Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс - География - Рефераты

Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

209.5 KB

Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланси Режа: 1. Дарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсир этувчи омиллар 2. Дарё оқимини ифодалаш усуллари 3. Дарё ҳавзасининг сув баланси, гидрологик йил

Дарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсир этувчи омиллар Дарё оқими ёмғир ҳамда тоғлардаги қор ва музликларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам ҳосил бўлган сувнинг бир қисми ер остига шимилади, бир қисми буғланади, фақат қолган қисмигина оқим ҳосил бўлишида иштирок этади. ¨мғирнинг ёғиши ёки қор ва музликнинг эриш жадаллиги ер остига шимилиш ҳамда буғланишнинг биргаликдаги жадаллигидан катта бўлгандагина оқим ҳосил бўлади. Юқоридаги шарт бажарилгандан сўнг ҳосил бўлган оқим юза оқим ёки ёнбағирлар оқими дейилади. Бунда оқим жуда кичик жилғалар кўринишида бўлади. Ана шу кичик жилғалар қўшилиб, вақтинчали оқар сувларни, улар эса ўз навбатида қўшилиб, ўзанда доимий оқувчи сойларни ҳосил қилади. Сойлар сувининг қўшилишидан дарё оқими ҳосил бўлади. Дарё оқимига ер ости сувлари ҳам келиб қўшилади. Демак, дарё оқими ер юзаси ва ер ости сувларининг йиғиндисидан иборат бўлади. Юқорида дарё оқимининг ҳосил бўлиш жараёни жуда содда кўринишда тасвирланди. Лекин, аслида, дарё оқимининг ҳосил бўлиши жуда мураккаб табиий жараёндир. Дарё оқимининг ҳосил бўлишига қуйидаги табиий-географик омиллар таъсир этади: -ҳавзанинг географик ўрни; -иқлим шароити; -геологик тузилиши ва рельефи; -тупроқ шароити; -ўсимлик қоплами; -гидрографик шароити (музлик, кўл, ботқоқлик) ва бошқалар. Оқим ҳосил бўлишига инсон нинг дарё ҳавзасидаги хўжалик фаолияти ҳам жиддий таъ сир кўрсатади. Иқлимий омиллар таъсири. Маълумки, иқлимий омиллар деганда атмосфера ёғин лари, буғланиш, ҳаво ҳарорати, ҳаво намлиги, шамол кабилар тушунилади. Шу омиллардан қайси бирининг оқимга ҳал этувчи ва бевосита

таъсир этишини билиш учун дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламасига мурожаат этайлик: Х 0 қ У 0 Қ Z 0 ёки У 0 қ Х 0 -Z 0 , бу ерда: Х 0 -ҳавзага ёғадиган ўртача кўп йиллик ёғин миқдори; Z 0 -ҳавзадан бўладиган ўртача кўп йиллик буғланиш миқдори; У 0 - дарё оқимининг ўртача кўп йиллик миқдори. Шу тенгламалардан кўриниб турибдики, иқлимнинг дарё оқимига таъсир этувчи асосий элементлари атмосфера ёғинлари ва буғланишдир. Бир хил табиий шароитда дарё ҳавзасига қанча кўп ёғин ёғса, оқим шунча кўп миқдорда ҳосил бўлади. Улар орасидаги боғлиқликни аналитик кўринишда қуйидагича ифодалаш мумкин: У 0 қ f (Х 0 ) . Бироқ, бу боғлиқлик ҳамма вақт ҳам кузатилмайди. Чунки, оқим миқдорига фақат ёғиннинг оз ва кўп бўлиши таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки унинг йил давомида тақсимланиш характери ҳам муҳим ўрин тутади. Масалан, ёғиннинг кўп қисми йилнинг совуқ даврларида ёғса, у вақтда унинг анча қисми оқим сифатида дарёга келиб қўшилади, яъни дарё оқими билан ёғин ўртасида етарли даражада боғлиқлик бўлади. Агар ёғиннинг асосий қисми йилнинг иссиқ фаслларида ёғса, у вақтда ёғиннинг катта қисми буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади. Ҳатто айрим ҳудудларда (Ўрта Осиё, Қозоғистон) йилнинг иссиқ вақтида ёққан ёғинлар баъзан ҳеч қандай оқим ҳосил қилмайди, чунки улар тўла буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, дарё оқимига бевосита таъсир кўрсатувчи иккинчи иқлимий омил-бу буғланишдир. Бу ерда шу нарсани ҳисобга олиш зарурки, буғланиш ҳаво ҳароратига боғлиқ бўлиш билан бирга маълум даражада ёғин миқдорига ҳам боғлиқдир. Масалан, Ўрта Осиёда, айниқса унинг чўл районларида ҳаво ҳарорати ниҳоятда юқори, буғланиш учун

шароит етарли, лекин буғланиш миқдори жуда кичик, чунки жуда оз миқдорда ёғин ёғади. Шимолий районларда, жумладан, Россиянинг шимолий қисмида ҳам буғланиш миқдори кичик, бироқ бу ёғин миқдорининг камлигидан эмас, аксинча ҳаво ҳароратининг пастлигидандир. Демак, дарё оқимининг асосий иқлимий омиллари бўлган ёғин ва буғланишни алоҳида, бир биридан ажралган ҳолда текшириб бўлмас экан. Худди шу каби оқим ҳосил бўлишида қолган иқлимий омиллар (ҳаво намлиги, шамол ва бошқалар) ҳам бир-бирига боғлиқ ҳолда доимий таъсир этиб туради. Дарё ҳавзаси геологик тузилишининг таъсири. Дарёлар тўйинишида иштирок этадиган ер ости сувларининг тўпланиш ва сарфланиш шароити ҳавзанинг геологик тузилишига боғлиқдир. Шу билан бир қаторда тоғ жинсларининг литологик таркиби, сув ўтказмас қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги оқим ҳосил бўлишига, унинг миқдорига ҳамда йил ичида тақсимланишига таъсир этадиган жиддий омиллардан ҳисобланади. Маълумки, сувни яхши ўтказадиган тоғ жинсларидан иборат қатламлар кўп миқдордаги сувни ўзига шимиб олади. Бундай шароитда улар нам тўплагичлар вазифасини ўтаб, йил давомида дарёларнинг ер ости сувлари билан бир текис тўйинишини таъминлайди. Карст ҳодисалари кенг тарқалган ҳудудларда дарё ҳавзаси геологик тузилиши нинг оқим ҳосил бўлишига таъсири янада яққол сезилади. Бундай ерларда дарёлар деярли учрамайди, чунки ёғиннинг асосий қисми ер остига шимилиб, юза оқим ҳосил бўлмайди. Рельефнинг таъсири. Дарё оқимининг ҳосил бўлишига ҳавзанинг рельефи бевосита ва билвосита таъсир этиши мумкин. Рельефнинг оқимга бевосита таъсири ҳавзанинг нишаблиги орқали ифодаланади. Агар ҳавзанинг нишаблиги катта бўлса, оқим жадал суръатда ҳосил бўлиб, унинг дарё ўзанига оқиб келиш вақти қисқаради. Шу билан бирга ер остига шимилиш ва буғланишга ҳам кам миқдорда сув сарф бўлади.

Ҳавза рельефининг оқим ҳосил бўлишига билвосита таъсири жуда каттадир. Бу таъсир дарё ҳавзаси сув балансининг асосий элементлари бўлган ёғин сочин, буғланиш, ер остига шимилиш ва ҳавзада тўпланадиган сув миқдори орқали сезилади. Тоғли ҳудудларда дарё ҳавзасининг сув баланси элементлари баландлик бўйича кескин ўзгаради. Йиллик ёғин миқдори маълум баландликкача ортиб боради, шундан сўнг баландлик ортиши билан ёғин миқдори камая боради. ¨ғин миқдорига тоғ ёнбағирларининг нам ҳаво оқими йўналишига нисбатан жойлашиши катта таъсир кўрсатади. Масалан, Хисор тоғ тизмасининг жануби ғарбий ёнбағирларига йилига 1500-2000 мм ёғин ёғса, Помир тоғларининг ички қисмида бу қиймат атиги 400-600 мм ни ташкил этади. Баландликнинг ортиши ёғин турига ҳам таъсир этади. Маълумки, баландликка мос равишда ёғиннинг умумий миқдорига нисбатан қорнинг ҳиссаси ортиб боради. Бу эса ўз навбатида оқим коэффициентининг ўсишига олиб келади. Тоғли районларда дарё оқими (М) нинг баландлик (Н) бўйича ўзгариши қонуниятларини М қ f (Н) боғланиш чизмаси яққол тасвирлайди (23 расм). Оқим ҳосил бўлиши шароити ниҳоятда фарқ қилиши туфайли, баъзан ягона тоғ тизимининг турли ҳудудлари учун чизилган чизмалар шакли бир биридан ажралиб туради.

Умуман тоғли ўлкаларнинг гидрологик шароитида рельефнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Рельеф гидрологик ҳодисаларга, шу жумладан оқим ҳосил бўлиш жараёнига кўпинча бевосита эмас, балки табиий-географик, айниқса, иқлимий омиллар орқали ҳам таъсир этади. Тупроқ ва ўсимлик қопламининг таъсири. Ҳар қандай дарё ҳавзаси юзасининг маълум қисми тупроқ билан қопланган бўлади. Тупроқ қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири унинг сув шимиш ва шимилган сувни ўзида ушлаб тура олиш имконияти билан характер ланади. Тупроқ қопламининг шу хусусиятига боғлиқ ҳолда ер ости ва юза оқимлар миқдори ҳам турлича бўлади. Тупроқ заррачаларининг ўлчамлари қанча катта бўлса, у шунча кўп миқдордаги сувни шимади. Масалан, қумли тупроқ лой тупроққа нисбатан 5- 10 марта кўп сувни шима олади. Натижада биринчи турдаги тупроқлар кўп тарқалган ҳавзаларда дарё оқимининг асосий қисмини ер ости сувлари ташкил этади.

Дарё ҳавзасидаги ўсимлик қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири қуйидагиларда акс этади: 1) ўсимлик қоплами атмосфера ёғинларининг бир қисмини ўзида ушлаб қолади ва бу билан ёғиннинг янада кўпроқ қисмининг буғланишига имкон беради; 2) ўсимлик қоплами илдизлари ёрдамида доимий ра вишда тупроқдан маълум миқдордаги намликни олиб, ўз танаси орқали буғлатиб туради (транспирация); 3) ўсимлик қоплами ўз танаси билан тупроқ юзасини тўсади, уни исиб кетишига йўл қўймайди ва натижада буғланиш миқдорини камайтиради; 4) ўсимлик қоплами ер юзаси ғадир-будурлигини орттиради, бу эса юзада сувнинг оқиш тезлигини камайтириб, кўп миқдордаги сувнинг ер остига шимилишига имкон беради; 5) ўсимлик қоплами, айниқса ўрмонлар, ер сиртидаги қорнинг эришини секинлаштиради ва бу билан ер остига шимилишни кучайтиради ва ҳоказо. Демак, ўсимлик қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири ёғин, буғланиш, ер остига шимилиш миқдорларининг ўзгаришида сезилади. Юқорида санаб ўтилганлардан кўриниб турибдики, ўсимлик қоплами айрим ҳолларда оқимни кўпайишига сабаб бўлса, айрим ҳолларда эса бунинг аксидир. Кўллар, ботқоқликлар ва музликларнинг таъсири. Дарё ҳавзасида мавжуд бўлган кўллар, ботқоқликлар маълум даражада оқимни бошқариб, унинг йил ичида нисбатан текис тақсимланишига сабаб бўлади. Ҳавзадаги кўллар таъсирида кам сувли даврда дарёда оқим нисбатан кўп бўлиб, тўлинсув даврида эса оқим кўлсиз дарёларга нисбатан кам бўлади. Бошқача қилиб айтганда, дарё оқими кўллар таъсирида табиий равишда бошқарилади. Ботқоқликлар ҳақида ҳам юқоридаги каби фикрларни билдириш мумкин. Уларнинг дарё оқимига таъсири, айниқса шимолий ҳудудларда сезиларлидир.

Дарё ҳавзасида музликлар нинг мавжудлиги оқимнинг йил давомида ва йиллараро тақсимланишига сезиларли даражада таъсир қилади. Масалан, Ўрта Осиё тоғларидаги музликлар ҳисобига тўйинадиган дарёлар (Зарафшон, Норин, Вахш) оқимининг асосий қисми июл-сентябр ойларига тўғри келади. Шу даврдаги иссиқлик баланси эса у йилдан бу йилга кам ўзгаради, бинобарин оқим миқдори ҳам йилдан-йилга кам ўзгаради. Масалан, Ўрта Осиёда ғоят кам сувли ҳисобланган 1917 йилда Зарафшон дарёсининг йиллик оқи ми миқдори меъёрга нисбатан бор-йўғи 11 фоиз кам бўлган бўлса, Чирчик дарёсида йиллик оқими ўша йили 40 фоизга камайган. Бунинг сабабини Зарафшон дарёси ҳавзасида Чирчиқ дарёси ҳавзасига нисбатан музликлар қоп лаган майдоннинг катталиги билан изоҳлаш мумкин. Антропоген омиллар таъсири. Инсон хўжалик фаолиятининг дарё оқимига таъсири жуда қадимга бориб тақалади, лекин бу таъсир авваллари кенг миқёсда кузатилмагани учун унча сезиларли бўлмаган. Ўтган асрнинг ўрталаридан бошлаб эса инсоннинг табиатга таъсири кучая борди. Жумладан, инсон хўжалик фаолиятининг дарё оқимига таъсири қуйи даги кўринишларда ўз аксини топди: - сув омборлари, сув электр станциялари (ГЭС) қуриш; - дарё оқимини ҳавзалараро қайта тақсимлаш; - суғориладиган ерлар майдонини кенгайтириш; - дарё ҳавзасидаги ботқоқлик ерларни қуритиш; - дарёлар сув тўплайдиган йирик майдонларда агро техника тадбирларини (ўрмон-мелиорация ишлари) ўтказиш; - йирик шаҳарлар ва аҳоли пунктларини сув билан таъминлаш; - йирик саноат корхоналарини (қоғоз ишлаб чиқарувчи, химия, металлургия, тўқимачилик) сув билан таъминлаш ва ҳоказо. Юқорида санаб ўтилган омиллар дарё оқимининг миқ дорига ҳам, сифатига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Бугунги кунда ана шу таъсирни ҳар томонлама ўрганиш, уни миқдорий жиҳатдан баҳолаш ва бу таъсир натижасида келиб чиқадиган салбий оқибатларнинг олдини олиш ёки камай -

тириш гидрология фанининг асосий муаммоларидан бири ҳисобланади. Дарё оқимини ифодалаш усуллари Дарёлар оқимини миқдорий баҳолашда оқим ҳажми, оқим модули, оқим қатлами (қалинлиги), оқим коэффи циенти ва оқимнинг модул коэффициенти каби кўрсаткич лардан фойдаланилади. Оқим ҳажми (W) деб, дарё ўзанининг кўн даланг қирқимидан маълум вақт (кун, ҳафта, декада, ой, йил) давомида оқиб ўтган сув миқдорига айтилади. Агар кузатиш жойида T кун учун ўртача сув сарфлари маълум бўлса, у ҳолда шу вақт давомидаги оқим ҳажми қуйидаги ифода билан аниқланади: W қ 86400  Q  T , бу ерда: Q -ҳисоб вақти-T кундаги ўртача сув сарфи, м 3 Ғс ларда; 86400- бир кундаги секундлар сони. Оқим ҳажми м 3 ёки йирик дарёларда км 3 да ифодаланади. Юқоридаги ифодадан кўриниб турибдики, оқим ҳаж мини ихтиёрий вақт оралиғи-бир кун, бир ой, бир йил, тўлинсув даври ва ҳоказолар учун ҳисоблаш мумкин. Йиллик оқим ҳажмини аниқлашда ўртача йиллик сув сарфи бир йилдаги секундлар сонига кўпайтирилади. Масалан, агар урт Q қ25,0 м 3 Ғc бўлса, бир йилнинг 31,54  10 6 cекундга тенглигини ҳисобга олиб, дарёдаги йиллик сув ҳажмини W й қ й урт Q . T қ 25,0 м 3 Ғc  31,54  10 6 c қ 788*10 6 м 3 қ 0,788 км 3 миқдорга тенг эканлигини аниқлаймиз. Оқим модули (М) деб, дарё ҳавзасининг бирлик, яъни 1 км 2 юзасидан бирлик вақт (секунд) ичида литрлар ҳисобида ҳосил бўладиган сув миқдорига айтилади. Оқим модули қуйидаги ифода билан аниқланади: М қ F Qурт 3 10 , бу ерда урт Q -ўртача йиллик сув сарфи, м 3 Ғс ларда, F -ҳавза майдони, км 2 ларда, 10 3 - метр куб лардан литрга ўтиш коэффициенти. Оқим модули лҒс  км 2 ларда ифодаланади.

Оқим қатлами (У) деб, ҳавзада маълум вақт оралиғида ҳосил бўладиган оқим ҳажмининг шу ҳавза майдонига бўлган нисбатига айтилади. Агар ҳавза майдониF (км 2 ) бўлса, T кундаги вақт оралиғи учун оқим қатлами қуйидагича аниқланади: У қ F Q F Q T F W       4, 86 10 86400 6 , мм. Бир йил учун аниқлайдиган бўлсак, T қ 365 кун бўлиб, юқоридаги ифода қуйидаги кўринишни олади: У қ F Q 365 4, 86 , мм. Оқим модули М қ 2 3 10 км с л F Q   эканлигини ҳисобга олиб, йиллик оқим қатламини оқим модули орқали қуйидагича ифодаласа бўлади: У қ 31,54  М, мм. Оқим қатламини аниқлашдан асосий мақсад, ўрганилаётган дарё ҳавзасига ёққан атмосфера ёғинлари ва унинг буғланган қисми миқдорларини таққослашдир. Шу сабабли ҳам оқим қатлами миллиметрларда ифодаланади. Оқим коэффициенти деб, дарё ҳавзасида ҳосил бўлган оқим қатламини шу ҳавзага ёққан ёғин миқдорига бўлган нисбатига айтилади. Бу катталик "  " ҳарфи билан ифодаланиб, ўлчам бирлигига эга бўлмаган катталик ҳисобланади: Х У   , бу ерда: У -оқим қатлами, мм; Х -ёғин миқдори, мм да. Оқим коэффициенти (  ) 0 дан 1 гача оралиқда ўзгаради, яъни 0 <  < 1 шартни бажаради. Оқимнинг модул коэффициенти ( i К ) дарёнинг оқим меъёрига нисбатан сувлилик даражасининг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади ва қуйидаги ифода билан аниқланади: 0Q Q К i i ,

ифодада: i Q -ўрганилаётган йилдаги ўртача сув сарфи, м 3 Ғc да; 0 Q -ўртача кўп йиллик сув сарфи, яъни оқим меъёри, м 3 Ғс да. Кўриниб турибдики, оқимнинг модул коэффициенти ўлчам бирлигига эга эмас. Уни улушларда ёки фоизларда ифодалаш мумкин. Ўрганилаётган йил учун оқимнинг модул коэффициентини аниқлаб, дарёнинг айни йилдаги сувлилик даражаси ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Агар i К > 1 бўлса, дарёдаги сув меъёрга нисбатан кўп, i К қ 1 бўлса-меъёрга тенг, i К < 1 бўлса, меъёрга нисбатан кам. Дарё оқимининг юқорида қайд этилган кўрсаткичларининг ҳар биридан маълум мақсадларда фойдаланилади. Масалан, оқим ҳажми ҳақидаги маълумотлар дарёда сув омборларини лойиҳалаш, сувдан ирригация ва бошқа мақсадларда фойдаланишда зарур бўлса, оқим модули, оқим қатлами, оқим коэффициенти каби катталиклар дарё оқи мини хариталаштиришда қўл келади. Дарё ҳавзасининг сув баланси, гидрологик йил Сув баланси материянинг сақланиш қонунига кўра қуйидаги аниқ тенгликка асосланади: ҳар қандай ихтиёрий юза билан чегараланган майдонга маълум вақт давомида келиб қўшиладиган сув ларнинг йиғиндиси (  кирим ) билан ундан ташқарига чиқиб кетадиган сувларнинг йиғиндиси (  чиқим ) орасидаги фарқ шу майдонда сувнинг кўпайиши ёки камайишига (  U) тенг бўлади, яъни  кирим -  чиқим қ  U . Ушбу тенглик ҳар қандай ихтиёрий юза билан чегаралаб олинган майдон ва ҳар қандай вақт оралиғи учун тўғри бўлади. Кўпчилик ҳолларда шу кўринишдаги сув баланси ҳисоб-китоблари дарё ҳавзалари, кўллар ва сув ом борлари учун амалий масалаларни ҳал этиш мақсадида ба жарилади. Қўйилган вазифа ҳамда мавжуд маълумотларга боғлиқ ҳолда сув баланси тўла ва жузъий (тўла бўлмаган) бўлиши мумкин.

Барча кирим ва чиқимни ташкил этувчиларни, шунингдек ўрганилаётган табиий майдоннинг ер усти ва ер ости сувлари заҳиралари ўзгаришини ҳисобга олиб тузилган баланс тўла сув баланси деб аталади. Агар баланс элементларидан бир ёки бир нечтасини ўлчаш имкони бўлмаса ва улар сув баланси тенгламасининг қолдиқ аъзоси сифатида аниқланса, бундай баланс жузъий (тахминий) сув баланси деб аталади. Илмий ва амалий мақсадларда етарли вақт оралиғи (бир йил ёки ўртача кўп йил) учун тузилган сув балансларидан фойдаланилади. Ихтиёрий танланган, юқоридан ер юзаси билан, ён томонлардан унинг сирти контури бўйлаб ўтувчи тик юзалар билан ва пастдан сув ўтказмас тоғ жинслари қатлами билан чегараланган ҳажм (ҳавза) учун сув баланси тенгла - масининг умумий кўринишини аниқлаш муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. Юқоридаги шартларни бажарадиган ҳавза учун сув балансининг кирим қисми қуйидагилардан иборат бўлади: - кўрилаётган ҳажм юзасига ёққан атмосфера ёғинлари (Х); -ҳавза юзасида ва тупроқ-грунтларда конденсация ланган намлик миқдори (Е 1 ); -ҳавзага юза сув оқими, жилғалар, сойлар, дарёлар кўринишида келиб қўшилган сув миқдори (У 1 юза ); -ер ости оқими кўринишида қўшилган сув миқдори (У 1 ер ости ). Сув балансининг чиқим қисми қуйидаги ташкил этувчилардан иборат бўлади: -кўрилаётган ҳажм юзасидан бўлган буғланиш (Е 2 ); -ҳавзадан юза сув оқими, жилғалар, сойлар, дарёлар кўринишида чиқиб кетган сув миқдори (У 2 юза ); -ҳавзадан ер ости оқимлари кўринишида чиқиб кетган сув миқдори (У 2 ер ости ). Баланснинг кирим қисми унинг чиқим қисмидан кўп бўлса, кўрилаётган ҳажмда намлик заҳираси орта боради ва аксинча, чиқим

қисмининг кирим қисмидан кўп бўлиши ҳажмдаги намлик заҳирасининг камайишига сабаб бўлади. Шу туфайли тенгламанинг кирим ва чиқим қисмлари ора сидаги тенгликни ҳосил қилиш учун унинг кирим қисмига U 1 ни, яъни вақт оралиғи бошида шу ҳажмдаги намлик заҳирасини ҳисобга олувчи аъзони ва тенгламанинг чиқим қисмига U 2 ни, яъни вақт оралиғи охиридаги намлик заҳи расини ҳисобга олувчи аъзони қўшиш керак. Шуларни эътиборга олиб, дарё ҳавзасининг сув баланси тенгла маси қуйидаги кўринишда ёзилади: Х Қ Е 1 Қ У 1 юза Қ У 1 ер ости Қ U 1 қ Е 2 Қ У 2 юза Қ У 2 ер ости Қ U 2 . Тенгламани соддалаштириш мақсадида қуйидагича ёзамиз: Х қ (Е 2 -Е 1 ) Қ (У 2 юза -У 1 юза ) Қ (У 2 ер ости -У 1 ер ости ) Қ (U 2 -U 1 ). Охирги ифодада У 2 юза -У 1 юза қ У, Е 2 -Е 1 қ Е, У 2 ер ости -У 1 ер ости қ У ер ости ва U 2 -U 1 қ  U эканлигини ҳисобга олиб, дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламасини қуйидагича ихчамлаштириш мумкин: Х қ У Қ Е Қ У ер ости  U. Кўп ҳолларда дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламаси гидрологик йил учун тузилади. Гидрологик йил дейилганда ўрганилаётган дарё ҳавзасида намликнинг тўпланиши ва сарф бўлиши даврларини тўла ўз ичига олган йиллик оралиқ тушунилади. Демак, бу вақт оралиғи қорнинг ёғиши, тўпланиши, эрий бошлаши ва эриган қордан сув оқими ҳосил бўлиши даврини қамраб олади. Иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда ўлкамизда гидрологик йилнинг бошланиши сифатида 1 октябр қабул қилинган. "Гидрологик йил" тушунчасини киритиш натижасида, табиийки, у йилдан бу йилга ўтувчи сув заҳиралари миқдорининг энг кам бўлишига эришилади. Бу эса сув баланси тенгламаларини тузиш ва бошқа кўпгина амалий масалаларни ҳал этишда қулайлик яратади. Табиий шароитда, яъни дарё оқими бошқарилмаганда гидрологик йил учун сув баланси тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади: Х қ У Қ Е  U. Ифодадан кўриниб турибдики, бу ерда  U дарё ҳавзасидаги намлик

заҳирасининг ўзгаришига боғлиқ ҳолда мусбат ёки манфий ишо рали бўлиши мумкин. Кўп йиллик оралиқ учун  U ни ҳисобга олмаса ҳам бўлади, чунки унинг мусбат ва манфий қийматлари ўзаро тенглашади. У ҳолда дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламаси қуйидагича бўлади: Х 0 қ У 0 Қ Е 0 . Юқорида келтирилган барча ифодалардаги катталикларнинг ўлчам бирлиги мм , м 3 ёки км 3 да бўлиши мумкин. Дарё ўзанининг сув баланси Атмосфера ёғинлари Маълумки, дарё ҳавзасининг ўртача кўп йиллик сув баланси тенгламаси қуйидаги кўринишда ёзилади: Х 0 қ Z 0 Қ У 0 , бу ерда: Х 0 -дарё ҳавзасига ёққан ёғиннинг ўртача кўп йиллик қатлами, мм да; Z 0 -дарё ҳавзасидан бўладиган ўртача кўп йиллик буғланиш, мм да; У 0 - ҳавзада ҳосил бўлган оқим қалинлиги, мм да. Юқоридаги тенгламада атмосфера ёғинлари энг асосий элементлардан бири ҳисобланади. Гидрологияда асосий эътибор ёғинларнинг ер сиртига тушгандан кейинги ҳолатини ўрганишга қаратилади. Атмосфера ё ғинларининг миқдори жойнинг географик ўрни, атмосфера циркуляцияси, ер сирти рельефи каби омиллар билан аниқланади. Ўрта Осиё шароитида жойнинг абсолют баландлиги ва рельефи ёғин миқдорига ҳар томонлама таъсир кўрсатади. Масалан, абсолют баландликнинг ортиши билан ёғин миқдори ҳам ортади. Лекин ҳар доим ҳам шундай бўлавермайди. Масалан, Шарқий Помир ва Шарқий Тяншанда абсолют баландлик катта бўлса-да, ёғин миқдори уларнинг ғарбий қисмларига нисбатан камдир. Ёғин миқдорининг баландликка боғлиқ ҳолда ўзгариши ё ғин градиенти ( Х) орқали ифодаланади. Унинг қийматини ёғин миқдорининг баландликка боғлиқ ҳолда ўзгариш графигидан ёки оддий ҳисоблашлар йўли билан аниқлаш мумкин.

Ҳаво ҳарорати 0-5  С дан бошлаб ёғинлар қор кўринишида ёғади ва ер сиртида тўпланиб, қор қопламини ҳосил қилади. Барқарор қор қоплами, барқарор бўлмаган қор қоплами, мавсумий қор қоплами, кўп йиллик қор қоплами, доимий қор қоплами тушунчалари мавжуд. Барқарор қор қоплами -куз ва қишда ёғиб баҳоргача сақланади. Барқарор бўлмаган қор қоплами -куз ва қишнинг бошларида ёғиб эриб кетади. Мавсумий қор қоплами -куз, қиш ва эрта баҳорда ёғиб, шу йилнинг иссиқ мавсумида эриб кетади. Кўп йиллик ва доимий қор қопламлари - қутбий ўлкаларда ва баланд тоғларда учрайди. Ёмғирлар асосан мусбат ҳароратли кунларда ёғади. Улар дарёларнинг тўйинишида асосий манбалардан бири бўлиб, миқдори, давом этиш вақти, ёғиш жадаллиги ва ёғиш майдони билан характерланади. Ёмғир миқдори Х нинг унинг давом этиш вақти Т га нисбати ёғиш жадаллиги i ни белгилайди: i қ . ,мин мм T X Жала ёмғирлар нисбатан қисқа вақт давомида, лекин катта жадалликда ёғади. Жала ёмғир тушунчаси шартлидир. Масалан, Россияда ёғиш жадаллиги i  0,5 ммҒмин шартини бажарган ёмғирлар жала ёмғир деб қабул қилинса, АҚШда эса i  1,28 ммҒмин шарти қабул қилинган. Ёғин меъёри маълум метеорологик станцияда узоқ йиллар давомида олиб борилган кузатишлар асосида ўртача арифметик қиймат сифатида аниқланади. Гидрологик ҳисоблашларда дарё ҳавзасига ёққан ёғин қатламини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги кунда ёғин қатламини аниқлашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: - ўртача арифметик усул; - медиана-тортиш усули; - квадратлар усули;

- изогиетлар усули; - ёғин билан дарё оқими орасидаги корреляция асосида топиш усули. Дарё ҳавзасига ёққан ёғин қатламини ўртача арифметик усули жуда оддий ҳисобланиб, амалда ер юзаси ҳолати бир жинсли бўлган ҳавзалар учун қўлланилади. Бу усулда ҳавзада мавжуд бўлган метеорологик станциялар бўйича аниқланган йиллик ёғин қатламларининг йиғиндиси( n i iX 1 ) станциялар сони( n )га бўлинади: ; 1 1 n X Х n i i    Дарё ҳавзасига ё ққ ан ё ғ ин қ атламини квадратлар усули билан ани қ лаш да дарё ҳавзаси маълум ўлчамдаги квадратларга бўлинади . Сўнг квадрат марказига айни шу квадратда жойлашган метеорологик станцияда ўлчанган ё ғ ин ми қ дори ёзилади . Бўш қолган квадратлар эса интерполяция усули билан тўлдирилади . Ҳамма квадратлар марказларидаги ёғин миқдорларининг йиғиндисини        N i iX 1 квадратлар сони N га бўлиб , дарё ҳавзасига ёққан ёғин қатламини аниқлаймиз : ; 1 2 N X Х N i i    Ҳисоблашларнинг аниқлигини текшириш мақсадида квадратлар ўлчами ўзгартирилиб, ҳисоблашлар такрорланади. Уларнинг фарқи 5% дан ортмаслиги лозим. Дарё ҳавзасига ёққан ёғин қатламини медиана-тортиш усули билан аниқлаш да дарё ҳавзасининг ҳар бир метеостанцияга тегишли қисмлари ажратилади. Бунинг учун дарё ҳавзасининг схемасида келтирилган метеорологик станциялар жойлашган нуқталар тўғри (штрихли) чизиқлар билан шундай туташтирилиши керакки, натижада учбурчак тўрлари ҳосил

бўлсин. Сўнг ҳар бир учбурчак томонларининг ўртасидан перпендикулярлар ўтказилади. Дарё ҳавзасининг ана шу перпендикулярларнинг туташиши натижасида чегараланган қисми унинг ичида жойлашган метеорологик станцияга тегишли бўлади. Шундан кейин: 1) ҳар бир станцияга тегишли майдоннинг юзаси( f i ) аниқланади; 2) майдоннинг юзаси( f i ) айни станциядаги ёғин миқдори(Х i )га кўпайтирилади(11-жадвал). 11-жадвал Ёғин қатламини медиана тортиш усули билан аниқлаш Станция Ёғин миқдори, мм f i , планиметр бўлакларида Кўпайтма, f i  Х i 1 518 36 18648 2 502 90 45180 3 492 52 25584 : : : : Йиғинди - 959 458029 Кўпайтмаларнинг йиғиндиси        n i i i X f 1 ни дарёнинг ҳавза майдони F га бўлиб, ёғин қатламини аниқлаймиз: . 6, 477 959 458029 1 3 мм F X f Х n i i i       Дарё ҳавзасига ёққан ёғин қатламини изогиетлар усули билан аниқлаш . Изогиетлар - бир хил қийматдаги ёғин миқдорларини туташтирадиган чизиқ . Дарё ҳавзасида ёғин миқдорининг қайд этилган амплитудасига боғлиқ ҳолда изогиетлар қадами 5, 10, 20, 25, 50, 100 мм қийматларда қабул қилиниши мумкин . Изогиетларни ўтказишда интерполяция усулидан фойдаланиш мумкин .

А Д А Б И ЁТ Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида , хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Тошкент : Ўзбекистон , 1977. 267 б . 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Сув ўлчаш постларини қуриш учун жой танлаш ва унда бажариладиган ишлар

Дарёлар

Дарё оқимини ҳисоблаш

Дарё окимига антропоген омиллар таъсирини бахолаш усуллари хакида

Ўзи ёзар сув ўлчаш қурилмаси лентасини қайта ишлаш