Антропоген ландшафтлар ва унинг типлари ҳақида тушунча - География - Рефераты

Антропоген ландшафтлар ва унинг типлари ҳақида тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

A нтропоген ландшафтлар ва унинг типлари ҳақида тушунча Режа : 1. Антропоген ландшафтлар ҳақида тушунча 2. Антропоген ландшафтшунослик йўналишинииг вужудга келиши ва шак л ланиши 3. Антропоген ландшафт типлари ва уларнинг таснифи

Барча тирик мавжудо т лар қатори инс о н ҳаёти ни ҳам атроф - муҳитсиз , табиатсиз тасаввур қи лиш қий ин . Инсон организми кўп жиҳатдан табиий компонентлар ҳ аво, сув, ў с и мл и к, тупроқ, ҳайвонот ва ҳоказолар билан боғлиқ. У табиатдаги модданинг а й ланма ҳаракати доирасидадир ва унинг қонуниятларига б ў йсинади. Бундан ташқари инсон онг л и мавжудо т дир ва у ў з меҳнатини осонлаштириш юқори самарага эришиш учун турли меҳнат куроллардан тех н ика кучидан фойдаланади. У бошқа организмлардан фарқли уларо қ ижтимоий мавжудоддир. Жамият аъзосидир. Шунинг учун унинг ҳаёти биологик омиллардан ташқари кўпгина ижтимоий омиллар билан ҳам б е лгиланади. Инсон бевосита ва билвос и та ерга, тупроққа, сувга, ҳавога, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига таъсир этмокда . Бу билан у ў з олдига қў йган мақсадларига эришмокда. Аммо баъзан ўзи кутмаган, айрим салбий оқибатлар инг юзага келишига ҳам сабабчи бўлиб қ олмокда. Бунда салбий оқибатларнинг баъзилари дунёвий тус олмокда ва олимларни жамоатчиликни та ш вишга солмо қ да. XX - асрнинг 40-50 йилларида г еографи я ад а биёти да маданий ландшафтлар ёки ў згар тир илган ландшафтларга ба ғ ишланган илмий мақолаларнинг бирин-кетин пайдо бўлиши антропоген ландшафтшунослик пойдевор и нинг шаклланишига кучли туртки б ў лад и . Бу борада айниқса Г.Ю . Саушкиннинг (1946) «Маданий ландшафтларни ўрганиш учун географиянинг алоҳида тармоғи бўлиши керак», деган фикри муҳим аҳамиятга эга бўлди. Унинг 1947 йилда нашр қилинган мон о графиясида эса қишлоқ хўжалик ландшафтлари ҳақида жиддий фикрлар келтирилган. 1970 йилда В оронеж давлат университетининг профессори Ф. Н .Мильков ў з и нинг «Ландшафтная сфери земли» ном л и китобида и нсон томонидан барпо этилган мажмуаларни ўрганиш билан антропоген ландшафтшунослик шу ғ улланиш к е рак» деб та ъ кидлаб ў т ганидан сўнг ланд ша фтшунослик таркибида янги бир илмий й ўналиш “А нтропоген ландшафтшунослик ” шакллана бошлади. Бу йўналиш ни ҳатто «билимларнинг янги т армо ғ и» деб атадилар.

Ҳозирги кунда антроп о ген ландшафтшунослик йўналишининг асосчиси Ф . Н . Мильков (1973) эканлигини к ўп чилик географлар эътироф этяпти. Шу со ҳ ада қатор илмий асарлар яратган бу ол и мнинг фикрича , инсоннинг ҳўжали - гидаги фаолияти натижасида янгидан барпо бўлган л андшафтлар ҳам , инсон таъсирида биро р та компонент тубдан ўзгарган табиий мажмуалар ҳам антро - поген ландшафт ҳисобла н иши керак. Кейинчалик Ф.Н. Милъков (1986 ) «антро - поген ландшафтлар табиий ландшафтларга ў хшаб тенг аҳамиятл и бўлган ком - понентлар тизимида н иборат мажмуалардир. Уларнинг энг асосий хусусияти ў з-ўзидан ривожланиш белгиларининг мавжудлигидир» деб ёзган эди. «Охрана ландшафтов» изохли луғатида хусусиятлари инсон фаолияти натижасида юзага келган ландшафтлар антропоген ландшафтлардир ва улар ўзининг табиий таърифларини сақлаб қолган тақдирда ҳам ўзида маданий ўсимликлар ўзгарган тупроқ хусусиятлари ер ости ва усти сувлари тартиби кўринишда «антропоген» мазмун касб этган бўлади д еб ёзилган . Бундай ҳолда Ер юзида тарқалган ландшафтларнинг кўпчилигини антропоген ландшафтлар қаторига киритсак бўлади. Улар табиий сифатларидан б ў лак иккинчи хил , яъни ижтимоий сифатлар ҳам касб этган бўлади. Юқорида келтирилган бир қатор фикрларнинг таҳлили шуни кўрсатадики ер юзида инсон таъсирида озми-кўпми ўзгармаган ёки инсоннинг бевосита ёки билвосита таъсири асоратини сезмаган ландшафтлар деярли қолмаган. Аммо қайси ландшафт қай даражада антропогенлашган ва уларни қачон антро-поген ландшафт деб аташ мумкин ёки табиий ландшафтга айланади, деган саволларнинг жавоби ҳалигача муаммоли ва мунозаралидир. Ана шундай мунозарали саволлардан яна бири табиий ландшафтлар антропоген ландшафт-ларга айланиши учун унинг бир компонентигина ўзгариши кифоями ёки барча компонентлар бир йўла ўзгартирилган бўлиши керакми, деган саволдир. Бунга жавобан Ф.Н. Мильков (1978) табиий ландшафтни антропоген

