрий димланиш сатҳи билан фойдасиз ҳажм сатҳи орасидаги баландликдир. Сув омборидан фойдаланиш жараёнида ундаги сув сатҳи шу баландлик чегарасида ўзгаради. Сув омборларининг юқорида қайд этилган кўрсаткичлари уларда тўпланган сувдан самарали фойдаланиш ва шу билан боғлиқ бўлган муаммоларни олдиндан режалаштиришда жуда муҳимдир. Сув омборларининг таснифлари Дарё ва сойлар оқимини тартибга солиш шароитига боғлиқ ҳолда сув омборларини қуйидаги турларга ажратиш мумкин: а) дарёлар оқимини кун ёки ҳафта давомида тартибга солиб турадиган сув омборлари. Бундай сув омборларини қуришдан асосий мақсад саноат корхоналари, аҳоли пунктлари, чорвачилик фермаларини сувга бўлган эҳтиёжини доимий таъминлашга эришишдир; б) дарёлар оқимини мавсумлараро тартибга солишга мўлжалланган сув омборлари. Бундай сув омборларининг асосий вазифаси тўлинсув ва тошқин даврларида сувни тўплаш ва ундан дарёларда сув камайган пайтларда фойдаланишдир. Ўлкамиздаги кўпгина сув омборлари шу турга мансубдир. Мисол қилиб Косонсой, Чорбоғ, Андижон, Пачкамар, Толимаржон каби сув омборларини айтиб ўтиш мумкин; в) дарёлар оқимини йиллароаро тартибга солишга мўлжаллаб қурилган сув омборлари. Бу турдаги сув омборлари кўп сувли йилларда сувнинг бир қисмини сақлаб қолиш ва ундан кам сувли йилларда фойдаланиш мақсадида қурилади. Масалан, Норин дарёсидаги Тўхтағул, Вахш дарёсидаги Норак сув омборлари шу турга мансубдир. Сув омборлари жойлашиш ўрнига кўра қуйидаги икки турга бўлинади: - ўзан сув омборлари; - тўлдириладиган сув омборлари.

Ўзан сув омборлари дарё ёки сойлар водийларида баланд тўғонлар қуриб, сув оқимини бевосита тўсиш йўли билан барпо этилади. Ўлкамиздаги кўпчилик сув омборлари, жумладан, Чорбоғ, Косонсой, Қайроққум, Чордара, Туябўғиз, Пачкамар сув омборлари шу турга мисол бўлади. Тўлдириладиган сув омборлари дарё ўзанидан четда жойлашган табиий чуқурликлар, ботиқларни сувга тўлдириш йўли билан барпо этилади. Ботиқлар етарли даражада чуқур бўлмаса, уларнинг тевараги дамбалар билан кўтарилиб ёки тубини чуқурлаштириш йўли билан сув сиғими орттирилади. Улар дарё ўзанидан четда бўлганлиги сабабли сув махсус каналлар орқали келтирилади. Масалан, Қашқадарё вилоятидаги Толимаржон сув омбори Қарши магистрал канали ёрдамида Амударё суви ҳисобига, Сурхондарё вилоятидаги Учқизил сув омбори Занг канали ёрдамида Сурхондарё суви ҳисобига тўлдирилади. Фарғона водийсидаги Каркидон, Бухоро вилоятидаги Қуйимозор, Тўдакўл сув омборларини ҳам шу турга мисол қилиб келтириш мумкин. Сув омборларининг гидрологик режими Сув омборларининг гидрологик режими уларнинг сув сатҳи, сув баланси, ҳарорати, гидрохимиявий ва гидрофизик кўрсаткичларининг вақт бўйича ўзгаришида акс этади. Қуйида уларнинг ҳар бири устида тўхталиб ўтамиз. Сув сатҳи режими. Сув омборларининг сув сатҳи инсон томонидан, маълум мақсадларни кўзлаган ҳолда, бошқариб турилади ва унинг вақт бўйича ўзгариши (тебраниши) қуйидаги омилларга боғлиқ: - сув омбори косасининг ўлчамларига ва шаклига; - сув омборининг дарё оқимини тартибга солиши бўйича қайси турга мансублигига; - сув омборининг сувга тўлиш ва сувдан бўшаш тезлигига; - суғоришга ва бошқа мақсадлар учун олинадиган сувнинг оз ёки кўплигига; - гидроэлектр станцияларнинг ишлаш тартибига;

