Умуий табиий география ( Географик кобик ) - География - Рефераты

Умуий табиий география ( Географик кобик )

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

204.146484375 KB

Умумий табиий география Режа: 1. Географик қобиқ. 2. Асосий географик қонуниятлар. 3. Ер ландшафти қобиғининг бир бутунлиги. 4. Ландшафт компонентларининг ўзаро модда ва энергия алмашиниши орқали боғланганлиги. 5. Зоналлик ва азоналлик (регионаол) қонуниятлар 6. Ландшафт қобиғидаги жараёнларнинг даврийлик хусусияти.

Географик қобиқ Ҳозирги вақтда кишиларнинг меҳнат фаолияти олиб бориладиган, яъни жамият билан табиат ўртасидаги алоқалар рўй берадиган муҳит турли муаллифлар томонидан турли хил терминлар билан ифодаланмоқда. Чунончи, “табиат”, “табиий муҳит”, “ландшафт қобиғи”, “географик қобиқ”, “географик система” ва бошқалар мавжуд. Аслини олганда бу терминлар мазмуни бир хилдек кўринсада, улар бир-биридан фарқ қилади. “Табиат” тушунчаси умумий илмий ва фалсафий тушунча бўлиб, бутун борлиқни-коинотни ўз ичига олади. Торроқ маънода олганда эса барча табиий фанларнинг ўрганиш обьекти. “Табиий муҳит” тушунчаси эса табиатнинг жамият бевосита алоқада бўлган қисмини ифодалайди. Инсоннинг фан ва техника имкониятлари ошиб борган сари табиий муҳит ҳам энига, ҳам бўйига кенгайиб боради. “Географик муҳит” тушунчаси эса Ер (гео) билан боғлиқ тушунча бўлиб, Ернинг юза қисми билан унинг яқин атрофини ўз ичига олади. “Географик қобиқ” билан “ландшафт қобиғи” тушунчалари бир-

бирига жуда яқин. Географик қобиққа ер пўсти, бутун гидросфера ва биосфера ҳамда атмосферанинг қуйи (тропосфера) қисми киради. Географик қобиқнинг асосий хусусиятлари: а) географик қобиқ бир бутун ҳосила, комплексдир, унинг бир бутунлиги таркибий қисмлари ўртасида тўхтовсиз равишда модда ва энергия алмашиниб турганлиги натижасидир; б) унда моддалар ва энергиянинг айланма ҳаракати мавжуд. Шу сабабли табиий жараёнлар такрорланиб туради; в) географик қобиқ вақт ва маконда бир текисда ривожланмайди, ритмлилик мавжуд; тўхтовсиз ривожланишда давом этади. Географик қобиқ бир бутун бўлсада, у ўз навбатида таркибий қисмлардан-кичикроқ географик комплекслар, яъни ландшафтлардан ташкил топган. Табиатда ҳар бир ҳудудий комплекс, у ҳоҳ бутун Ер юзини ўз ичига олган ландшафт қобиғи бўлсин, ҳоҳ энг кичик комплекс бўлсин, яъни ландшафтдан, ёки унинг морфологик қисмлари- урочише ёки фациялардан иборат бўлсин, муайян мувозанатдаги компонентлар бирлигидан иборат ва тўхтовсиз ривожланишда бўлади. Ҳар бир компонент алоҳида ривожланмасдан, ўзаро боғлиқ ҳолда

ривожаланади. Табиатнинг яна бир хусусияти сиситемали тузилишга эга эканлигидир. Унда турли кўламдаги системалар мавжуд. В.Б.Сочава системаларни учта асосий катта-кичик босқичга ажратишни таклиф қилади: планетар, региоанл ва топологик. Планетар геосистема географик (ландшафт) қобиқдан иборат. Региоанл геосистемаларга географик қобиқнинг йирик қисмлари- табиий географик зоналар, табиий ўлкалар, провинция ва ландшафтлар киради. Топологик геосистемаларга ландшафтнинг таркибий (морфологик) қисмлари-жой, урочише, фациялар киради. Геосистемаларни табиий география ўрганади. Планетар геосистемалар-географик (ландшафт) қобиқнинг қонуниятлари ва хусусиятларини умумий ер билими, регионал ва топологик геосистемаларни ландшафтшунослик ўрганади. Комплекс табиий географик тадқиқотлар хулосаларига амал қилмай табиатдан тўғри фойдланиш мумкин эмас. Табиатдан тўғри фойдаланишнинг табиий географик асослари деб Н.А.Гвоздецкий, Ю.К.Ефремов ва бошқалар қуйидагиларни кўрсатишади: 1. Табиий компонентларнинг ўзаро алоқаларини ва бу алоқаларининг антропоген таъсир натижасида ўзгаришларини ҳисобга олишнинг шартлиги.

2. Комплексларнинг ҳудудий ўзгариши қоунуниятларини ва комплекслар ўртасидаги алоқаларни ҳисобга олишнинг зарурлиги. 3. Табиий комплексларнинг ички энергияси таъсиридаги йўналиши ва суръатини ҳисобга олишнинг шартлиги. 4. Табиий ҳудудий комплексларнинг инсон фаолияти таъсирида ўзгариши ҳақида тўхтовсиз маълумот олиб туришнинг зарурлиги. Булардан ташқари, табиатдан фойдаланиш иши экологик ёндошишга асосланмоғи керак. Асосий географик қонуниятлар Табиатдан, табиий ресурслардан тўғри фойдаланиш, табиатни инсон мафаатини кўзлаб ўзгартириш табиатнинг асосий географик қонуниятларига асосланиб амалга оширилиши лозим. Акс ҳолда кутилган натижага эришиш мумкин эмас. Табиатдан фойдаланишда доим диққат-эътиборда тутилиши лозим бўлган асосий қонуниятлар қуйидагилар: Ер ландшафти қобиғининг бир бутунлиги Ернинг ландшафт қобиғи ҳам, ҳар бир ландшафт ҳам табиат компонентлари-рельеф, тоғ жинслари, тупроқ, иқлим, ер усти ва ер ости сувлари, ҳайвонот ҳамда ўсимлик дунёси ва уларнинг

элементларидан ташкил топган. Табиат компонентларининг ҳар бири ўзига хос қонуниятлар асосида мавжуд ва ривожланади. Бироқ, ҳеч бир компонент бошқа компонентлардан ажралган ҳолда ривожланмайди, улар доимо бир-бирининг таъсирида бўлади ва уларнинг ўртасида модда ҳамда энергия алмашиниб туради. Бинобарин, ландшафт қобиғи ва ҳар бир ландшафт табиий компонентларнинг оддий йиғиндисидан иборат бўлмай, уларнинг ўзаро узвий боғланган бир бутунлигидан иборатдир. Ландшафтнинг барча компонентлари муайян мувозанатда шундай табиий комплекс ҳосил қиладики, унда янги сифат вужудга келади. Ландшафт қобиғи ва ландшафтларнинг бир бутунлиги табиат компонентларининг шундай нозик мувозанатидан иборатки, географик комплекслардаги биронта қисмининг ўзгариши бутун комплекснинг ўзгаришига олиб келади. Ландшафт қобиғи ёки айрим ландшафтларнинг, бинобарин, географик комплексларнинг ўзгариш кўлами (масштаби) айрим табиат компонентларининг ўзгариш кўламига боғлиқ. Турли компонентларнинг ривожланиш суръати ҳар хил бўлади. Энг тез ўзгарадиган компонент ҳайвонот дунёсидир, ундан кейин ўсимликлар, тупроқ, сувлар, иқлимий хусусият, рельеф ва ниҳоят тоғ жинслари туради.

