Дарё окимига антропоген омиллар таъсирини бахолаш усуллари хакида - География - Рефераты

Дарё окимига антропоген омиллар таъсирини бахолаш усуллари хакида

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

100.927734375 KB

Дарё оқимига антропоген омиллар таъсирини баҳолаш усуллари ҳақида Дарёларнинг гидрологик режимига антропоген омилларнинг таъсирини миқдорий баҳолаш учун, ҳавзаларнинг табиий-географик хусусиятлари, мавжуд гидрометеорологик маълумотларни ва хўжалик фаолиятининг тури, ривожланиш даражасига асосланган ҳолда қуйидаги усуллар гуруҳидан фойдаланиш мумкин: 1. Дарё ҳавзасидаги таянч гидростворларда кузатилган кўп йиллик оқим тебранишларини ўрганиш, табиий метеорологик омилларнинг ўзгариши билан ҳавзадаги хўжалик фаолиятининг ривожланишини таҳлил қилиш усуллари; 2. Сув баланс усули, дарё ҳавзасида сув ва иссиқлик баланс элементларини аниқлаш, олинган ва ташланган сув миқдорини ҳисоблаш, шунингдек ҳар бир хўжалик тури фаолиятининг таъсирини алоҳида миқдорий баҳолаш; 3. Актив эксперимент усули. Биринчи гуруҳ усулларида гидрологик кўрсаткичларнинг қуйи створларда, дарё оқимининг табиий ва антропоген омиллар таъсирида кўп йиллик тебранишларини баҳолашга асосланилади, шунингдек ҳўжалик фаолиятининг таъсир кўрсатиш даражаси миқдорий баҳоланади. Дарёларнинг қуйи створларида ўлчанган гидрологик кўрсаткичларни табиий ва антропоген омиллар таъсирида даврлар бўйича ўзгаришлари аниқланади ва ҳавзадаги хўжалик фаолиятининг гидрологик режимга таъсир кўрсатиш даражаси миқдорий баҳоланади. Буларга: турли даврлар учун ҳисобланган оқим кўрсаткичларини таққослаш (аналогия), ўхшашлик усули, дарё ҳавзасида оқим хосил қилувчи табиий омиллар бўйича оқимни тиклаш усуллари киради. Ўзининг хусусиятларига кўра бу усуллар дарё ҳавзасидаги гидрологик режимга таъсир кўрсатувчи барча хўжалик фаолиятини турларини ҳисобга олиш учун қўлланилиши мумкин, лекин улар ёрдамида алоҳида антропоген омиллар ҳиссасини баҳолаш қўл келади. Бундай омилларга агротехника, суғориш ва қуритиш мелиорацияси, ўзан оқимини бошқариш, урбанизация, дарё ҳавзаларида ўрмонларни кесиш тадбирлари киради ва улар дарё ҳавзаларида бу омиллар асосий

бўлиб, оқимнинг табиий режимини ўзгартириш қуйи створларда бош ролни ўйнайди. Кўп ҳолларда антропоген омиллар таъсирини баҳолаш учун кўп йиллик кузатишлар хўжалик фаолияти турли бўлган даврларга ажратиб, шу даврдаги қуйи створдаги ўртача оқим қийматларини аниқлаб, улар метеорологик омиллар, кўпинча дарё ҳавзасидаги ўртача ёғин миқдорлари билан солиштирилади,. Бу энг содда ва қулай усуллардир, лекин ундан самарали фойдаланиш учун қуйи створда оқим шаклланишига таъсир кўрсатувчи асосий табиий омил тўғри танланиши керак. Мисол учун намлик етарли ва ортиқча бўлган худудларда йиллик оқим асосан йиллик ёғин миқдори билан аниқланади. Корреляция коэффициентиR=0.80 ÷0.95 оралиқда ўзгаради. Хўжалик фаолиятининг таъсири ўртача йиллик оқим миқдори билан йиллик ёғинни солиштириш натижасида ишончли баҳоланади. Кам намланган худудларда эса йиллик ёғин ва оқим ўртасида боғланиш одатда кичик, корреляция коэффициенти R=0.25 ÷0.50 оралиқда ўзгаради. Шунинг учун ҳам оқимнинг ўзгаришларини баҳолаш иккита бир хил ёғинли даврларга бир хил оқим миқдорлари тўғри келади деган таҳминлар асосли деб ҳисобланмайди. Оқимни тиклаганда жуфт корреляция ва интеграл тўғри чизиқларни қўлланилиши самарали бўлиши учун ҳавзадаги асосий оқим хосил этувчи омил аргумент сифатида олиниши керак. Бу аргумент умумий табиий-географик шароитга ва оқим шаклланиш хусусиятларига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Шикломанов И.А. ва бошқа олимларнинг тахминларига кўра оқим шаклланадиган ва оқим сарфланадиган худудларни ажратиш мумкин бўлган дарё ҳавзаларида хўжалик фаолиятининг таъсирини турли даврлар учун оқим шаклланадиган худуддан келган табиий дарё оқими билан ҳавзанинг қуйи створида кузатилган оқим билан таққослаш ва боғланишлар тузиш натижасида аниқлаш мумкин. Бундай ҳавзаларга Ўрта Осиё, Қозоғистон, Кавказнинг кўп дарёлари эгадир. Юқорида айтилган боғланишлар ёрдамида дарё ҳавзасининг қуйи створида антропоген омиллар таъсирида оқим ўзгаришининг интеграл қийматини алоҳида кўп йиллик даврлар учун баҳолаш мумкин бўлса ҳам, лекин бу ўзгаришларнинг сабабини ва алоҳида ҳар бир омилларнинг ролини аниқлаш учун қўшимча