- тўғоннинг қуйи қисмида санитария ҳолатини сақлаш учун, кема қатнови учун зарур бўлган чуқурликка ва ҳоказо. Юқорида санаб ўтилган омилларга боғлиқ ҳолда сув омборларида сув сатҳининг даврий ўзгариши турлича бўлади (9-расм). Ҳар қандай сув омборини лойиҳалашда ва улардан амалда фойдаланишда бир қанча характерли сув сатҳлари назарда тутилади. Улар қуйидагилардан иборат (8-расм): -меъёрдаги сув сатҳи; - фойдасиз ҳажмнинг сув сатҳи. Нисбатан йирик бўлган сув омборларида маълум миқдордаги сувдан амалда фойдаланиш имкони бўлмайди. Бу сув миқдори фойдасиз сув ҳажми дейилади; - ишчи сув сатҳлари-меъёрдаги сув сатҳи билан фойдасиз ҳажмнинг сув сатҳи оралиғига тегишлидир; - энг юқори лойиҳа сув сатҳи. Сув омборида тўпланган сув шу сатҳга етгунча унинг тўғонига ҳеч қандай зиён етмайди. - йўл қўйилиши ёки кўтарилиши мумкин бўлган сув сатҳи. Бу сув сатҳини узоқ сақлаш ўта хавфли бўлиб, тўғоннинг мустаҳкамлигига путур етказади.

Сув сатҳларига боғлиқ ҳолда сув омборларининг тўла сув сиғими фойдали ва юқорида айтиб ўтилганидек, фойдасиз ҳажмлардан иборат бўлади. Фойдасиз ҳажмнинг сув сатҳи ҳар икки қисмни бир-биридан ажратиб туради. Дарёлар оқимини бошқаришда ва ундан халқ хўжалиги мақсадларида фойдаланишда сув омборларининг фойдали сув сиғими асосий ўрин тутади. Сув баланси. Сув омборларида сув ҳажми доим бир хил миқдорга эга бўлмайди. У турли йўллар (сув омборларида сув юзасидан бўладиган буғланиш, сув омбори косаси тубига шимилиш) билан камайиб турса, бу камайишни сув омборига қўшиладиган сувлар-дарёлар келтириб қуядиган сувлар, атмосфера ёғинлари тўлдириб туради. Ана шу сарфланувчи ва тўлдирувчи элементларни ҳисобга олиш билан сув омборларининг сув мувозанати тенгламаси тузилади. Демак, мазкур тенгламаларда қатнашувчи элементларни иккита гуруҳга ажратиш мумкин: 1) тўйинтирувчи элементлар гуруҳи. Бу гуруҳга қуйидагилар киради: - сув омбори юзасига тушадиган ёғинлар-Х; - сув омборига дарёлардан келиб қўшиладиган сувлар-У к ; - сув омборига қўшиладиган ер ости сувлари-У ер ; - сув омбори юзасида сув буғларининг конденсацияси–К. 2) сарфланувчи элементлар гуруҳи, қуйидаги ташкил этувчилардан иборат: - сув омбори юзасидан бўладиган буғланиш-Z; - сув омборидан оқиб чиқадиган сувлар-У ч ; - сув омбори тубига шимиладиган сувлар-У ш ; - сув омборидан халқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиш учун олинадиган сув-q. Юқоридагиларни билган ҳолда сув баланси тенгламасини қуйидагича ёзиш мумкин: Х Қ У к Қ У ер Қ К қ Z Қ У ч Қ У ш Қ q   W , тенгламадаги  W-ўрганилаётган вақт (ой, йил, кўп йил) давомида сув омборидаги сув ҳажмининг меъёрга нисбатан ўзгаришини ифодалайди.