Инсоннинг ҳар бир жойдаги хўжалик фаолияти ландшафт қобиғида узоқ даврлар мобайнида қарор топган муайян табиий географик жараёнларга таъсир кўрсатади. Табиатга инсон томонидан берилган биринчи “туртки” табиий комплексда бир қатор ўзгаришларга, баъзан одам бевосита кўрсатган таъсирига қараганда жуда катта натижаларга олиб келиши мумкин. Табиатдаги сабаб ва оқибат боғланишлари оддий боғланиш бўлмай, жуда мураккаб боғланишдир. Ана шу жуда мураккаб боғланишни билиб олингандагина инсон хўжалик фаолияти таъсирининг географик комплекс компонентлари ўртасидаги мувозанатнинг қандай йўналишда ўзгартириши ҳақида фикр юритиш мумкин. Д.Л.Арманднинг таъбири билан айтганда табиатдаги нозик сабаб-оқибат алоқаларини билмаган одамнинг табиатдан фойдаланишга уриниши асаларининг ўзини ўргимчак тўрига уришига ўхшайди. Ландшафт компонентларининг ўзаро модда ва энергия алмашиниши орқали боғланганлиги Ландшафт компонентлари ўртасида модда ҳамда энергия тўхтовсиз алмашиниб туради. Бундай модда ва энергия алмашиниши

оддий алмашиниш бўлмай, бу жараён давомида модда ва энергияда сифат ўзгариши ҳам рўй беради. куёшдан келаётган нур энергияси географик ландшафтда энергиянинг бошқа кўринишларига-иссиқлик, механик, биохимик энергияга айланади. Ландшафт қобиғининг ва ҳар бир ландшафтнинг, бинобарин, географик системанинг мавжудлиги ҳам уларда модда ва энергия алмашиниши жараёнларининг мажмуидан иборатдир. Ландшафтлар компонентлари ўртасида модда ва энергия алмашиниши ҳамда уларнинг ўзгариши ўзига хос хусусиятларга эга. Ландшафтларда ҳам гўё тирик организмдаги каби модда ва энергия алмашиниб, қайта ўзгариб туради. Масалан, хлорофилл молекулалари ёрдамида рўй берадиган фотосинтез жараёни натижасида организмда қуёшнинг нур энергияси билан жонсиз табиат моддаларидан органик моддалар вужудга келадики, улар ҳаёт учун моддий ҳамда энергетика базасини вужудга келтиради. Табиатда айланма ҳаракат занжирнинг бирор ерида узилиш рўй берадиган бўлса, унда модда ишлатиладиган заҳарли химикатларни бактерия ва замбуруғларни ҳам қириб юбориши мумкин. Бунда ландшафтдаги модда алмашинишида муайян узилиш бўлади. Бу ёмон оқибатга олиб келиши мумкин.

Инсон ўзининг хўжалик фаолияти билан табиатдаги модда ва энергия айланиши жараёнига таъсир кўрсатмоқда, бу жараёнда миллионлаб йиллар мобайнида қарор топган мувозанат бузилмоқда. Инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирида ер юзидаги ўрмонларнинг 40% дан ортиқ қисми йўқотилди, обикор ерларга сувнинг 60% часи дарё ва кўлларга қайтиб тушмайди, атмосферадан саноат эҳтиёжлари учун ҳар йили 10 млрд.тонна кислород олинади, у атмосферага қайтиб келмайди ва ҳ.к. саноатда ишлаб чиқарилаётган баъзи маҳсулотлар чиришга ўта чидамли бўлганидан моддаларнинг айланма ҳаракатига жалб этилмай қолиб, тупроқ ва гурунтни ифлосламоқда. Буларнинг ҳаммаси табиатда модда айланиши жараёнидаги таъсир кўрсатмай қолмайди. Зоналлик ва азоналлик (регионаллик) қонуниятлари Ландшафт қобиғининг тузилиши унинг энергия манбаига боғлиқ. Маълумки, Ер шарсимон шаклда бўлганлигидан куёшдан келадиган радиация миқдори Ернинг экваторидан қутбларига томон қонуний равишда камайиб боради. Бу эса даставвал Ер юзасининг иссиқлик режимида, шунингдек, ҳаво массаларининг ҳарорати, намлиги ҳамда зичлигида акс этади, ҳаво циркуляциясига таъсир кўрсатади.