ландшафтга айлантириш учун унинг хохлаган бир компонентини ўзгартириш кифоя деб ҳисоблайди. Бу фикрнинг асосида компонетларнинг ландшафт ҳосил қилувчи омил сифатидаги аҳамияти тенглидир, деган тассавур ётади. Н. А. Солнцев (1960) эса ландшафтни ўзгартириш учун албатта унинг геолого-геоморфологик ўзгартирилган бўлиши керак деб ҳисоблайди. Бу бир вақтлар Н А Солнцевнинг ўзи илгари сурган ва компонентларнинг ўзаро тенг кучли эмаслиги, уларнинг ҳосил бўлишида олдинма-кейинлик мавжудлиги ҳамда олдин ҳосил бўлган компонентлар «кучлироқ» (ҳисобланиб кейин ҳосил бўлган компонетларга кўпроқ таъсир кўрсатади, деган фикрнинг давомидир. Унинг фикрича геологик ётқизиқлар ва рельеф ёки геолого- геоморфологияси «кучли» компонент, иқлим ва сувлар ўртача кучга эга компонентлар тупроқ, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси «кучсиз» компонентлар ҳисобланади. Ландшафтлардан халқ ҳўжа л иги мақсадларида тўғри ва оқилона фойд а ланиш , унинг ифлосланиши ва б у зилишининг олдини олиш ёки муҳофаза қилиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни тўғри ҳал этиш ландшафтларнинг қайси компонетга асосий е такчи ёки бош ролни ў йнаши ни тўғри ҳал қилиб олиш мумкин ва принципиал аҳамиятга эгадир. Чунки и н сон ландшафтга таъсир этаверсаю , аммо биз ландшафтнинг геолого- геоморфологик асоси қачон ўзгарар экан, деб кутиб ў тиришимизнинг ўзи бир ё қ ламалик ва хатоликка олиб келиши мумкин. Юқорида бирма-бир келтирилг а н фик р лардан тўғри хулоса чи қ ариб олиш учун ҳамда антропоген ландшафтлар ҳақида маьлум тассавурга эга бўлиш учун ландшафтнинг компонетлари ва омиллари ҳақида яна бир бор эслатиб ўтишга тўғри келади. Кўпчилик табиий гео гр афларнинг таъкидлашига к ў ра геотизимлар асосан тоғ жинслари сувлар, ҳаво массалари тупроқлар, ўсимлик қоплами ва ҳайвонот каби моддий компонентлардан тузилгандир. Улар ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсирдадир. Улар орасида муттасил модда алмашиниб туради. Ушбу компонентлар ландшафтлар вертикал таркибининг шаклланишида таркибий қисмлар сифатида иштирок этади.

Компон е тларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, уларнинг ҳар бир таркибида бошқа компоне н тларга хос бўлган моддалар ҳам иштирок этади . Масалан, ландшафтларнинг ҳаво компоненти таркибида атмосфера газларидан ташқари сув бу ғ лари турли чанг зарралари, ўсимлик чанглари микроорганизм - лар ҳам аралашган бўлади. Худди шундай ландшафт сувлар таркибида ҳам, ҳаво, эриган, нураган ва ювилган тоғ жинслари, ўсимлик ва ҳайвонот, улар қолдиқларида ва ҳоказоларда учрайди. Ландшафт ҳосил қилувчи омиллар ҳақида сўз юритилганда, кўпинча у ёки бу компонентнинг айрим хусусиятлари кўзда тутилганлигини ёки компонент ландшафтда маълум бир куч сифатида иштирок этсагина уни омил деб ҳисоб-лаш ҳолларини кўрамиз. Айрим ҳолларда эса ландшафтга ташқаридан бўлади-ган кучларни омил санашади. Масалан қуёш радиацияси ернинг гравитация кучи, ернинг ичидан бўладиган тектоник кучлар ҳаво циркуляцияси ва ҳоказо. Аслини олганда ландшафтлар жуда кўп турли туман омиллар таъсирида шаклланади. Улар ландшафтларда турли сифат ва хусусиятларнинг шакллани-шида турлича аҳамият касб этади. Агар ландшафтларнинг шаклланишида маъ-лум бир турдаги омиллар аҳамиятли ҳисобланса, уларнинг табақаланишида ёки ривожланишида бошқа бир турдаги омилдир. Ландшафтларнинг ўзгаришида эса яна бир бошқа гуруҳ омиллар аҳамиятли бўлиши мумкин. Шу нуқтаи-назар-дан қараганда табиий ландшафтларнинг антропоген ландшафтларга айланиши-да антропоген омил асосий куч саналади. Шунинг учун ҳам инсон фаолияти таъсирида ўзгарган ландшафтларни анторопоген ландшафтлар деб аташдан кўра антропоген ландшафтлар омил таъсирида ўзгарган ландшафтлар деб аташ тўғрироқ бўлар эди. Бунда инсон таъсирида табиий жараён ҳамда ташқаридан таъсир этадиган омил деб қаралмоғи лозим. Инсонинг хўжаликдаги фаолияти таъсирида ландшафтларнинг ўзгариш даражаси, миқиёсида ва жадаллиги турлича бўлади. Бу бир томондан ланд- шафтларнинг ўзига хос бўлган табиий хусусиятлари билан боғлиқ бўлса

иккин-чи томондан инсоннинг ландшафтга таъсир этиши ҳарактери билан боғлиқдир. Ландшафтларнинг табиий хусусиятлари, яъни ўзини-ўзи бошқариш ва қайта тиклаш хусусиятининг кучли ёки кучсизлиги ташқи кучлар (шу жумладан ин-сон фаоляти ҳам) таъсирига чидамлилиги ёки чидамсизлиги турли ландшафт-ларда ҳар хил бўлади. Шу билан бирга инсон фаолияти ҳам турличадир. Маса-лан, инсон ландшафтларга тоғ-кон саноати шароитида бир хил таъсир кўрсатса, шаҳар қурилиш шароитида бошқа хил, дехқончилик, чорвачилик, ўрмон хўжалиги шароитида эса яна бошқачарок таъсир этади. Натижада хилма-хил ўзгарган ландшафтлар ҳосил бўлади ва уларни таснифлаш зарурати туғилади. А.Г. Исаченко (1991) инсон фаолиятининг ландшафтлар таъсири ва унинг назарий муаммолари ҳақида фикр юритар экан инсон томонидан ўзгартирилган ландшафтлар таснифи табиий ландшафтлар таснифига боғлиқ бўлиши лозимли-гини уқтиради ва табиий ландшафтларнинг турли хил таснифларга тадбиқ этиш мумкин бўлган ҳамда ўзгартирилган ландшафтларнинг сифат жиҳатидан анчагина йириклаштирилган бирликларини акс этгирувчи таснифини тавсия этади. Ушбу таснифда асосан тўрт гуруҳ ландшафтлар акс эттирилган: 1. Шартли ўзгартирилмаган (ибтидоий) ландшафтлар. Улар бевосита инсон таъсирига ва хўжаликдаги фаолятига дучор бўлмаган ландшафтлардир. Уларда инсон фаол ия тининг кучсиз ва билвосита таъсири изларинигина пай қ аш мум -к ин, х олос; 2. К учсиз ўзгартирилган ландшафтлар. Булар асосан и н сон фаолиятининг экстенсив (овчилик, бали қ чилик каби) таъсир и га дучор бўлган ландшафтлар. Бундай ландшафтларда инсон фаолияти айрим компонентларгина таъсир этиб, табиий алоқадорликлар ҳали бўзилмаган ва аввалги ў з ҳолатини тиклаб олиш мумкин. 3. Б у зилган (кучли ўзгартирилган) ландшафтлар. Бу гуруҳдаги ландшафт - лар асосан и н сон фаолиятининг жадал хили таъсирида ўзгарган ландшафтлар - дир. Уларнинг кўп компон е нтлари ўзгариб, ландшафтлар

