Туркистон тог тизмаси дарёларининг окизиклар таркиби - География - Рефераты

Туркистон тог тизмаси дарёларининг окизиклар таркиби

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

123.6259765625 KB

Т уркистон тоғ тизмаси дарёларининг оқизиқлар таркиби Дарё сувларининг лойқалиги ва муаллақ оқизиқлар тартибини ўрганиш халқ хўжалигида сув билан боғлик бўлган қатор муоммаларни ечишда аҳамияти катта. Жумладан турли хил гидротеҳник иншоатлар (сув омборлари, гидроузеллар, каналлар ва ҳ.к.) қуришда дарё сувининг лойқалиги ва оқизиқлар тартибини ўрганиш асосийлардан бўлиб ҳисобланади. Юқоридагиларни этиборга олган ҳолда ушбу мақолада Туркистон тоғ тизмасининг шимолий ён бағридан оқиб тушувчи дарёларининг оқизиқлар таркибини ўрганиш масалаларини кўриб чиқдик. Туркистон тоғ тизмасининг шимолий ён бағридан оқиб тушувчи дарёларнинг оқим ва оқизиқларнинг асосий ҳарактеристикалари 1- жадвалда келтирилган. 1-жадвал Туркистон тоғ тизмаси дарёлар оқимнинг асосий ҳарактеристикалари Дарё-пункт Ҳавза майдони F , км 2 Сув сарфи Q ,м 3 /с Муалл а қ оқизиқлар сарфи R, кг/с Сувнинг лойқалиги ρ , г/см 3 Оқим модули M Q , л/с км 2 Ювилиш модули M R , т/км 2 Соҳ-қ.Сариканда 2480 41,6 55,5 1334 16,8 706 Исфара-Исфарам 2810 14,3 9,06 634 5,10 102 Исфара- қ.Тошқурғон 1560 14,7 12,5 850 9,4 253 Оқсув- қ.Подгорное 462 11,4 2,86 250 24,5 196 Хўжабақирган- қ.Андарҳон 1740 1,90 5,20 520 5,8 94,3 З о минсу в -қ.Дуоба 546 2,90 0,21 110 3,5 12,1 Сангзор-қ.Қирқ 570 2,05 0,39 190 3,6 21,5 Муаллақ оқизиқлар таркибини ўрганиш мақсадида қуйидаги масалаларни тадқиқот қилишни ўз олдимизга мақсад қилиб қуйдик: а) оқизиқларни шакилланишига таъсир қилувчи омиллар; б) оқизиқларнинг ўртача кўп йиллик миқдори; в) оқизиқлар сарфини йил ичида мавсумлараро тақсимланиши; г) оқизиқлар сарфининг йилдан йилга тебраниши ва ўзгарувчанлиги; д) дарё ҳавзаларига денудация жараёнига антропоген омиллар таъсири.

Оқизиқларнинг шакилланишини белгиловчи омиллар борасида дарё ҳавзаларининг рельеф тузулиши, иқлим шароити, геологик ва литологик тузулиши, тупроқ ва ўсимлик таркиби, устки қопламнинг тузилиши кабилар кўриб чиқилди. Оқизиқлар сарфини ўртача кўп йиллик қийматини аниқлаш борасида кузатилган қаторлар оқизиқлар сарфи меъёрини ҳисоблаш учун етарли эмаслиги аниқланди. Кузатилган қисқа қаторни узайтиришнинг қатор усуллари мавжуд: нисбатлар усули R й = f (Q й ) боғланиши ёрдамида, R ўрт.ой =f (Q ўрт.ой ) боғланиши ёрдамида, баробор таъминланганлик усули ва ҳ.к. Бу борада ўтказилган изланишлар натижаси шуни кўрсатадики Ю.Н. Иванов томонидан тавсия қилинган баробар таъминланиш усули яхши натижага олиб келди ва қисқа қаторни узайтиришда ишлатилди. Қўйидаги жадвалда Туркистон тоғ тизмасининг шимолий ён бағрда жойлашган дарёларнинг ўртача йиллик сув ва оқизиқлар сарфи орасидаги боғланишнинг регрессия тенгламалари келтирилган. 2-жадвал Ўртача йиллик сув ва оқизиқлар сарфи орасидаги боғланишнинг регрессия тенгламалари Дарё-пункт Кузатиш даври Регрессия тенгламаси ℓg R й қf (ℓg Q й ) Корреляция коэффициенти Соҳ-қ.Сариканда 1940-1989 R = 0,18Q 4,57 0,92±0,02 Исфара-Исфарам 1940-1989 R = 0,17Q 0,68 0,60±0,08 Исфара-қ.Тошқурғон 1940-1989 R = 2,02Q 1,41 0,86±0,03 Оқсув-қ.Подгорное 1940-1989 R = 3,01Q 3,32 0,81±0,07 Хўжабақирған-қ.Андарҳон 1947-1989 R = 0,39Q 3,25 0,76±0,06 З о минсу в -қ.Дуоба 1950-2005 R = 0,94Q 1,21 0,46±0,11 Сангзор-қ.Қирқ 1949-2005 R = 1,13Q 2,46 0,86±0,03 Дарёларнинг оқизиқлар таркибини ўрганишда уларнинг йил давомида (мавсумий, ойлар бўйича) тақсимланиши алоҳида эътиборга эга. Туркистон тоғ тизмаси дарёларида оқизиқлар асосан баҳор ва ёз ойларида оқиб ўтади, бу ойларда уларнинг миқдори катта бўлади (3-жадвал). 3-жадвал Дарёлар оқизиқлар таркибининг йил давомида тақсимланиши Дарё-пункт Баҳор(III-VI) Ёз ( VII - IX ) Куз ва қиш( X - II ) 10 3 тонн % 10 3 тонн % 10 3 тонн % Соҳ-қ.Сариканда 102 15,4 556 84,0 4,10 0,60 Исфара-Исфарам 14,9 13,7 92,9 85,4 0,89 0,90 Исфара-қ.Тошқурғон 23,1 15,4 126 84,0 0,93 0,60

Оқсув-қ.Подгорное 21,1 61,4 12,7 37,0 0,53 1,60 Хўжабақирған-қ.Андарҳон 20,8 33,4 40,7 65,1 0,95 1,50 З о минсу в -қ.Дуоба 8,01 75,4 0,45 4,23 2,17 20,4 Сангзор-қ.Қирқ 8,05 95,9 0,20 2,41 0,14 1.61 Жадвалда келтирилган рақамлардан кўриниб турубдики, ўрганилаётган ҳамма дарёлар бўйича муаллақ оқизиқларнинг катта қисми (йиллик қийматнинг 98 %) ёз ва баҳор ойларига тўғри келади, фақат Зоминсув дарёсида куз ва қиш мавсумларида 20,4 % оқиб ўтади. Яна шуни таъкидлаб ўтиш керакки дарё ҳавзалари баланд тоғларда жойлашган дарёлар бўйича (Соҳ, Исфара, Оқсув) оқизиқлар сарфининг кўп қисми ёз мавсумига тўғри келади. Оқим ва муаллоқ оқизиқлар сарфлари йиллик қийматларининг тебранишини ўрганиш мақсадида чизилган меъёрлаштирилган интеграл эгри чизиқлари шуни кўрсатадики деярли ҳамма дарёларда Q i билан R i тебранишида маълум даражада синҳронлик (мослик) кўзга ташланади. Дарё ҳавзаларида денудация ва эрозия жараёнларини ўрганиш мақсадида биз оқим ва оқизиқлар сарфи асосий ҳарактеристикалари, ҳавза майдони ва ўртача баландлиги орасидаги боғланиш графикларини чиздик. Бунда ҳавза майдони ва ўртача баландликнинг ортиши билан асосий ҳарактеристикаларнинг камайишини кўрамиз. Дарё ҳавзасининг ювилиш модулининг энг катта қиймати 706 т/км 2 (Соҳ-қ.Сариканда) ва энг кичик қиймати 12,1 т/км 2 (Зоминсув-қ.Дуоба) ларни ташкил қилди. Денудация қалинлиги ҳам энг катта қиймати 0,282 мм Соҳ дарёсига ва энг кичиги 0,05 мм Зоминсувга тегишлидир. Дарёнинг оқизиқлар таркибига антропоген омилларнинг таъсирини изоҳлаш мақсадида Исфара дарёсини мисол қилиб олдик. Яъни дарёнинг узунлиги бўйича юқори створдан (Исфара шаҳри) қуйи створгача (қ.Тошқурғон) қандай ўзгаришини кўрганимизда сув ва муаллоқ оқизиқлар миқдорларининг сезиларли даражада камайганлигини кўрамиз. Бу эса дарёнинг иккала створ орасидаги қисмида қатор гидротеҳник иншоатлар қурилган бўлиб, улар албатта оқизиқлар таркибини кескин ўзгаришига олиб келади.

Похожие

Туркистон-Нурота округи

Ўзбекистон орографияси ва рельефининг асосий хусусиятлари

Ахолининг таркиби

Гарбий Тяншан округи

аҳолининг этник ва социал таркиби.( Дунё ахолисининг иркий таркиби)