Бироқ куёшдан келадиган иссиқликнинг ер юзасида тақсимланиши географик кенгликларга тўлиқ мос туша бермайди. Бунга сабаб Ернинг ўз ўқи атрофида, куёш атрофида айланиши ҳамда бутун айланиш даврида Ер айланиш ўқининг эклиптика текислигига нисбатан 66 0 31 I , 22 II бурчак ҳосил қилиб туришидир. Ернинг айланиши ва иссиқликнинг нотекис тақсимланиши натижасида тропосферада ҳаво оқимларининг зонал системаси вужудга келади. Бу эса Ер юзасининг радиация ва иссиқлик балансини анча ўзгартириб юборади. Натижада куёшдан тушадиган энг кўп радиация экваторга эмас, балки 20-30 0 кенгликлар оралиғига тўғри келади. Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши ва эклиптика бўйлаб куёш атрофидаги ҳаракати натижасида куёш радиацияси йил бўйи бир хил миқдорда тушмайди. Бунинг натижасида иссиқлик ва радиация зоналари йил давомида мавсумий равишда сурилиб туради. Бу ҳам ландшафт қобиғидаги зоналликни мураккаблаштириб юборади. Зоналлик Ер ландшафт қобиғининг барча компонентларида муайян даражада ўз ифодасини топган. Лекин мавжуд зоналлик куёш радиациясининг кенгликларга қараб тақсимланишининг бевосита инъикоси эмас, зоналлик ландшафтнинг турли компонентларида, турли табиий географик жараёнларида турлича акс этади. Масалан,

зоналарнинг ўзгариши билан ҳаво ҳарорати ва ёғин миқдори бир хилда ўзгармайди. Зоналлик ландшафтнинг барча компонентлари ҳамда табиий жараёнлар учун хос бўлган умумий географик қонуниятдир. Зоналар вақт ва маконида ўзгариб туради. Уларнинг ўзгариши космик ҳамда планетлар сабаблар таъсирида иқлимнинг ўзгариши оқибатида рўй беради. Лекин ландшафт компонентлари иқлимнинг ўзгаришидан турлича таъсирланади. Энг тез ўзгарувчи компонентлар ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, ундан сўнг ер усти ва ер ости сувлари режимидир. Рельеф билан тоғ жинслари энг секин ўзгарадиган компонентлар ҳисобланади. Шу сабабли ландшафтларнинг бундай “беқарор” компонентлари ҳозирги замон зоналлик хусусиятларига мос туширмаслиги мумкин. Ландшафт қобиғининг тузилишида зоналлик қонунияти билан бирга азоналлик қонунияти ҳам амал қилади. Ер ички энергияси таъсирини ҳамда Ер пўсти тараққиётининг оқибатидир. Ландшафт қобиғидаги радиацион зоналлик қонуниятига мос келмайдиган табиий хусусият ва ҳодисаларни тақозо қилувчи барча бошқа зоналлик, масалан, баландлик минтақаланиши, меридионал зоналлик, секториаллик, регионаллик ва бошқалар зоналлик деб аталади. Булар Ернинг ички энергияси таъсири натижаси бўлган

тектоник ривожланишига боғлиқдир. Ер ландшафт қобиғидаги энг катта азоналлик ер юзининг океанлар ва қуруқликлардан иборат эканлигидир. Материкларнинг океанларга яқин ва улардан узоқ қисмларининг географик комплексларидаги (ландшафтларидаги) тафовутларга қараб ҳар бир материкда 3 та регион (сектор) ажратилади. Булар-ғарбий океан ёни, марказий континентал ва шарқий океан секторларидир. Бу ҳар бир регионнинг табиат зоналари системаси бир-биридан фарқ қилади. Ер юзасининг денгиз сатҳидан қандай баландликда жойлашганлиги, энг янги тектоник ҳаракатларнинг хусусияти, жойнинг геологик тузилиши, тоғ жинсларининг таркиби табиий ландшафтларнинг азоналлигида жуда муҳим аҳамият касб этади. Жойнинг денгиз сатҳидан баландлиги иқлимга таъсир кўрсатади, ер усти ва ер ости сувларининг кўп хусусиятлари, тупроқнинг минерал таркиби, рельефнинг скульптура шакллари кўп жиҳатдан тоғ жинсларига боғлиқдир. Ер юзаси тузилишининг энг муҳим географик оқибати баландлик минтақаларининг таркиб топишидир. Баландлик минтақаланиши тоғларида юқорига кўтарилган сари радиация

балансининг кескин камайиши ва ёғин миқдорининг ўзгариши оқибатидир. Лекин баландлик минтақалари текисликдаги зоналарни тўлиқ такрорламайди. Текисликдаги айрим зоналар тоғларда бутунлай учрамайди. Тоғлардаги баландлик минтақаларининг кўриниши (спектри) хилма-хил бўлиб, тоғларнинг қайси кенглик зонасида, материкларнинг қандай регионларда жойлашганлигига ҳамда тоғларнинг экспозициясига боғлиқ равишда хилма-хил бўлади. Азоналлик қонунияти ҳам зоналлик қонунияти каби умумий географик қонуният бўлиб, географик комплексларнинг барча компонентларида ўз аксини топади. Бир-биридан тамомила мустақил бўлган бу икки қонуният ер юзининг ҳамма қисмида биргаликда таъсир кўрсатади. Ландшафт қобиғидаги жараёнларнинг даврийлик хусусияти Ландшафт қобиғидаги ва ҳар бир кичикроқ географик комплекслардаги табиий жараёнлар даврийлик хусусиятига эга. Даврийлик деганда бир йўналишда ривожланаётган табиий ҳодисалар комплексининг вақт давомида такрорланиб туриши тушунилади.

Табиатдан фойдаланишда, хусусан қишлоқ хўжалиги ишларини тўғри амалга оширишда, қурилиш ишларида табиатдаги жараёнларнинг бу хусусиятини доим назарда тутиш зарур. Чунки табиат ҳодисаларини қисқа вақт давомида ўрганишдан олинган маълумотлар табиатда рўй берадиган жараёнларни тўла акс эттирмайди. Табиатда даврийликнинг икки хил шакли мавжуд: ритмиклик ҳамда цикллик. Одатда даврийлик дейилганда бир хил вақтда қайталаниб турадиган даврий жараёнлар тушунилади. Масалан, Ернинг ўз ўқи атрофида ҳамда куёш атрофида айланиши ва бунинг оқибатида рўй берадиган жараёнлар. кайталаниб туриш вақти бир хил бўлмаган жараёнлар цикллик дейилади. Масалан, қуёш фаоллигининг ўзгариши цикли ўрта ҳисобда 11 йил 1,5 ой мобайнида қайталаниб туради. Аслида эса қуёш фаоллигининг энг кучайган икки вақт орасидаги давр 9 йилдан 14 йилгача давом этади. Циклликда табиий жараёнларнинг ҳар бир тўлиқ такрорланиши даври бир хилда давом этмайди. Инсон ўз ҳаёти фаолиятда табиатда мавжуд бўлган ритмиклик хусусияти қонуниятига амал қилиши керак. Чунки табиий жараёнлардаги ритмиклик дарёларнинг сув режимида, экинлар ҳосилдорлигида, термик ресурслар кўламида, айрим ҳашоратларнинг кескин кўпайиши ёки камайишида, баъзи бир хил касалликлар