метеорологик шароитни ҳарактерловчи маълумотлар ва халқ хўжалиги ривожланиш даврларининг асосий кўрсаткичлари оқим сарфланадиган худудларда аниқланиши керак. Баъзи ҳавзада бундай маълумотларни ҳисобга олиш учун оқим сарфланадиган худудларни сув баланс усули қўл келади. Оқимга таъсир кўрсатувчи кўп сонли омилларни ҳисобга олиш эса турли математик усуллар йўли билан бажарилади. Шу жумладан чизиқли кўплик корреляция усули, унинг ёрдамида экспериментал маълумотларга асосланиб гидрологик кўрсаткичлар ўзгаришининг кўп омилли математик моделлашни тузиш мумкин. Бу усулнинг назарий асослари математик статистикада келтирилган. Хўжалик фаолиятини баҳолаш мақсадида ўрганиладиган дарёнинг табиий гидрологик ҳарактеристикалари аналог-дарё ёки контрол – ҳавзаларининг ўзгармаган режими бўйича тикланиши мумкин. Бундай аналог – дарёни танлаш жуда ҳам мураккаб, чунки унинг табиий шароити ва гидрологик кўрсаткичларининг метеорологик омиллар таъсирида ўзгариши, таҳлил қилинаётган параллел кузатишлар олиб борилган давр учун синҳрон бўлиши шарт. Айниқса тоғли худудларда бундай аналог топилиши қийин, чунки яқин жойлашган ҳавзаларда ҳам оқимнинг кўп йиллик тебранишларида асинҳронлик бўлиши мумкин. Текислик худудларида табиий гидрологик режими ўзгармаган катта ҳавзалар йўқ, ўртача ҳавзалар эса йилдан-йилга камайиб бормоқда. Кичик дарёларда эса кузатиш даврлари қисқа бўлиб, аналогик усулидан фойдаланишга тўғри келади. Юқорида айтилган сабабларга кўра аналог усули бўйича гидрологик кўрсаткичларни тиклаш самарадорлиги деярли юқори эмас ва кўп ҳолларда унинг ёрдамида антропоген омилларнинг таъсирини ишончли баҳолаш ҳам қийиндир. Аналогия усулини кенг кўламда қуритиш мелиорациялари, агро-ўрмон техника, урбанизация тадбирлари натижасида ўртача дарёлар оқимининг ўзгаришини баҳолаш мумкин. Юқорида айтиб ўтилган интеграл баҳолаш усулларидан ташқари, иккинчи гуруҳ: сув, иссиқлик, туз баланси элементларининг ўзгаришини баҳолаш усулларидан фойдаланиш мумкин. Бу усуллар ёрдамида, дарё ҳавзаси ва ўзанида хўжалик фаолияти таъсирида табиий шароитларнинг ўзгариши натижасида урбанизация, ерларни суғориш ва қуритиш, чопиқ қилиш, сув омборларини

қурилиши натижасида ерларнинг сув остида қолиши, худуднинг гидрологик режими элементларини ўзгаришини баҳолаш мумкин. Ҳозирги вақтда гидрологик экспериментал маълумотларнинг таҳлилига асосланган ҳолда сув, иссиқлик баланслари бўйича агротеҳник ва ўрмон- мелиоратив, суғориши ва қуритиши, сув омборларини қурилиши ва уларни ишлатиш тадбирларининг таъсирини баҳолаш усуллари.

Похожие

Хоразм вилояти саноат корхоналарининг экологик вазиятга ва ахоли саломатлигига таъсирини бахолаш

Дарё оқимини ҳисоблаш

Туркистон тог тизмаси дарёларининг окизиклар таркиби

Антропоген ландшафтлар ва унинг типлари ҳақида тушунча

Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс