Сув ресурсларининг шахарлар тараккиётига таъсири - География - Рефераты

Сув ресурсларининг шахарлар тараккиётига таъсири

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

38.9736328125 KB

www.arxiv.uz C ув ресурсларининг шаҳарлар тараққиётига таъсири Ер усти сувлари табиий ландшафтнинг асосий элементи бўлиб, ҳудудларни шаҳарсозлик мақсадларида баҳолашда муҳим омил сифатида хизмат қилади. Сув ресурсларига қараб кўп ҳолларда аҳоли ва ишлаб чиқариш тармоқлари жойлаштирилади. Гидрологик кўрсаткичлардан дарё тўрининг зичлиги, ўзаннинг қиялиги, уни кенглиги ва узунлиги, дарё оқимининг тезлиги, йил фасллари бўйича сув сарфи, кўллар майдони ва чуқурлиги кабилар бирмунча муҳим. Мазкур кўрсаткичларни ҳолати аҳоли манзилларини барпо қилишда, саноатни сув таъминлаш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, аҳоли дам олиш зоналарини ташкил этишда ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Шаҳарлар тўри ва ҳудудий тизимининг вужудга келиши гидрографик омиллар билан чамбарчас боғлиқ. Бу борада шаҳарларнинг катта-кичиклиги билан уларнинг сув ресурслари ҳажми ўртасида қонуний алоқадорлик мавжуд. Йирик дарёлар бўйи ва дельталарида, одатда, катта шаҳарлар ҳосил бўлган. Масалан, Ганг дарёсида Деҳли, Калкутта, Дакка, Нил дельтасида Қоҳира, Дунай бўйида Вена, Будапешт, Белград, Днепр ёқасида Киев ва Днепропетровск, Волга дарёси бўйлаб Нижний Новгород, Қозон, Волгоград шаҳарлари шаклланган. Айрим шаҳарлар нисбатан кичик дарёлар яқинида жойлашган бўлсада, географик ўрнининг қулайлиги боис, аллақачон миллионер шаҳарлар сирасига кирган. Ушбу тоифага Темза эстуарийсидаги Лондон, Сена ёқасидаги – Париж, Волга ва Ока дарёлари оралиғидаги Москва, Нева қуйилишидаги – Санкт-Петербург, Чирчиқ бўйидаги Тошкент ва бошқа кўплаб шаҳарларни мисол қилиб келтириш мумкин. Юқоридаги шаҳарларнинг аксарияти ўзлари жойлашган мамлакат ва минтақаларда марказлар саналиб, ҳудудлар иқтисодий ва ижтимоий ривожланишида асосий ролни бажарадилар. Чунончи, Парижнинг географик ўрнини қулайлиги Франция давлатини мустаҳкамлашда ҳам муносиб ўрин тутган. Бу ҳақда Э.Реклю шундай деган эди: “Париж Франциядаги буюк йўллар туташган катта учбурчакнинг чўққисида