эпидемиясида ёки уларнинг камайиб кетишида ва ҳ.к. ларда акс этиши мумкин. Географик комплексларнинг айрим компонентлари ташқи ритмик жараёнлар таъсирига турли даражада берилади. Буларнинг олдиндан билиш хўжалик нуқтаи назардан ҳам, илмий жиҳатдан ҳам жуда муҳимдир. Ландшафт қобиғидаги даврийликларни такрорланиш вақтига қараб 4 катта гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Суткалик ритмика (ритмиклик), у ернинг ўз ўқи атрофида суткалик айланиши натижасида тун билан куннинг алмашинишида юзага келади. Тоғли ўлкаларда эсадиган тоғ-водий шимоли сутка давомида ўз йўналишини 2 марта ўзгартиради. Водийларда қуриладиган саноат корхоналарининг теварак-атроф ҳавосига таъсирини камайтириш учун тоғ-водий шамолининг бундай эсишини ҳисобга олиш зарур. Нураш жараёнларида ҳам, тупроқ ҳосил бўлишида ҳам суткалик ритмика кузатилади. 2. Фаслий ритмика. Ернинг қуёш атрофидаги йиллик айланиши ва бу айланиш вақтида ер ўқининг эклиптика текислигига нисбатан 66,5 0 оғишганлигининг ўзгармаслиги натижасида фаслларнинг даврий алмашиниб туришидан ландшафт қобиғидаги фаслий ритмика вужудга келади. Фаслий ритмика ер юзи табиатидаги барча

ҳодисаларда акс этади. Лекин баъзи ҳодисаларда кескинроқ, бошқаларда заифроқ бўлади. Фаслий ўзгаришларга алоқаси йўқдай кўринган айрим табиий ҳодисаларда ҳам фаслий ритмикани кузатиш мумкин. Масалан, кучли зилзилалар кўпинча куз ва баҳор ойларида рўй беради. Инсон ўзининг хўжалик фаолиятида фаслий ритмик ўзгаришларни назарда тутиши керак. Фаслий ўзгаришларни фенологлар ўрганиб келган. Лекин улар асосан органик дунёдаги ўзгаришларни кузатиб борганлар. Аслида фаслий ритмик ўзгаришлар, юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, табиатнинг барча компонентларида рўй беради. 3. Асрий (аср ичидаги) ритмика. Бундай ритмик жараёнлардан 1 йиллик, 30-35 йиллик, 90-110 йиллик циклда такрорланиб турувчи иқлимий ўзгаришларни кўрсатиш мумкин. 11-йиллик даврийлик кўлларда лойқа тўпланишида, дарахтларнинг йиллик халқаларида, чигирткаларнинг кўпайишида айрим касалликлар эпидемиясида аниқланган. 4. Аср оша (кўп асрли) ва геологик ритмлар. Аср оша ритмлардан 1800-1900 йил давом этадиган иқлимий ритм анча яхши ўрганилган. Табиий географик жараёнлардаги даврийлик, у қанча вақтни ўз ичига олганлигидан қатъий назар, ёпиқ системани ҳосил қилмайди.

Чунки ландшафт қобиғи тўхтовсиз ривожланишда давом этади. Шу сабали ландшафтнинг ҳолати бирор ритмнинг бошланишида қандай бўлса, ритм тугаб қайта бошланаётганда олдингидагидек ҳолатда бўлмайди.

Фойдаланилган адабиётлар рҳйхати 1. Путь в географии – Анна Баттимер –Москва :Прогресс, 1990 2. Инсон ва табиат -_Гуломов П.Н-Тошкент «Укитувчи» ,1990 3. География ва табиатдан фойдаланиш – Тошкент «Укитувчи» ,1991 4. Урта Осиё табиий географияси-Тошкент «Укитувчи» 2001 5. Узбекистон табиий географияси- Тошкент «»Укитувчи» 2002 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Табиий географик районлаштириш

Табиий географик тасаввур

Океяниянинг табиий географик улкалари

Ўзбекистоннинг табиий географик районлаштирилиши. Табиий географик районлаштиришнинг баъзи бир услубий масалалари

Австралия материгининг табиий географик улкалари