таркибсининг сезиларли даражада б у зилишига олиб келган; 4. Маданий ландшафтлар таркиб ини инсон томонидан жамият манфаат - ларини кўзлаган ва илмий асосланган ҳолда оқилона ўзгартирилган ландшафт - лардир. Шунга ўхшаш таснифимиз Д.Л. Арманднинг (1975) китобида ҳам учрата - миз. У инсон фаолияти таъсирида ўзгарган ландшафтларни беш турга бўлади. Булар : 1. Деярли бутунлай ўзгартирилган ландшафтлар (шаҳарлар, тоғ-кон саноати ривожланган ҳудудлар). 2. Кучли ўзгартирилган ландшафтлар (экин далалари, дарё ва куллар). 3. Анчагина ўзгартирилган ландшафтлар (бориш ва кириш мумкин бўлмаган ўрмонлар, даштлар, саванналар). 4. Кучсиз ўзгартирилган ландшафтлар (бориш қийин бўлган ўрмонлар, денгиз юзалари). 5. Деярли ўзгартирилмаган ландшафтлар (қутб ўлкалари, баланд тоғлар, чўллар, денгиз сувларининг қуйи қисмлари, қўриқхоналар). И.М.Забелиннинг фикрича, антропоген ландшафтлар ўзи яна иккига: табиий антропоген ва маданий ландшафтларга бўлинади. Табинй антропоген ландшафтлар бир маротаба инсон фаолияти таъсирида ҳосил бўлиб, кейинча- лик ўз ҳолича, табиий қонуниятлар таъсирида ривожлана бошлайди. Улар вақт ўтган сари аста-секин ўзининг илгариги табиий ҳолатига қайтиши мумкин. Аммо, инсон томонидан бўладиган қайта турткилар, бу жараённи секинлаш-тириши ёки тўхтатиши мумкин. Маданий ланлшафтлар деганда И.М. Забелин инсон томонидан ўзининг амалий эхтиёжларини қондириш учун атайлаб, онгли равишда барпо қилинган ландшафтларни тушунишни тавсия этади. Унинг фикрича, маданий ландшафт табиий шароити бир хил бўлган ва кўп йиллар давомида хўжаликнинг бирор тармоғида (масалан, қишлоқ ҳўжалигида) фойдаланилаётган ҳудуддан иборатдир. Ҳозирги замон ландшафтларининг кўпчилиги инсоннинг оқилона

фаолияти натижасида ўзгартирилган бўлиб, уларни маданий ландшафтларга айлантириш лозим. Бундай ландшафтларнинг энг асосий хусусиятларидан бири махсулдорлик ва иқтисодий самарадорлик бўлиши керак. Ландшафтларнинг ички имкониятини ривожлантириш, табиий жараёнларни фаоллаштириш ва ландшафтларнинг самарадорлигини ошириш асосий мақсадга айланиши керак. Дарҳақиқат, инсон дехқончилик билан шуғулланар экан, у ўз олдига энг аввал бир нарсани, яъни иложн борича кўпроқ қишлоқ хўжалик махсулоти олишни мақсад қилиб қўяди. Бу мақсадга эришиш учун ландшафтни текислайди, тупроқни маълум бир қалинликда ағдариб ташлайди, ўғит солади. Маълум бир экин экади, суғоради, бегона ўтлар ва зараркунандалар, хашоратларга қарши турли хил дориларни ишлатади, тупроқни шўринн ювади, зах сувларини қочиради ва ҳоказо. Хуллас, экин экишдан то ҳосилни йиғиштириб олгунга қадар турли-туман агротехник тадбирларни қўллайди ва бу жараёнлар, юзлаб йиллар мобайнида қайталанаверади. Натижада бизга яхши таниш бўлган ва антропоген ландшафтлар ичида «маданий ландшафт» деб аталиши мумкин бўлган ҳамда юқори махсулдорлик, иқтисодий самарадорлик каби талабларга озми кўпми мос кела оладиган ландшафтлар ҳосил бўлади. Бу ўз навбатида илгари шу ландшафтларга хос бўлган табиий хилма-хилликнинг соддалашишга ҳамда моддаларнинг, шу жумладан тўйимли моддаларнинг ҳам, намлик ва энергиянинг айланма ҳаракатининг ўзгаришига олиб келади. Ваҳоланки, ландшафтлардаги тўйимли моддаларнинг айланма ҳаракати организмлар сонининг мувофиқланиб туриш, тупроқ унумдорлигининг маромида бўлиши, ландшафтларнинг ўзини-ўзи сақлаб туришида жуда катта ва ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Деҳқончилик таъсирида эса ландшафтларнинг ана шу хусусияти, яъни ўзини-ўзи сақлаш хусусияти кескин кучсизланиб кетади.

Похожие

Бузилган ландшафтлар тушунчаси хакида

Чул ландшафтларини типологик таснифлашнинг асосий тамойиллари (Бухоро вилояти мисолида)

Одам пайдо булиши

Умуий табиий география ( Географик кобик )

Жанубий Африка