www.arxiv.uz ўрнашган. Ушбу йўллар шимол ва шимоли-ғарбга – Ла-Манш ва Шимолий Европа текислигига, жануби-шарққа – Рона ва Ўртаер денгизига ҳамда жануби-ғарбга – Гаронна ва Пиренейга йўналган” (Перцик Е.Н., 1991. б.162). Парижнинг пойтахт вазифасини эгаллашига ҳам географик ўрни, энг аввало, гидрогеографик ўрни, яъни сув йўлларига нисбатан жойлашуви ёрдам берган. Юлий Цезар даврида Франция Қироллигининг маркази Лугдун (Лион) шаҳри эди. Ўрта асрларда эса Орлеан ва Тур шаҳарлари ҳам мамлакат дорулсалтанати бўлишга даъвогарлик қилган. Айнан сув йўллари орқали савдо қилишнинг қулайлиги боис, Париж пойтахт сифатида танланган. Чунки, ўрта асрларда нисбатан арзон транспорт – бу сув транспорти ҳисобланган. Ўша даврлардан бери Париж Франциянинг сиёсий маркази вазифасини бажариб келмоқда. Шаҳар гербида кумуш кеманинг тасвирланганлиги ҳам уни арзон транспорт йўлида жойлашганлигидан далолат беради. Венгрия пойтахти Будапешт шаҳрининг микрогеографик ўрни ниҳоятда қулай. Шаҳар Дунай дарёсининг Карпат тоғлари жануби-ғарбидан Ўртадунай текислигига чиқиш нуқтасида ўрнашган. Ғоят қулай табиий тугунда ва мамлакатнинг барча ҳудудлари учун бир хилдаги таъсир кучига эгалиги (у Венгриянинг деярли марказида жойлашган) Будапешт пойтахт сифатида танланган. Украинани нг Харьков шаҳрини ривожланиши ҳам ўзига хос. Шаҳар бугунги мавқеига айнан географик ўрнининг қулайлиги сабабли эришган. У Украинани Россиянинг марказий қисми ва Волгабўйи райони ҳамда Кавказ минтақаси давлатлари билан боғловчи чорраҳада жойлашган. Аммо Харьковнинг табиий ландшафти шаҳарсозлик учун қулай эмас. К.И.Арсеньев таъбири билан айтганда, шаҳар ноқулай шароитда, катта дарёлардан узоқда, сув ресурслари билан яхши таъминланмаган, грунт сувлари ифлосланган ҳудудда шаклланган. Бундай вазият шаҳарнинг ривожланишида айрим муаммоларни келтириб чиқаради. Қисман ана шу ноқулайликлар сабабли Харьков пойтахт функциясини Киевга бой берган. Демак, шаҳарларнинг табиий шароити, энг аввало, сув ресурсларига нисбатан жойлашуви унинг ривожланишини рағбатлантириши ёки, аксинча, тараққиётига ғов бўлиши мумкин. Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон шароитида шаҳарлар тараққиётида ҳам гидрографиянинг таъсири юқори. Диёримизда қадимда дарё ва дарёчаларнинг

www.arxiv.uz қуйилиш қисмида ёки дельтасида, сув миқдорига мос ҳолда, шаҳарлар пайдо бўлган, кўпгина сойлар ўзларининг шаҳарлари, воҳалари билан ажралиб турган. Масалан, Сўх дарёси – Қўқонга, Исфарасой – Конибодомга, Чортоқсой ва Намангансой – Наманганга, Косонсой – Косонсой ва Тўрақўрғонга, Шоҳимардонсой Марғилонга ҳаёт бағишлаган (Солиев А.С., 2000, б. 51). Бухорои Шарифнинг вужудга келиши, шаҳар ривожланишидаги қийинчилик ва муаммолар ҳам маълум даражада унинг Зарафшон дарёси қуйи қисмида жойлашганлиги билан боғлиқ. Шаҳар микрогеографик ўрни, яъни табиий шароити қулай эмас. У чўл зонасида ривожланаётган шаҳарлар сирасига киради. Маълумки, чўл зонасида барқарор иқтисодиётнинг ривожланишини белгилайдиган омиллардан бири сув ресурсларидир (чўлнинг чўл бўлишини сабаби ҳам сувсизликдир). Қолаверса, ўлканинг бой маданий тарихи, авваломбор, сув манбалари ва суғориш деҳқончилигининг қадимдан тарғиб этганлиги билан бевосита алоқадордир. Шу сабабдан минтақа аҳолисининг жойланиши асосан сув ресурслари ва уларнинг ҳудудий таркиби билан белгиланади. Дарҳақиқат, Бухоро вилояти ҳудуди мамлакатимизда сифатли ичимлик сувига талабчан минтақалардан биридир. Шу туфайли, вилоят шаҳарларининг тараққиёти ҳам бироз суст. Ғиждувон, Ромитан, Вобкент каби манзилгоҳлар минг йиллик тарихга эга бўлсаларда, ҳамон кичик марказлигича қолмоқда. Бунга уларнинг географик ўрнини ноқулайлиги сабабчидир. Чўл шароитида шаҳарларни иқтисодий географик ўрни деганда – уларни фақат йўлларгагина эмас, балки сув манбаларига ҳам нисбатан тутган мавқеи тушунилади. Бу жиҳатдан олиб қараганда, вилоят шаҳарларининг аксариятини географик ўрни ноқулай. Гарчи минтақада тоза ичимлик суви манбалари чекланган бўлсада, сувдан фойдаланиш даражасини қониқарли деб бўлмайди. Сувдан хўжасизларча фойдаланиш давом этмоқда. Айрим шаҳарларда ерларни водопровод орқали суғорилганлигига, автомашиналарни ёки бошқа буюмларни тоза ичимлик сувида ювилаётганлигига дуч келамиз. Баъзи жойларда бу одатий ҳолга айланиб қолган. БМТнинг маълумотига кўра, инсоннинг нормал ҳаёти учун кунига камида 20 литр сув керак; санузеллар 50 литр сув истеъмол қилади. Дунёга турли маҳсулотларга талаб ошгани сайин сувга бўлган эҳтиёж ҳам ортиб ормоқда. Агар жаҳонда 1,1 млрд. одам кунига 5 литр сув билан кифояланса, европаликлар жон

www.arxiv.uz бошига 200, АҚШда 400 литр сув сарфлашади. Бугун 43 мамлакатдаги тахминан 700 млн. одам инсонга керак бўлган минимал эҳтиёждан ҳам кам сувга эгалар. 1 Ҳисоб-китоблар қараганда биз Европа давлатларига нисбатан чучук сувни 2-3 марта кўп исроф қиламиз. Ҳолбуки, ичимлик сув заҳиралари юртимизда Европадаги сингари сероб эмас. Бунинг устига шаҳарларда аҳоли сони ва унинг хўжалик фаолиятини ривожланиши билан сувга бўлган талаб кундан-кунга ошиб бормоқда. Аммо ичимлик суви билан таъминловчи манбалар ўзгармай қолмоқда. Қолаверса, Бухоро вилоятига тоза ичимлик суви асосан ташқи ҳудудлардан, ҳатто қўшни давлатлардан ҳам кириб келади. Бу эса сувдан янада тежамли ва самарали фойдаланишни тақозо этади. Акс ҳолда Шимолий Хитой, Ҳиндистон ва Африканинг Саҳрои Кабирдаги мамлакатлар аҳолиси сингари бизда ҳам инсонлар сувсизликдан қийналишлари мумкин. Вилоятда тоза ичимлик суви муаммосини бартараф этишда шаҳарлардаги сувдан фойдаланувчи барча мижозларни сув ўлчагич аппаратлари билан таъминлаш катта аҳамиятга эга. Шаҳарлар аҳолиси ва корхона – муассасаларда ичимлик суви тўғрисида тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш, халқнинг экологик маданиятини юксалтириш ҳам ижобий натижа беради. Ана шундагина вилоят шаҳарларида тоза ичимлик суви исрофгарчилигини олдини олишга ва сувдан оқилона фойдаланишга эришиш мумкин. Сув ресурсларини етарли бўлиши чўл шароитида шаҳарларни бир хил меьёрда ривожланишининг гаровидир. 1 Бутунжаҳон иқтисодиёт анжумани маълумотлари. -Давос, 2008. NUR газетаси. №30, 24.07.2008. –б. 2.

Похожие

Сув ресурсларининг шахарлар инсон хаёти ва халк хужалиги тармокларидаги ахамияти

Сув омборлари

Сув сатҳини кузатиш

Узбекистон куллари ва сув омборлари

Сангзор дарёсининг сув ресурсларини бахолаш