Тенгламадаги барча ифодаларни ҳажм бирлигида (м 3 , км 3 ) ифодалаган маъқул. Ҳарорат режими. Сув омборларининг ҳарорат режимини икки қисмга бўлиб, яъни сув юзаси ва чуқурлик бўйича ўрганиш анча қулайдир. Дастлаб сув юзаси ҳарорати устида тўхталиб ўтамиз. Бунинг учун Ўзбекистондаги айрим сув омборлари ҳарорат режимининг йил давомида ўзгаришини таҳлил қилайлик(10-расм). Сув омборларининг сув юзаси ҳарорати баҳор ойларидан бошлаб кўтарила боради. Сув юзаси ҳароратининг йиллик ўзгариши сув омборига келиб қўшиладиган сув миқдорига ҳамда сув омборининг тўлиб бориш шароитларига боғлиқдир. Чизмадан (10-расм) кўриниб турибдики, барча сув омборлари юзаси ҳарорати июн-июл ойларида энг катта қийматга эришади, август ойидан бошлаб сув юзаси ҳарорати яна пасайиб боради. Сув омборларининг ҳарорат режимини чуқурлик бўйича ўзгаришини ўрганиш ҳам жуда муҳимдир. Сув омборларининг кўпларида йил давомида турли қатламлардаги сув массалари яхши аралашиб туради. Шу сабабли уларнинг ҳарорати сув омбори тубига томон жуда кам ўзгариб боради. Фақатгина баҳорнинг охири-ёзнинг бошларида, яъни сув сатҳи энг баланд бўлган вақтлардагина Ўзбекистон тоғли ҳудудларидаги деярли барча сув омборларида ҳароратнинг чуқурлик бўйича ўзгаришини кузатиш мумкин. Қиш ойларида эса тоғли ҳудудлардаги сув омборлари ҳарорати чуқурлик бўйича ортиб боради, бироқ бу ортиш унча катта бўлмайди.

Сув омборига қуйилаётган дарё сувлари ҳарорати ундаги сув ҳароратига нисбатан анча совуқ бўлади. Шу сабабли ҳам сув омборига дарёлар келтириб қуядиган сув унинг тубига тушади. Шунинг учун ҳам баҳор ёз ойларида сув омборлари тубидаги сув ҳарорати уларнинг юза қисмидагидан 8 0 -10 0 С фарқ қилади. Куз-қиш ойларида эса, аксинча, сув омборига қуйиладиган дарёлар суви кескин камаяди. Натижада сув омбори юзасидан тубига қараб сув ҳарорати кўтарилиб боради. Бунга мисол қилиб Чорбоғ сув омборини келтириш мумкин. Гидрохимиявий режими. Сув омборларида сув алмашинувининг тез бориши уларнинг бошқа сув ҳавзалари -океанлар, денгизлар, кўлларга нисбатан кам даражада минераллашувига сабаб бўлади. Сув омборларининг минераллашув даражаси улар сувида эри ган моддалар миқдори билан аниқланади. Сув омбори сувининг гидрохимиявий режими унда эриган асосий ионлар-НСО 3 , СО 3 , SO 4 , Cl анионлари ва Са Қ , Na Қ , Mg Қ , К Қ катионлари миқдори билан характерланади. Демак, сув омбори сувининг минераллашуви деб, унинг бир литрида мавжуд бўлган грамм ёки миллиграммларда ифодаланган эриган моддалар миқдорига айтилади. О.А.Алёкин барча табиий сувларни, шу жумладан дарё сувларини ҳам улар таркибидаги анионлар миқдорига боғлиқ ҳолда қуйидаги учта синфга бўлади: - гидрокарбонатли (карбонатли) сувлар, уларда НСО 3 ва СО 3 анионлари бошқа анионларга нисбатан кўп бўлади; - сульфатли сувлар -SO 4 анионлари кўп;

6-жадвал Ўрта Осиёдаги айрим сув омборларининг кûп йиллик гидрохимиявий таркиби, мгҒл Сув омборлари Ùисо б даври HC O SO Cl ионлар йиғинди си синфлар

Чорбоғ Косонсой Туябûғиз Каттақûрғон Жиззах Жан. Сурхон Чимқûрғон Пачкамар Учқизил Қайроққум Туямûйин Қуйимозор Чордара 1971 - 80 1958 - 61 1968 - 80 1970 - 80 1969 - 70 1970 - 80 1974 - 80 1969 - 70 1972 - 80 1968 - 80 1983 1973 - 80 1966 - 76 138, 2 158, 8 134, 4 156, 8 219, 7 151, 9 173, 7 139, 7 134, 2 162, 3 114, 6 143, 4 181, 6 22,6 43,2 74,6 129, 7 149, 8 217, 1 210, 8 414, 7 422, 7 492, 8 417, 3 491, 0 524, 6 7,8 15,5 15,3 22,7 19,0 30,5 43,4 62,0 88,0 105, 7 205, 7 158, 9 157, 0 223,1 291,8 304,8 417,4 527,2 551,2 581,2 866,2 908,8 1062,5 1069,5 1135,6 1202,0 С S С S S C S S S S S S S S S S

- хлоридли сувлар да Cl анионлари кўп бўлади. Ўрта Осиёдаги баъзи сув омборлари сувининг гид рохимиявий таркиби 6-жадвалда кўрсатилган. Жадвалдаги С-гидрокарбонатли сувлар синфини, S- сульфатли сувлар синфини, С S-гидрокарбонатли-сульфатли сувлар синфини ифодалайди. Жадвалдан кўриниб турибдики, Қайроққум, Туямўйин, Қуйимозор, Чордара сув омборлари ўртача кўп йиллик минераллашув даражасининг юқорилиги билан ажралиб туради. Уларда ўртача йиллик ионлар йиғиндиси 1000 мгҒл дан катта. О.А.Алёкин таснифи бўйича Туямўйин сув омбори сувининг гидрохимиявий таркиби сульфатли синф, II тип, натрийли гуруҳга мансубдир. Жадвал маълумотлари яна шундан далолат берадики, тоғли ҳудудлардаги сув омборларида минераллашув даражаси текисликдагиларга нисбатан анча кам. Масалан, Чорбоғ, Ўртатўқай, Туябўғиз сув омборларида ионлар йиғиндиси 200 300 мгҒл оралиғида ўзгаради. Текисликда жойлашган Қуйимозор сув омборида эса унинг қиймати 1150 мгҒл гача ортади. Шу билан бирга тоғ сув омборларининг суви О.А.Алёкин таснифи бўйича гидрокарбонатли синфга мансуб бўлса, текислик сув омборлари эса аксарият ҳолларда сульфатли синфга киради. Сув омборлари динамикаси Маълумки, ер юзидаги айрим дарёлар жуда ҳам лойқа оқади. Натижада бундай дарёларда барпо этилган сув омборларини тез лойқа боса бошлайди, оқибатда уларнинг сув сиғими йилдан-йилга камая боради. Айрим ҳолларда эса улар бир неча йил мабойнидаёқ дарёлар оқимини жиловлаб туриш учун яроқсиз ҳолга келади. Масалан, Туркманистон Республикасидаги Мурғоб дарёсида барпо этилган Султонбент сув омборининг сув сиғими қурилганидан кейин 15 йил ичида 70 фоизга камайиб қолган. Умуман, шуни таъкидлаб ўтмоқ зарурки, тез лойқа боса борганлиги сабабли тоғли

ҳудудлардаги сув омборларининг "умри" қисқа бўлади. Ана шу хусусиятига кўра улар текисликлардаги сув омборларидан тубдан фарқ қилади. Сув омборларига дарё ёки каналлар суви билан оқиб келадиган лойқа оқизиқлар тўғрисида қисқача тўхталиб ўтамиз. Масалан, Каттақўрғон сув омборига канал орқали келиб қуйилаётган сув билан бирга секундига 22 кг ёки аниқроғи ҳар йили ўрта ҳисобда 0,847 млн. метр куб оқизиқлар келиб чўкади. Натижада сув омборининг сиғими йилига шунча миқдорга қисқаради. Лойқа оқизиқларнинг чўкиши туфайли Косонсой сув омбори ҳажми у қурилганидан бошлаб ҳар 10 йилда 2,5 фоиздан 3 фоизгача қисқармоқда. Қуйимозор сув омборига келиб қуйилаётган сув секундига ўртача 50 кг га яқин лойқа оқизиқларни келтириб ётқизади. Шунга ўхшаш мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Сув омборларининг седиментация баланси. Сув омборларининг седиментация (чўкмалар ҳосил бўлиши) балансини ўрганиш катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Сув омборларининг седиментация баланси тенгламаси қуйидагича ифодаланади: W чўкма қ W кирим Қ W қирғоқ Қ W эол -W чиқим  W, бу ерда: W чўкма -сув омборида чўкиб қолган лойқа оқизиқлар ҳажми; W кирим - сув омборига дарёлар, сойлар келтириб қуядиган лойқа оқизиқлар ҳажми; W қирғоқ -сув омборига қирғоқларнинг емирилиши, қулаб тушиши натижасида қўшиладиган тоғ жинслари ҳажми; W эол -сув омборига шамол келтирган, чанг-тўзонлардан ҳосил бўладиган чўкмалар; W чиқим -сув омборидан чиқиб кетадиган лойқа оқизиқлар ҳажми,  W-ҳисоб даврида сув омборидаги чўкмалар ҳажмининг ўзгаришини ифодалайди. Юқоридаги катталикларни оғирлик миқдорида (тонна ёки кг) ёки ҳажм кўринишида ифодалаш мумкин. Маълумки, сув омборларининг сиғими ҳажм бирликларида (м 3 , км 3 ) ифодаланади. Шу туфайли сув омборида чўккан лойқа

оқизиқлар миқдорини ҳажм бирлигида ҳисоблашда қуйидаги ифодадан фойдаланилади: V R , R чукма W   бу ерда: V R -сув омборида чўкиб қолган лойқа оқизиқлар ҳажми; чукма W - лойқа оқизиқлар оғирлиги. Юқоридаги ифодада R -лойқа оқизиқларнинг солиштирма оғирлигини ифодалайди. Унинг қиймати турли сув омборларида турлича бўлади ва бу ўзгариш сув омборлари ҳавзасидаги тоғ жинсларининг хусусиятлари билан аниқланади. Ҳатто биргина сув омборининг турли қисмларида унинг қийматлари турлича бўлиши мумкин. Масалан, Чорбоғ сув омборида унинг қиймати 1,49 тҒм 3 га тенг. Сув омборлари билан боғлиқ бўлган муаммолар Сув омборлари барпо этилгач, уларнинг ҳар бири ўзига хос бўлган сув сатҳи, ҳарорати, гидрохимиявий, гидрофизик ва гидробиологик режимларга эга бўлади. Шу билан бир қаторда дарёлар, каналлар суви билан оқиб келадиган оқизиқлар ва сув массаларининг шамол таъсирида ҳаракатланиб, тўлқинлар ҳосил бўлиши, улар таъсирида қирғоқларнинг емирилиши туфайли сув омбори косасининг шакли ва ҳажми ўзгара боради. Бундан ташқари сув омбори бунёд этилгач, у эгаллаган ва унинг таъсири сезиладиган ҳудудларда ҳам кескин ўзгаришлар бўлади. Бу ўзгаришлар мажмуига қуйидагилар киради: -кўплаб ер майдонлари сув остида қолади; -ер ости сувлари режими ўзгаради; -сув омборининг таъсири сезиладиган ерлардаги тупроқнинг сув билан боғлиқ хусусиятлари ўзгаради; -метеорологик элементлар-ҳаво ҳарорати, ҳаво намлиги, шамол режими ўзгаради. Айрим йирик сув омборлари таъсирида атроф ҳудудда ҳатто булутлик ва ёғин миқдори ҳам ўзгаради;

-юқоридаги ўзгаришларга боғлиқ ҳолда ва уларнинг натижаси сифатида сув омбори ҳамда унинг атрофида ўсимлик қоплами, ҳайвонот олами ҳам ўзгаради. Сув омборларини қуриш натижасида ҳар бир ҳудуднинг сув баланси элементларида ҳам ўзгариш бўлади. Бевосита ўлкамиз мисолида кўрадиган бўлсак, сув омборларининг барпо этилиши сув юзасидан бўладиган буғланиш миқдорининг ортишига сабаб бўлганига ишонч ҳосил қиламиз. Бунга далил сифатида А.М.Никитин томонидан аниқланган маълумотларни келтириш мумкин (7-жадвал). Жадвалдан кўриниб турибдики, сув омборлари юзасидан бўладиган ўртача йиллик буғланиш миқори ундаги сув ҳажмига нисбатан 0,6 фоиздан (Косонсой сув омбори) 13 фоизгача (Туямўйин сув омбори) ўзгаради. 7–жадвал Ўзбекистондаги айрим сув омборлари юзасидан бûладиган йиллик буғланиш миқдори Сув омбори Сув юзаси майдони, км 2 Сув сиғими, млн.м 3 Буғланиш миқдори млн.м 3 сув сиғимига нисбатан,% Жанубий Сурхон Учқизил Чимқûрғон Каттақûрғон Қуйимозор Косонсой Туябûғиз Туямûйин 65,0 10,0 45,1 79,5 16,3 7,6 20,0 790,0 666,0 160,0 440,4 840,0 805,8 160,0 210,0 7800,0 60,0 10,0 28,0 41,0 16,0 1,0 12,0 1000,0 9,8 6,2 6,4 4,8 2,0 0,6 5,7 12,8 Шу нарса ҳам маълумки, текисликдаги сув омборлари юзасидан бўладиган буғланиш миқдори тоғлардагига нисбатан бир мунча катта бўлади. Тоғлардаги сув омборларининг афзаллиги яна қуйидагилардан иборат: дарё

водийси мавжуд бўлгани учун фақат тўғон қуриш керак; катта ер майдонларини сув босмайди; уларнинг ер ости сувлари сатҳига таъсири текисликдаги каби салбий оқибатларга олиб келмайди; энергия олиш учун қулай. Сув омборлари барпо этилгач, жуда катта миқдордаги сув уларни тўлдиришга сарф бўлади. Бу эса сув омборлари қурилган ҳудуднинг сув заҳираларига маълум даражада таъсир этади. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, сув омборларининг фойдали (бошқариб туриладиган) ҳажмини тўлдиришга кетадиган сарф вақтинчали, яъни исталган вақтда ундан фойдаланиш мумкин бўлса, фойдасиз ҳажмини тўлдиришга кетган сувдан эса бундай фойдаланишнинг имконияти йўқ. Ҳозирги кунга келиб, ўлкамизда кўплаб катта-кичик сув омборлари ишлаб турибди. Улар ўзи жойлашган ҳудуднинг сув ҳавзалари қаторидан муносиб ўрин эгаллаган ва шу ҳудуд халқ хўжалигининг тегишли соҳаларига хизмат қилмоқда. Ҳар бир сув омборида, у қайси давлат ҳудудида жойлашган бўлса, шу давлат Гидрометеорология хизмати ва Сув хўжалиги вазирлиги ходимлари томонидан махсус кузатишлар олиб борилади. Бу кузатишлар сув омборларининг сув сатҳи режимини, гидробиологиясини, гидрохимиясини, гидрофизикасини, гидродинамикасини ўрганиш мақсадида амалга оширилади. Айни пайтда тўпланган кузатиш маълумотлари сув омборларига хос бўлган қонуниятларни тўла очиб бериш учун етарлидир. Бу вазифани бажариш ва ҳар бир сув омбори ҳақида тегишли хулосалар чиқариш мутахассислар-гидрологларнинг вазифасидир .

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Узбекистон куллари ва сув омборлари

Сув сатҳини кузатиш

Сангзор дарёсининг сув ресурсларини бахолаш

Сув ресурсларининг шахарлар тараккиётига таъсири

Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс